१०

दे॒वा वै य॒ज्ञस्य॑ स्वगाक॒र्तार॒न्नावि॑न्द॒न्ते शय्ँ॒युम्बा॑र्हस्प॒त्यम॑ब्रुवन्नि॒मन्नो॑ य॒ज्ञँ स्व॒गा कु॒र्विति॒ सो॑ऽब्रवी॒द्वरव्ँ॑वृणै॒ यदे॒वाब्रा॑ह्मणो॒क्तोऽश्र॑द्दधानो॒ यजा॑तै॒ सा मे॑ य॒ज्ञस्या॒शीर॑स॒दिति॒ तस्मा॒द्यदब्रा॑ह्मणो॒क्तोऽश्र॑द्दधानो॒ यज॑ते शय्ँ॒युमे॒व तस्य॑ बार्हस्प॒त्यय्ँ य॒ज्ञस्या॒शीर्ग॑च्छत्ये॒तन्ममेत्य॑ब्रवी॒त्किम्मे॑ प्र॒जायाः॑ [57] इति

दे॒वा वै य॒ज्ञस्य॑ स्वगाक॒र्तार॒न्नावि॑न्दन् ।
ते शय्ँ॒युम्बा॑र्हस्प॒त्यम॑ब्रुवन् ।
इ॒मन्नो॑ य॒ज्ञँ स्व॒गा कु॒र्विति॑ ।

दे॒वा वै य॒ज्ञस्य॑ स्वगाक॒र्तार॒न्नावि॑न्दन् ।
ते शय्ँ॒युम्बा॑र्हस्प॒त्यम॑ब्रुवन् ।
इ॒मन्नो॑ य॒ज्ञँ स्व॒गा कु॒र्विति॑ ।

दे॒वाः । वै । य॒ज्ञस्य॑ । स्व॒गा॒क॒र्तार॒मिति॑ स्वगा-क॒र्तार॑म् । न । अ॒वि॒न्द॒न् ।

ते । शय्ँ॒युमिति॑ शम्-युम् । बा॒र्ह॒स्प॒त्यम् । अ॒ब्रु॒व॒न् ।

इ॒मम् । नः॒ । य॒ज्ञम् । स्व॒गेति॑ स्व-गा । कु॒रु॒ । इति॑ ।

1देवा वै यज्ञस्येत्यादि ॥ असङ्करेण हवींषि स्वस्वदेवतायै यो गमयिता स स्वगाकर्ता शंयुनामा बृहस्पतिपुत्रोभवत् ।

सो॑ऽब्रवीत् ।
वरव्ँ॑वृणै ।

सो॑ऽब्रवीत् ।
वरव्ँ॑वृणै ।

सः । अ॒ब्र॒वी॒त् । वर॑म् । वृ॒णै॒ ।

सः देवानाम् ।

सः = शंयुनामा, दवानां = देवान् प्रति, भवत्सकाशात्, वरं वृणै इत्यब्रवीत् इत्यर्थः।

यदे॒वाब्रा॑ह्मणो॒क्तोऽश्र॑द्दधानो॒ यजा॑तै ।
सा मे॑ य॒ज्ञस्या॒शीर॑स॒दिति॑ ।
तस्मा॒द्यदब्रा॑ह्मणो॒क्तोऽश्र॑द्दधानो॒ यज॑ते ।

यदे॒वाब्रा॑ह्मणो॒क्तोऽश्र॑द्दधानो॒ यजा॑तै ।
सा मे॑ य॒ज्ञस्या॒शीर॑स॒दिति॑ ।
तस्मा॒द्यदब्रा॑ह्मणो॒क्तोऽश्र॑द्दधानो॒ यज॑ते ।

यत् । ए॒व । अब्रा॑ह्मणोक्त॒ इत्यब्रा॑ह्मण-उ॒क्तः॒ । अश्र॑द्दधान॒ इत्यश्र॑त्-द॒धा॒नः॒ । यजा॑तै ।
सा । मे॒ । य॒ज्ञस्य॑ । आ॒शीरित्या॑-शीः । अ॒स॒त् । इति॑ ।
तस्मा॑त् । यत् । अब्रा॑ह्मणोक्त॒ इत्यब्रा॑ह्मण-उ॒क्तः॒ । अश्र॑द्दधान॒ इत्यश्र॑त्-द॒धा॒नः॒ । यज॑ते ।

यदेवेत्यादि । ‘यजस्व’ इति ब्राह्मणेन नोक्तो यो भवति यश्च श्रद्दधानो न भवति तदीयस्य यज्ञस्य याऽऽशीः फलं सा ममास्त्विति शंयुना वृतम् ।

शय्ँ॒युमे॒व तस्य॑ बार्हस्प॒त्यय्ँ य॒ज्ञस्या॒शीर्ग॑च्छति ।
ए॒तन्ममेत्य॑ब्रवीत् ।
किम्मे॑ प्र॒जाया॒ इति॑ ।

शय्ँ॒युमे॒व तस्य॑ बार्हस्प॒त्यय्ँ य॒ज्ञस्या॒शीर्ग॑च्छति ।
ए॒तन्ममेत्य॑ब्रवीत् ।
किम्मे॑ प्र॒जाया॒ इति॑ ।

शय्ँ॒युमिति॑ शम्-युम् । ए॒व । तस्य॑ । बा॒र्ह॒स्प॒त्यम् । य॒ज्ञस्य॑ । आ॒शीरित्या॑-शीः । ग॒च्छ॒ति॒ ।
ए॒तत् । मम॑ । इति॑ । अ॒ब्र॒वी॒त् ।
किम् । मे॒ । प्र॒जाया॒ इति॑ प्र-जायाः॑ । इति॑ ।

अथ देवैस्तथाऽस्त्वित्यनुज्ञाते पुनश्च शंयुरब्रवीत्
एतत् मे मम युष्मत्मत्प्रसादात् संपत्स्यते,
अथ किं मे प्रजाया युष्मत्प्रसादेन संपत्स्यते इति ॥

यो॑ऽपगु॒रातै॑ श॒तेन॑ यातया॒द्यो नि॒हन॑त्स॒हस्रे॑ण यातया॒द्यो लोहि॑तङ्क॒रव॒द्याव॑तᳶ प्र॒स्कद्य॑ पाँ॒सून्त्स॑ङ्गृ॒ह्णात्ताव॑तस्सव्ँवत्स॒रान्पि॑तृलो॒कन्न प्र जा॑ना॒दिति

यो॑ऽपगु॒रातै॑ श॒तेन॑ यातया॒द्यो नि॒हन॑त्स॒हस्रे॑ण यातया॒द्यो लोहि॑तङ्क॒रव॒द्याव॑तᳶ प्र॒स्कद्य॑ पाँ॒सून्त्स॑ङ्गृ॒ह्णात्ताव॑तस्सव्ँवत्स॒रान्पि॑तृलो॒कन्न प्र जा॑ना॒दिति

यो॑ऽपगु॒रातै॑ श॒तेन॑ यातयात् ।

यो॑ऽपगु॒रातै॑ श॒तेन॑ यातयात् ।

यः । अ॒प॒गु॒राता॒ इत्य॑प-गु॒रातै॑ । श॒तेन॑ । या॒त॒या॒त् ।

2योऽपगुराता इत्यादि ॥ अपगीरणं ताडनोद्योगः । वाक्पारुष्यमित्येके । ब्राह्मणाय तदपत्याय तत्कर्तारं शतनिष्कदण्डेन दुःखयेत् ।
गुरी उद्यमने तौदादिकः, लेटि अडागमः, ‘वैतोन्यत्र’ इत्यैकारः ।

यो नि॒हन॑त्स॒हस्रे॑ण यातयात् ।
यो लोहि॑तङ्क॒रव॒द्याव॑तᳶ प्र॒स्कद्य॑ पाँ॒सून्त्स॑ङ्गृ॒ह्णात् ताव॑तस्सव्ँवत्स॒रान्पि॑तृलो॒कन्न प्र जा॑ना॒दिति॑ ।

यो नि॒हन॑त्स॒हस्रे॑ण यातयात् ।
यो लोहि॑तङ्क॒रव॒द्याव॑तᳶ प्र॒स्कद्य॑ पाँ॒सून्त्स॑ङ्गृ॒ह्णात् ताव॑तस्सव्ँवत्स॒रान्पि॑तृलो॒कन्न प्र जा॑ना॒दिति॑ ।

यः । नि॒हन॒दिति॑ नि-हन॑त् । स॒हस्रे॑ण । या॒त॒या॒त् ।
यः । लोहि॑तम् । क॒रव॑त् । याव॑तः । प्र॒स्कद्येति॑ प्र-स्कद्य॑ । पाँ॒सून् । स॒ङ्गृ॒ह्णादिति॑ सम्-गृ॒ह्णात् । ताव॑तः । सव्ँ॒व॒त्स॒रानिति॑ सम्-व॒त्स॒रान् । पि॒तृ॒लो॒कमिति॑ पितृ-लो॒कम् । न । प्रेति॑ । जा॒ना॒त् । इति॑ ।

यो निहनत् निहन्यात् ताडयेत् । लेट्यडागमः । गतमन्यत् ।
करवत् कुर्यात् । पूर्ववदडागमः ।
लोहितं शरीरात् प्रस्कद्य निपत्य यावतः पांसून् सङ्गृह्णीयात् तावत्संवत्सर्न्, पितृलोकं न प्रजानीयात् मदपत्ये लोहितस्योत्पादयिता । उभयत्र लेटि `इतश्च लोपः’ इति लोपः ॥

तस्मा॑द्ब्राह्म॒णाय॒ नाप॑ गुरेत॒ न नि ह॑न्या॒न्न लोहि॑तङ्कुर्यादे॒ताव॑ता॒ हैन॑सा भवति

तस्मा॑द्ब्राह्म॒णाय॒ नाप॑ गुरेत ।
न नि ह॑न्यात् ।
न लोहि॑तङ्कुर्यात् ।
ए॒ताव॑ता॒ हैन॑सा भवति ।

तस्मा॑द्ब्राह्म॒णाय॒ नाप॑ गुरेत ।
न नि ह॑न्यात् ।
न लोहि॑तङ्कुर्यात् ।
ए॒ताव॑ता॒ हैन॑सा भवति ।

तस्मा॑त् । ब्रा॒ह्म॒णाय॑ । न । अपेति॑ । गु॒रे॒त॒ ।
न । नीति॑ । ह॒न्या॒त् ।
न । लोहि॑तम् । कु॒र्या॒त् ।
ए॒ताव॑ता । ह॒ । एन॑सा । भ॒व॒ति॒ ।

3तस्मादित्यादि ॥ गतम् । एतावतेति । एतावताऽनर्थस्य हेतुना पापेन इत्त्थंभूतो भवति ॥

तच्छय्ँ॒योरा वृ॑णीमह॒ इत्या॑ह य॒ज्ञमे॒व तत्स्व॒गा क॑रोति॒ तत् [58]
शय्ँ॒योरा वृ॑णीमह॒ इत्या॑ह शय्ँ॒युमे॒व बा॑र्हस्प॒त्यम्भा॑ग॒धेये॑न॒ सम॑र्धयति गा॒तुय्ँ य॒ज्ञाय॑ गा॒तुय्ँ य॒ज्ञप॑तय॒ इत्या॑हा॒शिष॑मे॒वैतामा शा॑स्ते

तच्छय्ँ॒योरा वृ॑णीमह॒ इत्या॑ह ।
य॒ज्ञमे॒व तत्स्व॒गा क॑रोति ।

तच्छय्ँ॒योरा वृ॑णीमह॒ इत्या॑ह।
शय्ँ॒युमे॒व बा॑र्हस्प॒त्यम्भा॑ग॒धेये॑न॒ सम॑र्धयति ।

गा॒तुय्ँ य॒ज्ञाय॑ , गा॒तुय्ँ य॒ज्ञप॑तय॒ इत्या॑ह ।
आ॒शिष॑मे॒वैतामा शा॑स्ते ।

तच्छय्ँ॒योरा वृ॑णीमह॒ इत्या॑ह ।
य॒ज्ञमे॒व तत्स्व॒गा क॑रोति ।

तच्छय्ँ॒योरा वृ॑णीमह॒ इत्या॑ह।
शय्ँ॒युमे॒व बा॑र्हस्प॒त्यम्भा॑ग॒धेये॑न॒ सम॑र्धयति ।

गा॒तुय्ँ य॒ज्ञाय॑ , गा॒तुय्ँ य॒ज्ञप॑तय॒ इत्या॑ह ।
आ॒शिष॑मे॒वैतामा शा॑स्ते ।

तत् । शय्ँ॒योरिति॑ शम्-योः । एति॑ । वृ॒णी॒म॒हे॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
य॒ज्ञम् । ए॒व । तत् । स्व॒गेति॑ स्व-गा । क॒रो॒ति॒ ।

तत् । शय्ँ॒योरिति॑ शम्-योः । एति॑ । वृ॒णी॒म॒हे॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
शय्ँ॒युमिति॑ शम्-युम् । ए॒व । बा॒र्ह॒स्प॒त्यम् । भा॒ग॒धेये॒नेति॑ भाग-धेये॑न । समिति॑ । अ॒र्ध॒य॒ति॒ ।

गा॒तुम् । य॒ज्ञाय॑ । गा॒तुम् । य॒ज्ञप॑तय॒ इति॑ य॒ज्ञ-प॒त॒ये॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
आ॒शिष॒मित्या॑-शिष॑म् । ए॒व । ए॒ताम् । एति॑ । शा॒स्ते॒ ।

4’तच्छंयोरा वृणीमहे’ इत्यादिसूक्तवाकमन्त्रव्याख्यानं सुबोधनम् । आशिषमिति । प्रतीकग्रहणत्वादस्त्वित्यादि सर्वाऽप्याशीर्गृह्यते ॥

सोमय्ँ॑यजति॒ रेत॑ ए॒व तद्द॑धाति॒ त्वष्टा॑रय्ँयजति॒ रेत॑ ए॒व हि॒तन्त्वष्टा॑ रू॒पाणि॒ वि क॑रोति दे॒वाना॒म्पत्नी॑र्यजति मिथुन॒त्वाया॒ग्निङ्गृ॒हप॑तिय्ँयजति॒ प्रति॑ष्ठित्यै

सोमय्ँ॑यजति ।
रेत॑ ए॒व तद्द॑धाति ।
त्वष्टा॑रय्ँयजति ।
रेत॑ ए॒व हि॒तन्त्वष्टा॑ रू॒पाणि॒ वि क॑रोति ।
दे॒वाना॒म्पत्नी॑र्यजति ।
मिथुन॒त्वाया॒ग्निङ्गृ॒हप॑तिय्ँयजति॒ प्रति॑ष्ठित्यै ।

सोमय्ँ॑यजति ।
रेत॑ ए॒व तद्द॑धाति ।
त्वष्टा॑रय्ँयजति ।
रेत॑ ए॒व हि॒तन्त्वष्टा॑ रू॒पाणि॒ वि क॑रोति ।
दे॒वाना॒म्पत्नी॑र्यजति ।
मिथुन॒त्वाया॒ग्निङ्गृ॒हप॑तिय्ँयजति॒ प्रति॑ष्ठित्यै ।

सोम॑म् । य॒ज॒ति॒ ।
रेतः॑ । ए॒व । तत् । द॒धा॒ति॒ ।

त्वष्टा॑रम् । य॒ज॒ति॒ ।
रेतः॑ । ए॒व । हि॒तम् । त्वष्टा॑ । रू॒पाणि॑ । वीति॑ । क॒रो॒ति॒ ।

दे॒वाना॑म् । पत्नीः॑ । य॒ज॒ति॒ ।
मि॒थु॒न॒त्वायेति॑ मिथुन-त्वाय॑ । अ॒ग्निम् । गृ॒हप॑ति॒मिति॑ गृ॒ह-प॒ति॒म् । य॒ज॒ति॒ । प्रति॑ष्ठित्या॒ इति॒ प्रति॑-स्थि॒त्यै॒ ।

5सोमं यजतीत्यादि ॥ पत्नीसंयाजविधिः ॥

जा॒मि वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॑ क्रियते [59] यदाज्ये॑न प्रया॒जा इ॒ज्यन्त॒ आज्ये॑न पत्नीसय्ँया॒जा ऋच॑म॒नूच्य॑ पत्नीसय्ँया॒जाना॑मृ॒चा य॑ज॒त्यजा॑मित्वा॒याथो॑ मिथुन॒त्वाय॑

जा॒मि वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॑ क्रियते ।
यदाज्ये॑न प्रया॒जा इ॒ज्यन्ते ।
आज्ये॑न पत्नीसय्ँया॒जा ऋच॑म॒नूच्य॑ पत्नीसय्ँया॒जाना॑मृ॒चा य॑ज॒त्यजा॑मित्वाय ।

अथो॑ मिथुन॒त्वाय॑।

जा॒मि वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॑ क्रियते ।
यदाज्ये॑न प्रया॒जा इ॒ज्यन्ते ।
आज्ये॑न पत्नीसय्ँया॒जा ऋच॑म॒नूच्य॑ पत्नीसय्ँया॒जाना॑मृ॒चा य॑ज॒त्यजा॑मित्वाय ।

अथो॑ मिथुन॒त्वाय॑।

जा॒मि । वै । ए॒तत् । य॒ज्ञस्य॑ । क्रि॒य॒ते॒ ।
। यत् । आज्ये॑न । प्र॒या॒जा इति॑ प्र-या॒जाः । इ॒ज्यन्ते॑ ।
आज्ये॑न । प॒त्नी॒सय्ँ॒या॒जा इति॑ पत्नी-सय्ँ॒या॒जाः । ऋच॑म् । अ॒नूच्येत्य॑नु-उच्य॑ । प॒त्नी॒सय्ँ॒या॒जाना॒मिति॑ पत्नी-सय्ँ॒या॒जाना॑म् । ऋ॒चा । य॒ज॒ति॒ ।अजा॑मित्वा॒येत्यजा॑मि-त्वा॒य॒ ।

अथो॒ इति॑ । मि॒थु॒न॒त्वायेति॑ मिथुन-त्वाय॑ ।

6जामि वा इत्यादि ॥ याज्यानुवाक्ययोः ऋक्त्वेन वैलक्षण्येन जामित्वाभावः । ‘आ प्यायस्व सं ते’ इत्यादयो याज्यानुवाक्या वेदितव्याः ॥

प॒ङ्क्तिप्रा॑यणो॒ वै य॒ज्ञᳶ प॒ङ्क्त्यु॑दयन॒ᳶ पञ्च॑ प्रया॒जा इ॑ज्यन्ते च॒त्वारᳶ॑ पत्नीसय्ँया॒जास्स॑मिष्टय॒जुᳶ प॑ञ्च॒मम्प॒ङ्क्तिमे॒वानु॑ प्र॒ यन्ति॑ प॒ङ्क्तिमनूद्य॑न्ति ॥ [60]

प॒ङ्क्तिप्रा॑यणो॒ वै य॒ज्ञᳶ प॒ङ्क्त्यु॑दयन॒ᳶ पञ्च॑ प्रया॒जा इ॑ज्यन्ते ।

च॒त्वारᳶ॑ पत्नीसय्ँया॒जास्स॑मिष्टय॒जुᳶ प॑ञ्च॒मम्प॒ङ्क्तिमे॒वानु॑ प्र॒ यन्ति॑, प॒ङ्क्तिमनूद्य॑न्ति ॥

प॒ङ्क्तिप्रा॑यणो॒ वै य॒ज्ञᳶ प॒ङ्क्त्यु॑दयन॒ᳶ पञ्च॑ प्रया॒जा इ॑ज्यन्ते ।

च॒त्वारᳶ॑ पत्नीसय्ँया॒जास् ,स॑मिष्टय॒जुᳶ प॑ञ्च॒मम् प॒ङ्क्तिमे॒वानु॑ प्र॒ यन्ति॑, प॒ङ्क्तिमनूद्य॑न्ति ॥

प॒ङ्क्तिप्रा॑यण॒ इति॑ प॒ङ्क्ति-प्रा॒य॒णः॒ । वै । य॒ज्ञः ।
प॒ङ्क्त्यु॑दयन॒ इति॑ प॒ङ्क्ति-उ॒द॒य॒नः॒ ।
पञ्च॑ । प्र॒या॒जा इति॑ प्र-या॒जाः । इ॒ज्य॒न्ते॒ ।

च॒त्वारः॑ । प॒त्नी॒सय्ँ॒या॒जा इति॑ पत्नी-सय्ँ॒या॒जाः ।
स॒मि॒ष्ट॒य॒जुरिति॑ समिष्ट-य॒जुः । प॒ञ्च॒मम् ।

प॒ङ्क्तिम् । ए॒व । अन्विति॑ । प्र॒यन्तीति॑ प्र-यन्ति॑ । प॒ङ्क्तिम् । अनु॑ । उदिति॑ । य॒न्ति॒ ॥

7पङ्क्तिप्रायण इत्यादि ॥ समिष्टयजुषो विधिः । प्रायणं प्रारम्भः । उदयनं समाप्तिः । पङ्क्तिपञ्चकं प्रायणीयः उदयनीयश्च द्वयं यस्येति बहुव्रीहिः । प्रायणोदयनहेतुत्वं पङ्क्तेरनुशब्देन द्योत्यते । पङ्क्त्या हेतुना सर्वे ऋत्विग्यजमानाः समीचीनं यज्ञं प्रारभन्ते । समीचीनं समापयन्ति ।
उभय भाजो भवन्तीति । ‘चादिलोपे विभाषा’ इति प्रथमा तिङ्विभक्तिः न निहन्यते । समासगतिनिघातावुक्तौ ॥

इति द्वितीये षष्ठे दशमोनुवाकः ॥