१४ काम्येष्टियाज्यापुरोनुवाक्याः

• देवता - चन्द्रमाः
• ऋषिः - सावित्री सूर्या ऋषिका
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓वो-नवो भवति जा᳓यमानो
अ᳓ह्नां केतु᳓र् उष᳓साम् एति अ᳓ग्रम्
भागं᳓ देवे᳓भ्यो वि᳓ दधाति आय᳓न्
प्र᳓ चन्द्र᳓मास् तिरते दीर्घ᳓म् आ᳓युः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

návo-navaḥ ← náva- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ketúḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uṣásām ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

āyán ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

candrámāḥ ← candrámas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tirate ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

नवः॑ऽनवः । भ॒व॒ति॒ । जाय॑मानः । अह्ना॑म् । के॒तुः । उ॒षसा॑म् । ए॒ति॒ । अग्र॑म् ।
भा॒गम् । दे॒वेभ्यः॑ । वि । द॒धा॒ति॒ । आ॒ऽयन् । प्र । च॒न्द्रमाः॑ । ति॒र॒ते॒ । दी॒र्घम् । आयुः॑ ॥

• navo ← navaḥ ← nava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• navo ← navaḥ ← nava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• jāyamāno ← jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ‘hnāṃ ← ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• ketur ← ketuḥ ← ketu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• uṣasām ← uṣas
• [noun], genitive, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ety ← eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• bhāgaṃ ← bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dadhāty ← dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• āyan ← e ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “come; travel.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• candramās ← candramāḥ ← candramas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Candra; candramas.”

• tirate ← tṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• dīrgham ← dīrgha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

अयं चन्द्रमाः जायमानः प्रतिदिनं जायमान एकैककलाधिक्येनोत्पद्यमानः सन् नवोनवो भवति प्रतिदिनं नूतन एव भवति । एतत्पूर्वपक्षाद्यभिप्रायम् । तथा अह्नां दिवसानां केतुः प्रज्ञापकः प्रतिपदादीनां तिथीनां चन्द्रकलाहासवृद्ध्यधीनत्वात् । तादृशश्चन्द्रमाः उषसां प्रभातीनाम् अग्रम् एति। एतत्कृष्णपक्षान्ताभिप्रायम् । केचनैतं पादमादित्यदैवत्यमाहुः । तस्मिन् पक्षेऽह्नां केतुत्वमुषसामग्रगतिश्च प्रसिद्धे । देवेभ्यः भागं हविर्भागं वि दधाति करोति उभयपक्षान्ते । किं कुर्वन् । आयन प्रतिदिनं हासवृद्ध्या पक्षान्तमभिगच्छन्। एतदर्धमासाभिप्रायम्। चन्द्रमाः उक्तलक्षणो देवः दीर्घमायुः तिरते वर्धयति ॥

अत्र चन्द्रगुणकीर्तनेनादित्य एव स्तूयते, तेषां चन्द्रगुणानामादित्याधीनत्वात् । तथा हि - चन्द्रो नामायं भास्वरः सलिलकटाहात्मा । यथाहुः - सूर्योग्निमयो गोळः चन्द्रोम्बुमयस्स्वभावतस्स्वच्छः । इति ।
तस्मादस्य दिवसकररुचिसमाश्लेषेण भास्वरत्वं भवति । यथाहुः -
भूग्रहभानां गोलार्धानि स्वच्छायया विवर्णानि ।
अर्धानि यथासारं सूर्याभिमुखानि दीप्यन्ते ॥ इति ।

तस्माच्चन्द्रमसो बिम्बं गोळार्धं सूर्याभिमुखं सदा चकास्ति । किं सर्वदा चकास्ति? किमिति नोपलभ्यते?

श्रूयताम् - अमावास्यायां चन्द्रमस उपर्यादित्यः ; तदा चन्द्रमस उपरि यद्बिम्बार्धं तदशेषमवभासयति सविता । चन्द्रस्यामावास्योपलक्षितोपरिबिम्बे केन्द्राद्यथायथा पश्चादादित्योवलम्बते तथातथा चन्द्रमसो बिम्बं केन्द्रस्य परतोवलम्बते । तत्केन्द्रवशात् चन्द्रमसो बिम्बार्धशेषं आभासयति सविता । यावदेवास्योपलक्षितबिम्बपरिध्यवधेरधोवलम्बते तावत् चन्द्रमसो बिम्बस्या[स्यार्धम]स्माभिरुपलक्ष्यते, शेषमुपरिस्थितत्वान्नोपलभ्यते सूर्याभिमुखं भास्वरमपि, भूगोळविशेषवर्तिभिरस्माभिरुपलब्धुमयोग्यत्वात् । तस्माद्यावद्यावत्सवितृकराश्लिष्टमवलम्बते तावत्तावत्तिथिभेदेन शुक्लचन्द्र उपलभ्यते । तेनामी ज्योत्स्नावितानावभासिनः चन्द्रकराः तत्तत्क्षितितलावभासिनो भवन्ति । यथा दर्पणोदरे जले वा दिवाकरकरास्सम्मूर्छितास्सन्तो गृहान्तर्गतं तमः क्षपयन्ति एवं सवितृमरीचयोम्बुमये स्वभावश्यामेपि चन्द्रबिम्बे सम्मूर्छिता नैशं ध्वान्तमपध्वंसयन्ति ।

तत्रायं विशेषः - यो यश्चन्द्रबिम्बप्रदेशः सवितृमार्गे ऋजुत्वेन व्यवस्थितः स एव शुक्लः उपलभ्यते ; तेन दक्षिणोत्तरयोश्शृङ्गयोः कालविशेषेणोन्नतिविशेषः । तत्र यावद्यावत्सवित्रा विश्लिष्टो भवति तावत्तावच्छुक्लप्रतिपत्प्रभृति चन्द्रमसि सविता संवर्धते । कृष्णप्रतिपत्प्रभृति असितिमा संवर्धते । एतावता जायमान आप्यायमानः क्षीयमाणः चन्द्रमा उपलभ्यते ।

उक्तं च निरुक्ते - ‘तस्यैको रश्मिश्चन्द्रमसं प्रति दीप्यते’ इति,
श्रूयते च - ‘सुषुम्नस्शूर्यरस्मिश्चन्द्रमा गन्धर्वः’ इति ।

ननु कथं अस्तमिते सवितरि चन्द्रश्चकास्ति? नैष दोषः - भूमेर्दूरेण सूर्यमार्गः ; तेनोपरिमुखानां सूर्यमरीचीनां न व्यवधात्री भूतधात्री भवति । कृष्णपक्षप्रतिपदादिषु चन्द्रमसो बिम्बपूर्वभागं प्रत्यासन्नः सवितेति परमुच्छुक्लमुपपद्यते । अत्र यदुक्तं सौगतैः स्वत एव शुक्लस्य चन्द्रमसः सुर्यसन्निकर्षणाद्वैवर्ण्यं भवतीति, तदयुक्तम् । स्वभावतश्शुक्लस्य सूर्यसन्निकर्षस्स्याच्चेत्तदा शुक्लप्रतिपदादिषु चन्द्रमसो बिम्बस्यापरभागे वैवर्ण्यं स्यात्, सन्निकृष्टत्वात् तस्यापरभागस्य । ततश्चावाङ्मुखश्च[खं च]न्द्रबिम्बमुपलभ्येतेत्यलमतिप्रसङ्गेन ॥

एवं यश्चन्द्रमसा जायमानः प्रादुर्भवन् शुक्लप्रतिपदादिषु आदित्यस्यार्चिषा प्रकाशमानो नवोनवो भवति पुनःपुनः अभिनव एव भवति प्रजानामाह्लादहेतुर्भवति । ‘अनुदात्तं च’ इति द्वितीयो नवशब्दः अनुदात्तः । किं च – अह्नां तिथीनां केतुः तद्वत्केतयिता ज्ञापयिता । कित ज्ञाने । तिथिविभागहेतुत्वात् । उषसां रात्रीणां अग्रे गच्छति अग्रणीः भवति, रजनीनां कर्तृत्वात् । यद्वा - अह्नां केतुः अहरवसाने शुक्लपक्षे प्रतीच्यां दृश्यते, कृष्णपक्षे तु रत्रीणामवसाने प्राच्यां दृश्यते । एवमायन्नागच्छन् अयं देवेभ्यो भागं विदधाति तिथिविशेषनिबन्धनत्वात्सर्वयागानां, आदित्यसन्निकर्षविप्रकर्षनिबन्धनत्वात्सर्वतिथीनाम् । सूर्याचन्द्रमसोर्हि परस्परसन्निकर्षोमावास्या, विप्रकर्षः पौर्णमासीति । इत्थं महाप्रभावोयं चन्द्रमाः दीर्घमायुरस्य प्रतिरति वर्धयतु ॥

यद्वा - आदित्य एव चन्द्रमा उच्यते, चन्द्रस्य माता निर्माता उत्पादक इति । ‘गतिकारकयोरपि’ इत्यसिः, डित्वाट्टिलोपः । स जायमानो दिनेदिने प्राच्यामुद्यन् नवोनवो भवति सदोद्यन्नप्यपूर्व इव भवति । अह्नां केतुः दिवसकरत्वात् । उषसां रात्रीणां अग्रे अग्रतो गच्छति रात्रय एनमनुधावन्ति । एवमायन् उद्यन् देवेभ्यो भागं विदधाति, आदित्यगत्यधीनत्वात्सर्वकर्मणाम् । एवं महानुभावश्चन्द्रमसोप्युक्तवन्निर्माता आदित्यः दीर्घमायुर्वर्धयत्विति ॥

English translation:

“New every day (the moon) is born; the manifester of days he goes on front of the Dawns; hedistributes their portion to the gods as he goes; the moon protracts a long existence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The first half othe verse isaddressed to the sun; but, the moon is the manifester of days in regulating the time of tithis (lunar days)

He becomes ever new as he is born; as beacon of the days he goes at the forefront of the dawns.
He portions out their share to the gods as he comes here. The Moon extends his lifetime long.

He, born afresh, is new and new for ever ensign of days he goes before the Mornings
Coming, he orders f6r the Gods their portion. The Moon prolongs the days of our existence.

Ever anew, being born again, he rises; He goes before the dawns as daylight’s token. He, coming, to the gods their share apportions: The moon draws out the span of man’s existence.

Immer wieder wird er neu geboren, als das Wahrzeichen der Tage geht er der Usas voran. Durch sein Kommen bestimmt er den Göttern ihren Anteil: der Mond zieht sein Leben in die Länge.

Immer wieder neu wird er geboren, als der Tage Banner geht er den Morgenröthen voran; indem er ankommt vertheilt er den Göttern ihren Antheil; lange lässt der Mond das Leben fortdauern.

Рождаясь, он возникает каждый раз новым,
Как символ дней он идет впереди утренних зорь.
Приходя, он устанавливает долю богам.
Далеко простирает месяц (свою) жизнь.

• चन्द्रमाः
• सूर्या सावित्री
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (चन्द्रमाः) (नवः-नवः-जायमानः-भवति) प्रतिरात्रि नया-नया कलाओं से उदय होता है (अह्नाम्-उषसां केतुः) दिनों और उषाओं का प्रज्ञानभूत (अग्रम्-एति) कृष्णपक्ष में आगे चलता है (देवेभ्यः) देवों के लिए (भागं वि दधाति) हविर्भाग नियत करता है कालसूचना से, (दीर्घम्-आयुः-प्र तिरते) सदुपयोग से दीर्घ आयु को देता है। यह चन्द्र के पक्ष में निरुक्त के अनुसार आधिदैविक अर्थ है॥ प्रस्तुत गृहस्थपक्ष में तो−(जायमानः)पुत्ररूप से उत्पन्न हुआ (नवः नवः भवति) नया-नया होता है (अह्नाम्-उषसां केतुः) प्रतिदिन और प्रति उषा वेला में साक्षात् हुआ (अग्रम्-एति) आगे जाता है (आयन्) गृहस्थाश्रम में आते हुए (देवेभ्यः) विद्वानों के लिए और अग्नि आदि के लिए (भागं विदधाति) भोजनभाग तथा हविर्भाग नियत करता है (चन्द्रमाः) स्वजीवन में आह्लादकारी होता हुआ (दीर्घम्-आयुः) दीर्घ आयु का (प्र तिरते) विस्तार करता है ॥१९॥

भावार्थभाषाः - चन्द्रमा प्रतिरात्रि कृष्णपक्ष में दिनों और उषावेलाओं से प्रथम आकाश में दृष्टिगोचर होता है, उसे देखकर यागों का निर्णय करते हैं देवताओं के प्रति हवि देने के लिए, चन्द्रमा के सदुपयोग से आयु बढ़ता है एवं गृहस्थाश्रम में वर पुत्ररूप से पुन:-पुन: जन्म पाता है। प्रतिदिन प्रति उषावेला में साक्षात् जागृत हो विद्वानों के लिए भोजन-भाग और अग्नि आदि के लिए हविर्भाग उसे देना चाहिए, ऐसा करते रहने से अपने जीवन में प्रसन्न रहते हुए आयु का विस्तार करे ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चन्द्रमाः-नवः-नवः-जायमानः-भवति) चन्द्रमाः खलु प्रतिरात्रि नवो नवः कलाश उद्यन् भवति (अह्नां केतुः-उषसाम्-अग्रम्-एति) दिवसानामुषसां च प्रज्ञानभूतोऽग्रमेति कृष्णपक्षे (देवेभ्यः-भागं विदधाति) उद्यन् देवेभ्यो यागकालसूचनया हविर्भागं समर्पयति (दीर्घम्-आयुः प्रतिरते) एवमुपयोगेन दीर्घमायुर्वर्धयति इति चन्द्रपक्षे निरुक्तमनुसृत्याधिदैविकोऽर्थः॥ प्रस्तुतगृहस्थपक्षे तु−(जायमानः) पुत्ररूपेणोत्पद्यमानः (नवः-नवः-भवति) नवो नवः पुत्ररूपो भवति (अह्नाम्-उषसां-केतुः-अग्रम्-एति) प्रतिदिनं प्रत्युषोवेलं च साक्षाद्भूतोऽग्रमेव गच्छति (आयन्) गृहाश्रममागच्छन्नेव (देवेभ्यः-भागं विदधाति) विद्वद्भ्योऽग्निप्रभृतिभ्यश्च भोजनभागं हविर्भागं च नियतं करोति (चन्द्रमाः-दीर्घम्-आयुः प्रतिरते) स्वजीवने खल्वाह्लादकारी सन् दीर्घमायुर्वर्धयति ॥१९॥

यमा॑दि॒त्या अँ॒शुमा॑प्या॒यय॑न्ति॒ यमक्षि॑त॒मक्षि॑तय॒ᳶ पिब॑न्ति ।
तेन॑ नो॒ राजा॒ वरु॑णो॒ बृह॒स्पति॒रा प्या॑ययन्तु॒ भुव॑नस्य गो॒पाः ।

यमंशुं रश्मिं आत्मीयरश्मिभूतं सोमम् आदित्या आप्याययन्ति वर्धयन्ति, यं च सोममक्षितमविच्छिन्नं सर्वेष्वपि पर्वसु अक्षितयोऽक्षीणाः पित्रादयः पिबन्ति, तेन सोमेन सह राजा देवराजः वरुणश्च बृहस्मतिश्चाप्याययन्तु इममक्षीणं यजमानं वर्धयन्तु भुवनस्य भूतजातस्य गोपाः प्रवृत्तिप्रदाः ॥

प्राच्या॑न्दि॒शि त्वमि॑न्द्रासि॒ राजो॒तोदी॑च्याव्ँवृत्रहन्वृत्र॒हासि॑ ।
यत्र॒ यन्ति॑ स्रो॒त्यास्तत् [44] जि॒तन्ते॑ दक्षिण॒तो वृ॑ष॒भ ए॑धि॒ हव्यः॑ ।

प्राच्या॑न्दि॒शि त्वमि॑न्द्रासि॒ राजो॒तोदी॑च्याव्ँवृत्रहन्वृत्र॒हासि॑ ।
यत्र॒ यन्ति॑ स्रो॒त्यास्तज्जि॒तन्ते॑ ..
दक्षिण॒तो वृ॑ष॒भ ए॑धि॒ हव्यः॑ ।

‘जितं ते’ इति तृतीयपादान्तः । हे इन्द्र त्वं प्राच्यां दिशि राजा स्वाम्यसि । अपिच उदीच्यामपि अधिराज इत्येव । यतस्त्वं वृत्रहा वृत्रस्य मेघस्य हन्तासि मेघं हत्वा उदकेन जीवयसि, हे वृत्रहन् वृत्रासुरस्य हन्तः । प्रदर्शनार्थं च दिग्द्वयोरुपादानं, सर्वास्वपि दिक्षु त्वमेव राजेति । कथं ज्ञायते इति?
आह - यत्र स्रोत्या नद्यः यन्ति गच्छन्ति तत्सर्वं त्वया जितं तत्र सर्वं ते जितं जयः । सर्वत्र च नद्यो यन्ति, तस्मात्सर्वासु दिक्षु त्वं राजासीति ।

‘स्रोतसो विभाषाड्यड्ड्यौ’ इति ड्यः ।
किञ्च - वृषभः वर्षयिता कामानाम् । हव्यः हविषा आराध्यः । एवं महानुभावस्त्वं दक्षिणत एधि भोक्तुं भव … हविः भान्ति (?) हव्यः ।

यद्वा - हविर्हरसि त्वं हविः प्रतिगृहीतुं दक्षिणतो भव; दक्षिणतो हि स्थापयित्वा आहार्यादि दयिते, यथा - ‘दक्षिणत एत’ इति तद्वदिदं द्रष्टव्यम् ॥

इन्द्रो॑ जयाति॒ न परा॑ जयाता अधिरा॒जो राज॑सु राजयाति ।
विश्वा॒ हि भू॒याᳶ पृत॑ना अभि॒ष्टीरु॑प॒सद्यो॑ नम॒स्यो॑ यथास॑त् ।

इन्द्रः सवर्दा जयाति जयति न तु कदाचिदपि पराजयातै पराजयं न प्रतिपद्यते । लेट्याडागमः, ‘विपराभ्यां जेः’ इत्यात्मनेपदम्, ‘वैतोन्यत्र’ इत्यैकारः । अपि च – अधिराजः अधिकं राजमानः, अधिकदीप्तिः । राजसु दीप्तिमत्सु चन्द्रादिषु मध्ये यो नाम कश्चिद्राजति तं राजयाति तस्मादयं जयतीति । ण्यन्ताल्लेटि पूर्ववदाडागमः ।

किञ्च - विश्वाः पृतनाः संग्रामान् अभिष्टीः आभिमुख्येनागच्छन्तीः । इषेर्गत्यर्थत्वात्कर्तरि क्तिन् ‘मन्त्रे वृष’ इति क्तिन् उदात्तत्वम्, शकन्धादित्वात्पररूपत्वम् ।
इच्छतेर्वा, आभिमुख्येन आगन्तुमिच्छन्तीः ।

ईदृशीस्सर्वाः पृतनाः उपसद्यो भूयाः भूयात् । प्रथमत्वेन नतिः । उपसीदतीत्य् उपसद्यः । ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत् । उपसदनमुपरोधनम् । षष्ठ्यभावश्छान्दसः । यथाऽयमिन्द्रस्सर्वैर्नमस्यः नमस्कार्यः असत् भवेत् । लेट्यडागमः, पूर्वत्र ‘हि च’ इति निघाताभावः । उत्तरत्र यच्छब्दयोगात् । नमश्शब्दयोगात् ‘नमोवरिवश्चित्रङः’ इति क्यच्, तदन्तादचो यत् । यद्वा - नमस्यः नमस्कारार्हः । ‘तदर्हति’ इति छान्दसो यत् । तथा विश्वाः पृतना अभिभवत्विति । यद्वा - विश्वाः पृतनाः अभिभूयात् । विध्यादिलिङि शपो लुक् । तथा च सर्वैर्नमस्यो भवेत् तदनुरूपं जयाति, न च पराजयते, सोयमस्मानन्नादान् करोत्विति ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्ये᳓द् एव᳓ प्र᳓ रिरिचे महित्वं᳓
दिव᳓स् पृथिव्याः᳓ प᳓रि अन्त᳓रिक्षात्
स्वरा᳓ळ् इ᳓न्द्रो द᳓म आ᳓ विश्व᳓गूर्तः
स्वरि᳓र् अ᳓मत्रो ववक्षे र᳓णाय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

ít ← ít (invariable)

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svarā́ṭ ← svarā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvágūrtaḥ ← viśvágūrta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ámatraḥ ← ámatra- adj. (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráṇāya ← ráṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svaríḥ ← svarí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vavakṣe ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

अ॒स्य । इत् । ए॒व । प्र । रि॒रि॒चे॒ । म॒हि॒ऽत्वम् । दि॒वः । पृ॒थि॒व्याः । परि॑ । अ॒न्तरि॑क्षात् ।
स्व॒ऽराट् । इन्द्रः॑ । दमे॑ । आ । वि॒श्वऽगू॑र्तः । सु॒ऽअ॒रिः । अम॑त्रः । व॒व॒क्षे॒ । रणा॑य ॥

• asyed ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• mahitvaṃ ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• antarikṣāt ← antarikṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• svarāḍ ← svarāj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “svarāj; Vishnu.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśvagūrtaḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvagūrtaḥ ← gūrtaḥ ← gur
• [verb noun], nominative, singular

• svarir ← svariḥ ← svari
• [noun], nominative, singular, masculine

• amatro ← amatraḥ ← amatra
• [noun], nominative, singular, masculine

• vavakṣe ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• raṇāya ← raṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

अस्येदेव । इत् इति पादपूरणः । अस्यैवेन्द्रस्य महित्वं माहात्म्यं प्र रिरिचे अतिरिच्यते । अधिकं भवतीत्यर्थः । अत्रोपसर्गो धात्वर्थस्य निवृत्तिमाचष्टे । यथा प्रस्मरणं प्रस्थानमिति । कुतः सकाशात् प्ररिरिचे इत्यत आह । दिवः द्युलोकात् पृथिव्याः भूलोकात् अन्तरिक्षात् द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमानादन्तरिक्षलोकाच्च । परि उपर्यर्थः। त्रीन् लोकानतीत्योपरि प्ररिरिचे इत्यर्थः। दमे दमयितव्ये विषये स्वराट् स्वेनैव तेजसा राजमानः विश्वगूर्तः विश्वस्मिन् सर्वस्मिन् कार्ये उद्गूर्णः समर्थः । यद्वा विश्वं सर्वमायुधं गूर्तम् उद्यतं यस्य स तथोक्तः । स्वरिः शोभनशत्रुकः । शोभने शत्रौ हन्तव्ये सति हन्ता वीर्यवत्तम इति गम्यते । यथा “ अकवारिं दिव्यं शासमिन्द्रम् ’ (ऋ. सं. ३. ४७. ५) इति । अकुत्सितारिमिति हि तस्यार्थः । अमत्रः युद्धादिषु गमनकुशलः । मात्रया इयत्तया रहितो वा । ’ अमत्रोऽमात्रो महान्भवत्यभ्यमितो वा ’ (निरु. ६. २३ ) इति यास्कः । एवंभूतः इन्द्रः रणाय रणं युद्धम् आ ववक्षे आवहति मेघान् प्रापयति । मेघैः परस्परयुद्धं कारयित्वा वृष्टिं चकारेति भावः । यद्वा । युद्धाय स्वकीयान् भटान् गमयति ॥ अस्य । ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । रिरिचे। ‘रिचिर विरेचने ‘। छन्दसि लुङलङ्लिटः’ इति वर्तमाने कर्मणि लिट् । पृथिव्याः । ‘उदात्तयण:०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । स्वराट्। ‘राजृ दीप्तौ’ इत्यस्मात् ‘सत्सूद्विष° ’ इति क्विप्। व्रश्चादिना षत्वे जश्त्वम् । दमे । ‘दम उपशमे ’ इत्यस्मात् कर्मणि घञि ‘नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यानाचमेः ’ (पा. सू. ७. ३. ३४ ) इति वृद्धिप्रतिषेधः । घञो ञित्वादाद्युदात्तत्वम् । विश्वगूर्तः । ‘गॄ निगरणे’। अस्मात् निष्ठायां ‘श्र्युकः किति’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति उत्वम् । हलि च ’ इति दीर्घः । यद्वा । ‘गूरी उद्यमे । अस्मात् निष्ठा । ‘नसत्तनिषत्त ’ इत्यादौ निपातनात् निष्ठानत्वाभावः । तत्पुरुषपक्षे मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । बहुव्रीहिपक्षे तु ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति असंज्ञायामपि पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । अमत्रः । अम गत्यादिषु । ‘अमिनक्षियजिबन्धि ’ इत्यादिना औणादिकः अत्रन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ववक्षे । वहेर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः । ढत्वकत्वषत्वानि । लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । रणाय । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थी । यद्वा ।’ गत्यर्थकर्मणि ’ (पा. सू. २. ३. १२ ) इति चतुर्थी ॥

अस्यैवेन्द्रस्य । इद् इति पादपूरणे । महित्वं महत्त्वं प्ररिरिचे प्ररिरिच्यते । प्रशब्दो धात्वर्थस्य निवृत्तिमाचष्टे, यथा प्रस्मरणं प्रस्थानमिति ।
एवं रेकनिवृत्तिः प्ररेकः पूरणम् ।
कुतः प्ररिरिचे?
दिवः पृथिव्या अन्तरिक्षाच् च । परि उपरि । अध्यर्थे परिशब्दः ।
दिवं पृथिवीं अन्तरिक्षं चातीत्य प्ररिरिचे । छान्दसो लिट् ।

स्वराट् स्वायत्तदीप्तिः, स्वयं राजतीति स्वराट्,
दमे दमविषये दमयितव्ये स्वराट् । दमेः घञि ‘नोदात्तोपदेशस्य’ इति वृद्ध्यभावः ।
विश्वगूर्तः सर्वस्मिन् काले उद्गूर्णः । दासीभारादिर्द्रष्टव्यः, बहुव्रीहिस्वरस्योपलक्षणत्वात् ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इत्येतद्भवति ।
यद् वा - विश्वम् आयुधादिकं गूर्तम् उद्यतं यस्येति बहुव्रीहिः । ‘नसत्तनिषत्त’ इत्यत्र गूर्तशब्दो निपातितः ।
स्वरिः स्वरणीयः कीर्तनीयः । स्वृ शब्दे, ‘अचः’ इतीप्रत्ययः । शोभनारिरित्वं नव[रिति वा] । अवग्रहो नेष्यते ।
अमत्रः अमनकुशलः शत्रुभञ्जनादिकुशलः । मात्रारहितोमत्रो महानित्येके ।
अत्र पृषोदरादित्वात्स्वरूपस्वरादिसिद्धिः ।
एवं महानुभावो ऽयं इन्द्रो रणाय आववक्षे आभिमुख्येन वहति । उक्तं कर्मणस्सम्प्रदानत्वम् । वहेर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप्, ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपश्श्लुः । मेघानां संग्रामोत्पादनेन वृष्टिमुत्पाद्य प्रभूतान्नादिना अस्मननन्नादान् करोत्विति ॥

English translation:

“His magnitude verily exceeds that of the heaven, and earth and sky; Indra, self-irradiating in his dwelling, equal to every exploit, engaged with no unworthy foe, and killed in conflict, calls to battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Calling the clouds to battle or to collide, to genitive rate rain

Just this one—his greatness projected beyond heaven and earth, beyond the midspace.
Sovereign king, Indra, sung by all in the house, a reverberant tankard, waxed strong for battle [/for joy].

The phrase “reverberant tankard” (svarír ámatraḥ) is striking, but intelligible in Ṛgvedic context. Indra is compared to a large drinking vessel because of his immense capacity and size, also described in 8cd and 9ab; “tankard” hints at his ability to drink vast quantities of soma and implicitly promises his generosity because he can contain vast quantities of goods. I follow Oldenberg in taking all forms of ámatra- as belonging to a single stem (pace Grassmann, Lubotsky, and EWA). As for ‘reverberant’ (svarí-), it echoes svarā́ḷ, which opens the preceding pāda; it also suggests the deep sound made when a large (empty) vessel is struck and Indra’s own war-cries. (For a possibly similar image, see I.100.12.)

Yea, of a truth, his magnitude surpasseth the magnitude of earth, mid-air, and heaven.
Indra, approved by all men, self-resplendent, waxed in his home, loud-voiced and strong for battle.

Seine Größe reicht über Himmel und Erde, über das Luftreich hinaus. Indra ist der Selbstherrscher in seinem Hause, von allen gepriesen; ein nobler Herr, ein Gefäß ist er zum Kampf herangewachsen.

Es überragte wahrlich seine Grösse die weite Luft, den Himmel und die Erde; Selbstleuchtend wuchs im Hause allgepriesen der mächt’ge Indra tobend auf zum Kampfe.

Это его величие выходит за пределы
Неба, земли, воздушного пространства.
Индра-самодержец в доме (своем), всеми воспетый,
Прекрасный (убийца) врагов, неистовый, он усилился для битвы.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सूर्य सभाध्यक्ष कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विश्वगूर्त्तः) सब भोज्य वस्तुओं को भक्षण करने (स्वरिः) उत्तम शत्रुओं (अमत्रः) ज्ञानवान् वा ज्ञान का हेतु (स्वराट्) अपने आप प्रकाश सहित (इन्द्रः) परमैश्वर्ययुक्त सूर्य वा सभाध्यक्ष (दमे) उत्तम घर वा संसार में (रणाय) संग्राम के लिये (आववक्षे) रोष वा अच्छे प्रकार घात करता है वा जिस की (दिवः) प्रकाश (पृथिव्याः) भूमि और (अन्तरिक्षात्) अन्तरिक्ष से (इत्) भी (परि) सब प्रकार (महित्वम्) पूज्य वा महागुणविशिष्ट महिमा (प्र रिरिचे) विशेष हैं, उस (अस्य) इस सूर्य वा सभाध्यक्ष का (एव) ही कार्यों में उपयोग वा सभा आदि में अधिकार देना चाहिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को जैसे सूर्य, पृथिव्यादिकों से गुण वा परिमाण के द्वारा अधिक है, वैसे ही उत्तम गुण युक्त सभा आदि के अधिपति राजा को अधिकार देकर सब कार्यों की सिद्धि करनी चाहिये ॥ ९ ॥

अन्वय: यो विश्वगूर्त्तः स्वरिरमत्रः स्वराडिन्द्रो दमे रणायाववक्षे यस्येदपि दिवः पृथिव्या अन्तरिक्षात् परि महित्वं प्ररिरिचेऽस्ति रिक्तं वर्त्तते तस्यास्यैव सभादिष्वधिकारः कार्य्येषूपयोगश्च कर्त्तव्यः ॥ ९ ॥

अथ सूर्यसभाद्यध्यक्षौ कथं भूतावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सभाद्यध्यक्षस्य सूर्यस्य वा (इत्) अपि (एव) निश्चयार्थे (प्र) प्रकृष्टार्थे (रिरिचे) रिणक्ति अधिकं वर्त्तते (महित्वम्) पूज्यत्वं महागुणविशिष्टत्वं परिमाणेनाधिकत्वं च (दिवः) प्रकाशात् (पृथिव्याः) भूमेः (परि) सर्वतः (अन्तरिक्षात्) सूक्ष्मादाकाशात् (स्वराट्) यः स्वयं राजते सः (इन्द्रः) परमैश्वर्यहेतुमान् हेतुर्वा (दमे) दाम्यन्त्युपशाम्यन्ति जना यस्मिन् गृहे संसारे वा तस्मिन् (आ) आभिमुख्ये (विश्वगूर्त्तः) विश्वं सर्वं भोज्यं वस्तु निगलितं येन सः (स्वरिः) यः शोभनश्चासावरिश्च (अमत्रः) ज्ञानवान् ज्ञानहेतुर्वा (ववक्षे) वक्षति रोषं सङ्घातं करोति (रणाय) सङ्ग्रामाय ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा सूर्यः पृथिव्यादिभ्यो गुणैः परिमाणेनाऽधिकोऽस्ति तथैवोत्तमगुणं सभाद्यधिपतिं राजानमधिकृत्य सर्वकार्य्यसिद्धिः कार्य्या ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसा सूर्य पृथ्वी इत्यादीपेक्षा गुण व परिमाण यांनी अधिक असतो तसेच उत्तम गुणयुक्त सभा इत्यादीच्या अधिपती राजाला अधिकार देऊन माणसांनी सर्व कार्याची सिद्धी केली पाहिजे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - सतो बृहती

अभि᳓ त्वा शूर नोनुमो
अ᳓दुग्धा इव धेन᳓वः
ई᳓शानम् अस्य᳓ ज᳓गतः सुवर्दृ᳓शम्
ई᳓शानम् इन्द्र तस्थु᳓षः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

nonumaḥ ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ádugdhāḥ ← ádugdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ī́śānam ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

svardŕ̥śam ← svardŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ī́śānam ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

tasthúṣaḥ ← √sthā- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

अ॒भि । त्वा॒ । शू॒र॒ । नो॒नु॒मः॒ । अदु॑ग्धाःऽइव । धे॒नवः॑ ।
ईशा॑नम् । अ॒स्य । जग॑तः । स्वः॒ऽदृश॑म् । ईशा॑नम् । इ॒न्द्र॒ । त॒स्थुषः॑ ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• nonumo ← nonumaḥ ← nonāv ← √nū
• [verb], plural, Present indikative
• “bellow.”

• ‘dugdhā ← adugdhāḥ ← adugdha
• [noun], nominative, plural, feminine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• īśānam ← īś
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• jagataḥ ← jagant
• [noun], genitive, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• svardṛśam ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svardṛśam ← dṛśam ← dṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eye; dṛś; dṛś [word]; sight; evil eye.”

• īśānam ← īś
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tasthuṣaḥ ← sthā
• [verb noun], genitive, singular
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

हे शूर इन्द्र अस्य जगतः जङ्गमस्य ईशानम् ईश्वरं तस्थुषः स्थावरस्य च ईशानम् । ईशानमिति पदस्यावृत्तिरादरार्था । स्वर्दृशं सर्वदृशं त्वा त्वाम् अदुग्धाइव धेनवः यथादुग्धा धेनवः क्षीरपूर्णोधस्त्वेन वर्तन्ते तद्वत्सोमपूर्णचमसत्वेन वर्तमाना वयम् अभि नोनुमः भृशमभिष्टुमः ॥

हे शूर विक्रान्त इन्द्र त्वां अभिनोनुमः आभिमुख्येनात्यर्थं नुमः स्तुमः । नौतेर्यङ्लुगन्तात् लट् । अदुग्धा धेनव इव यथा तावद्वत्से आभिमुख्येन शब्दयन्ति । कीदृशम्? ईशानं ईश्वरं अस्य जगतः जङ्गमस्य तस्थुषस्थावरस्य च सुवर्दृशं स्वर्गाख्यस्य परमसुखस्य द्रष्टारम् । स त्वमिन्द्रियं वीर्यं चास्मभ्यं देहीति ॥

English translation:

“We glorify you, hero, (Indra), the lord of all movable and stationary things, the beholder of the universe,with ladles filled (with Soma, like (the udders of) unmilked kine.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like udders: adugdha iva dhenavo = we praiseyou as unmilked kine praise their calves; the fullness of ladles, yathā dhenavaḥ kṣirapūrṇodhastvenavartante tad vat somapūrṇa camastvena vartamānā vayam bhṛśam abhiṣ– umaḥ, as the cows remain withthe state of the udders being full of milk, so we, abiding with the state of the ladle full of Soma, glorify you; Yajuṣ27.35

We keep bellowing to you, o champion, like unmilked cows— to you, Indra, who see (like) the sun, lord of this moving (world), lord of the still one.

Despite Geldner’s easy “dessen Auge die Sonne ist,” I cannot accept this for svardṛ́śam. First, dṛ́ś- is never an ‘eye’, but rather ‘seeing’ or ‘having the appearance of’, and furthermore, it’s Varuṇa who has the sun as his eye (that is, his spy). Here I think the point is rather that Indra, like the sun, sees everything in the world, here expressed by the merism “the moving and the still.”

Like kine unmilked we call aloud, Hero, to thee, and sing thy praise,
Looker on heavenly light, Lord of this moving world, Lord, Indra, of what moveth not.

Wir schreien nach dir, du Held, wie ungemolkene Kühe, nach dem Herrn über diese lebende Welt, nach dem Herrn über die unbewegliche Natur, dessen Auge die Sonne ist, o Indra.

Wir schreien an, o Held, zumal wie ungemolkne Kühe dich; Den himmelsgleichen, der du das, was geht, beherrschst, o Indra, und das Stehende.

Мы громко взываем к тебе, о герой,
Как недоенные коровы,
К властвующему над этим живым миром, к выглядящему как солнце,
К властвующему, о Индра, над неживым миром.

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• स्वराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर इस जगत् का स्वामी कौन है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) पापाचरणों के हिंसक (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त परमात्मा ! (अस्य) इस (जगतः) जङ्गम के (ईशानम्) चेष्टा कराने और (तस्थुषः) स्थावर संसार के (ईशानम्) निर्माण करनेवाले (त्वा) आपको (स्वर्दृशम्) सुखपूर्वक देखने को (धेनवः) गौवें (अदुग्धाइव) दूधरहित हों जैसे, वैसे हम लोग (अभि, नोनुमः) सब ओर से निरन्तर नमते प्रणाम करते हैं ॥२२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्य ! यदि निरन्तर सुखेच्छा हो तो परमात्मा ही की आप लोग उपासना करें ॥२२॥

अन्वय: हे शूरेन्द्र परमात्मन्नस्य जगत ईशानमस्य तस्थुष ईशानं त्वा त्वां स्वर्दृशं धेनवोऽदुग्धा इव वयमभि नोनुमः ॥२२॥

पुनरस्य जगतः कः स्वामीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) (अभि) (त्वा) त्वाम् (शूर) पापाचाराणां हिंसकः (नोनुमः) भृशं नमामः (अदुग्धाइव) दुग्धरहिता इव (धेनवः) गावः (ईशानम्) ईषणशीलम् (अस्य) (जगतः) संसारस्य (स्वर्दृशम्) सुखं द्रष्टुम् (ईशानम्) निर्मातारम् (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (तस्थुषः) स्थावरस्य ॥२२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यदि सततं सुखेच्छा स्यात्तर्हि परमात्मानमेव भवन्त उपासीरन् ॥२२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जर निरंतर सुखाची इच्छा असेल तर परमात्म्याचीच तुम्ही उपासना करा. ॥ २२ ॥

बृ᳓ह᳓त्सा᳓मे᳓त्य᳓स्या᳓ गा᳓नं᳓ प्र᳓सि᳓द्ध᳓म्! “बृ᳓ह᳓त्सा᳓म᳓ त᳓था᳓ सा᳓म्नां᳓ गा᳓य᳓त्री᳓ छ᳓न्द᳓सा᳓म᳓ह᳓म् ।”

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शंयुर्बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

तुवा᳓म् इ᳓द् धि᳓ ह᳓वामहे
साता᳓ वा᳓जस्य कार᳓वः
तुवां᳓ वृत्रे᳓षु इन्द्र स᳓त्पतिं न᳓रस्
तुवां᳓ का᳓ष्ठासु अ᳓र्वतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hávāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

ít ← ít (invariable)

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

kārávaḥ ← kārú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sātā́ ← sātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sátpatim ← sátpati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vr̥tréṣu ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kā́ṣṭhāsu ← kā́ṣṭhā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

त्वाम् । इत् । हि । हवा॑महे । सा॒ता । वाज॑स्य । का॒रवः॑ ।
त्वाम् । वृ॒त्रेषु॑ । इ॒न्द्र॒ । सत्ऽप॑तिम् । नरः॑ । त्वाम् । काष्ठा॑सु । अर्व॑तः ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• iddhi ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sātā ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• kāravaḥ ← kāru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; singer.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vṛtreṣv ← vṛtreṣu ← vṛtra
• [noun], locative, plural, neuter
• “enemy.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• satpatiṃ ← satpatim ← satpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra.”

• naras ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• kāṣṭhāsv ← kāṣṭhāsu ← kāṣṭhā
• [noun], locative, plural, feminine
• “kāṣṭhā; quarter; body of water.”

• arvataḥ ← arvant
• [noun], genitive, singular, masculine
• “horse.”

कारवः स्तोतारो वयं वाजस्य अन्नस्य साता सातौ संभजने निमित्तभूते सति हे इन्द्र त्वामिद्धि त्वामेव हवामहे स्तुतिभिराह्वयामः । हे इन्द्र सत्पतिं सतां पालयितारं श्रेष्ठं त्वां नरः अन्येऽपि मनुष्याः वृत्रेषु आवरकेषु शत्रुषु सत्सु हवन्ते आह्वयन्ति तज्जयार्थम् । अपि च अर्वतः अश्वस्य संबन्धिनीषु काष्ठासु यत्राश्वः क्रान्त्वा तिष्ठति तासु काष्ठासु संग्रामेषु युद्धकामाश्च त्वाम् एवाह्वयन्ति । अतो वयं त्वामेवाह्वयाम इत्यर्थः ॥

‘नरः’ इति तृतीयपादान्तः । हे इन्द्र त्वामित् त्वामेव हवामहे आह्वयामः । वाजस्यान्नस्य साता सातौ सातिनिमित्तमस्मभ्यं देहि वाजमिति त्वामेवाह्वयामः । कारवस्स्तोतृत्वेन शिल्पिनः । ‘कृपावाजि’ इत्युण्प्रत्ययः । सनेः क्तिनि ‘जनसनखनाम्’ इत्यात्वम्, ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या आकारः, ‘ऊतियूति’ इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम् । ‘हिच’ इत्याख्यातस्य निघाताभावः । हि यस्माद्वाजस्य लाभाय त्वामेवाह्वयामः, यस्माच्चारिषूपस्थितेषु सत्पतिं सतां पातारं विदुषां पालयितारं त्वामेवाह्वयामः नरः सर्वेपि वयं मनुष्याः, यस्माच्च त्वां काष्ठासु दिक्षु अर्वत अरणवत उदकस्य च सात्यर्थं त्वामेवाह्वयामः, तस्मात्सर्वस्मादभिमतसंपादनेन इन्द्रियं वीर्यं चास्मभ्यं देहीति ॥

English translation:

“We worshippers invoke you for the acquisition of food; you, Indra, the protector of the good, (do) men (invoke for aid) against enemies, and in plural ces where horses (encounter).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kāṣṭhāsu arvataḥ, in the quarters or regions of the hors, where horses are engaged, or, according to Sāyaṇa, the field of battle; or, as men invoke you for victory

Because it is just you that we bards call upon at the winning of the prize,
you, Indra, as master of settlements that our men (call upon) amid
obstacles, you at the finish lines of our steed, ᳓

THAT we may win us wealth and power we poets, verily, call on thee:
In war men call on thee, Indra, the hero’s Lord, in the steed’s race-course call on thee.

Nur dich rufen ja wir Dichter, um den Siegerpreis zu gewinnen; dich, Indra, den rechtmäßigen Gebieter rufen die Herren in den Feindeschlachten, dich auf den Rennbahnen des Rennpferdes.

Dich rufen ja wir Sänger an, um zu gewinnen Siegespreis, Die Männer dich, den tapfern Herrn beim Feindeskampf und bei des Renners Wettlauf dich.

Только тебя мы зовем,
Певцы, для завоевания награды,
Тебя, о Индра, истинного господина в битвах с врагами, (мы,) мужи,
Тебя – скакуна на беговых дорожках.

• इन्द्रः प्रगाथो वा
• शंयुर्बार्हस्पत्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब चौदह ऋचावाले छयालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में फिर शिल्पविद्या को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त जन ! (कारवः) कारीगर (नरः) जन हम लोग (त्वाम्) आपको (हि) ही (वाजस्य) विज्ञान के (साता) विभाग में (हवामहे) ग्रहण करें और (वृत्रेषु) धनों में (सत्पतिम्) श्रेष्ठों के पालनेवाले (त्वाम्) आपको पुकारें तथा (अर्वतः) घोड़ों को जैसे सारथी, वैसे (त्वाम्) आपको (काष्ठासु) दिशाओं में (इत्) ही पुकारें ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे धन से युक्त ! जो आप हम लोगों के सहायक होवें तो आपके धन से हम लोग शिल्पविद्या से अनेक पदार्थों को रचकर आपको बड़ा धनी करें ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! कारवो नरो वयं त्वां हि वाजस्य साता हवामहे वृत्रेषु सत्पतिं त्वां हवामहेऽर्वतः सारथिरिव त्वां काष्ठास्विद्धवामहे ॥१॥

अथ पुनः शिल्पविद्यामाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (इत्) एव (हि) (हवामहे) (साता) विभागे (वाजस्य) विज्ञानस्य (कारवः) कारकराः (त्वाम्) (वृत्रेषु) धनेषु (इन्द्र) (सत्पतिम्) सतां पालकम् (नरः) (त्वाम्) (काष्ठासु) दिक्षु (अर्वतः) अश्वानिव ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे धनाढ्य ! यदि त्वमस्माकं सहायो भवेस्तर्हि त्वद्धनेन वयं शिल्पविद्ययाऽनेकान् पदार्थान् रचयित्वा त्वामधिकं धनाढ्यं कुर्याम ॥१॥

या सूक्तात राजा, वीर, युद्ध, गृह, शूरवीर व यान यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - हे धनवान लोकांनो ! जर तुम्ही आमचे सहायक व्हाल तर तुमच्या धनाने आम्ही शिल्पविद्येद्वारे अनेक पदार्थ निर्माण करून तुम्हाला अधिक धनवान करू. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - पुरुहन्मा
• छन्दः - बृहती

य᳓द् द्या᳓व इन्द्र ते शतं᳓
शत᳓म् भू᳓मीर् उत᳓ सियुः᳓
न᳓ त्वा वज्रिन् सह᳓स्रं सू᳓रिया अ᳓नु
न᳓ जात᳓म् अष्ट रो᳓दसी

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyā́vaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhū́mīḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

syúḥ ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

ná ← ná (invariable)

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sū́ryāḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aṣṭa ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

यत् । द्यावः॑ । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । श॒तम् । श॒तम् । भूमीः॑ । उ॒त । स्युरिति॒ स्युः ।
न । त्वा॒ । व॒ज्रि॒न् । स॒हस्र॑म् । सूर्याः॑ । अनु॑ । न । जा॒तम् । अ॒ष्ट॒ । रोद॑सी॒ इति॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• dyāva ← dyāvaḥ ← div
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• bhūmīr ← bhūmīḥ ← bhūmi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• syuḥ ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• sahasraṃ ← sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sūryā ← sūryāḥ ← sūrya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jātam ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• aṣṭa ← aṣṭan
• [noun], nominative, plural, neuter
• “eight; eighth; aṣṭan [word].”

• rodasī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

हे इन्द्र
ते तव प्रतिमानार्थं यत् यदि द्यावः द्युलोकाः स्युः तथापि नाश्नुवन्ति ।
उत अपि च भूमीः भूम्यस्ते तव मूर्तिप्रतिबिम्बाय शतं स्युः तथापि नाश्नुवन्ति ।
हे वज्रिन् त्वा त्वां सहस्रं सूर्याः अगणिता अपि सूर्याः न अनु भवन्ति । न प्रकाशयन्तीत्यर्थः। ‘न तत्र सूर्यो भाति’ ( क. उ. ५. १५) इति श्रुतेः ।
किं बहुना । जातं पूर्वमुत्पन्नं किंचन न अष्ट नाश्नुते ।
तथा रोदसी द्यावापृथिव्यौ नाश्नुवाते । सर्वेभ्योऽतिरिच्यस इत्यर्थः। ‘ज्यायान्पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षाज्ज्यायान्दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः’ (छा. उ. ३. १४. ३) इति श्रुतेः ॥ ॥ ८ ॥

यद्द्याव इति पूर्ववत्पथ्याबृहती । अनु इति तृतीयपादन्तः ॥ हे इन्द्र ते तव यत् यद्यपि द्यावः द्युलोकाः शतं स्युः उत अपिच भूमीः भूमयोपि यद्यपि शतं स्युः, तथापि वज्रिन् रोदसी द्यावापृथिव्यौ त्वां जातमात्रमपि नान्वष्ट नाश्नुवाते नानुव्याप्नुतः तवैश्वर्याधारत्वाय न पर्याप्नुतः । तथा यद्यपि सहस्रं सूर्यास्स्युः, तथापि ते त्वां तेजसा नान्वश्नुते । अश्नोतेः छान्दसे लङि वचनव्यत्ययेनैकवचनम्, शपो लुक्, ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्यडागमः । यद्यपि शतं द्यावस्स्युः भूमयश्च सूर्याश्च सहस्रं ये रोदसी ये च सूर्याः त इन्द्रं नान्वष्ट । ‘नपुंसकमनपुंसकेन’ इति नपुंसकस्य शेषः, एकवचनं च ’ ॥

If a 100 Heavens o indra,
as also a 100 Earths could be yours,
O vajrin, a 1000 suns were not equal to you
even as you were born, nor were world-hemispheres.

shleSha in aShTa- indicating holy numbers 100+8; 1000+8 though in terms of semantics I believe it is the modal verb from root ash

English translation:

“Indra, were there a hundred heavens to compare with you, or were there a hundred earths– Othunderer, not even a thousand suns woudl reveal you– yes, no created thing would fill you, nor heaven andearth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Not even a thousand suns: there (in brāhmaṇa) the sun shines not: Katha Upan. 5.15; no created thing would fill you: the soul within my heart is greater than the earth, greater than the sky, greater than the heaven,greater than all these worlds: Chāndogya Up. 3.14

Since a hundred heavens and a hundred earths could be yours, Indra, a thousand suns were not equal to you when you were just born, o mace-bearer, nor were the two world-halves.

The conjoined NPs in ab display a neat chiasmus: dyā́vaḥ … śatáṃ, śatám bhū́mīḥ. This may help account for the placement of the utá after the second term (indeed after the entire second term: śatám bhū́mīr utá). Although XY utá structures are by no means uncommon (see Klein DGRV I.344-53), they are considerably rarer than the standard X utá Y type.

In cd there are two parallel nominal subjects, pl. sahásraṃ sū́ryāḥ and du.

ródasī, and neither matches the sg. verb ánu … aṣṭa in number. Several solutions have been proposed. BR (see Oldenberg) and Grassmann take ródasī as singular, but all other examples of sg. ródasī (and more common rodasī́) refer to the goddess of that name; when ródasī refers to the world-halves, it is always dual. Oldenberg also cites Geldner Komm for the view that the sg. verb was influenced by sahásram. I am inclined to assume that the sg. verb split the difference between the plural and dual subjects, and it is also possible that the construction was somehow syntactically calqued on the inherited neuter plural subject + singular verb construction (though neither of the subjects is neuter). It’s also worth noting that the root aor. 3rd du. middle of √(n)aś is not attested, and in fact, acdg. to Macdonell, Vedic Grassmann, the only 2nd or 3rd du. mid. root aor. attested is adhītām (X.4.6, √dhā) – so the poet may have been a bit insecure about what the du. form ought to be (*aśātām? *aṣṭāṃ?), and the pl. sū́ryāḥ may have been too distant in the vs. to allow the 3rd pl. aśata to be used instead.

O Indra, if a hundred heavens and if a hundred earths were thine-
No, not a thousand Suns could match thee at thy birth, not both the worlds, O Thunderer.

Wenn dir, Indra, auch hundert Himmel und hundert Erden wären, nicht tausend Sonnen würden dir, dem Geborenen, gleichkommen, noch beide Welten, o Keulenträger.

Wenn, Indra, hundert Himmel dir und hundert Erden wären auch, So fassten tausend Sonnen nicht dich, Blitzender, nicht das Geschaffne, Welten nicht.

• इन्द्र:
• पुरुहन्मा
• विराड्बृहती
• मध्यमः

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहन्मन्) हे ईश्वरोपासक जन ! (अवसे) रक्षा के लिये (तम्+इन्द्रम्) उस परमैश्वर्य्यशाली ईश्वर को स्तुति प्रार्थना आदियों से (शुम्भ) भूषित करो, (यस्य+विधर्तरि) जिस धारक पोषक और दण्डव्यवस्थापक ईश्वर में (द्विता) निग्रह और अनुग्रह दोनों विद्यमान हैं, दण्डार्थ जिसके (हस्ताय) हाथ में (वज्रः+प्रति+धायि) वज्र स्थापित है और अनुग्रहार्थ जो (दर्शतः) परमदर्शनीय है, (महः) तेजःस्वरूप है। (दिवे+न+सूर्य्यः) जैसे आकाश में सूर्य्य है, वैसे ही वह सर्वत्र प्रकाशमान है। उसकी पूजा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! देखो ईश्वर के कैसे अखण्डनीय नियम हैं, जिनके वश में चराचर चल रहे हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुहन्मन् ! हे ईश्वरोपासक ! पुरून्=बहून् हन्ति दुष्टान् दण्डयति इति पुरुहा। तं यो मन्यते स्तौति स पुरुहन्मा। तमिन्द्रम्। शुम्भ=स्तुत्यादिभिर्भूषय। कस्मै प्रयोजनाय। अवसे=रक्षणाय। यस्य=यस्मिन् इन्द्रे। विधर्तरि=विशेषेण धातरि। द्विता=द्वित्वं निग्रहानुग्रहत्वरूपम्। अतएव। हस्ताय=हस्ते। यस्य। वज्रः। प्रति+धायि=प्रतिहितः। यो दर्शतः=दर्शनीयः। महः=तेजोरूपः। पुनः। दिवे=दिवि प्रकाशमानः। सूर्य्यो न=सूर्य्य इव ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - विराट्

पि᳓बा सो᳓मम् इन्दर+ म᳓न्दतु त्वा
यं᳓ ते सुषा᳓व हरिअश्व अ᳓द्रिः
सोतु᳓र् बाहु᳓भ्यां सु᳓यतो न᳓ अ᳓र्वा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mándatu ← √mand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ádriḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

haryaśva ← háryaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suṣā́va ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bāhúbhyām ← bāhú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

ná ← ná (invariable)

sotúḥ ← sotár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

súyataḥ ← súyata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पिब॑ । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । मन्द॑तु । त्वा॒ । यम् । ते॒ । सु॒साव॑ । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । अद्रिः॑ ।
सो॒तुः । बा॒हुऽभ्या॑म् । सुऽय॑तः । न । अर्वा॑ ॥

• pibā ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mandatu ← mad
• [verb], singular, Present imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• suṣāva ← su
• [verb], singular, Perfect indicative
• “press out; su.”

• haryaśvādriḥ ← haryaśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• haryaśvādriḥ ← adriḥ ← adri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• sotur ← sotuḥ ← sotṛ
• [noun], genitive, singular, masculine

• bāhubhyāṃ ← bāhubhyām ← bāhu
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• suyato ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suyato ← yataḥ ← yam
• [verb noun], nominative, singular
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• nārvā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nārvā ← arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

हे इन्द्र सोमं पिब । स सोमः त्वा त्वां मन्दतु मादयतु । हे हर्यश्व ते त्वदर्थं सोतुः अभिषवकर्तुः बाहुभ्याम् अर्वा न रश्मिभ्यामश्व इव सुयतः सुष्ठु परिगृहीतः अद्रिः ग्रावा यं सोमं सुषाव ॥

हे इन्द्र सोमं पिब, पीतश्चायं सोमः त्वां मन्दतु तर्पयतु । मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नगतिषु; व्यत्ययेन परस्मैपदम् । हे हर्यश्व हरिततुरङ्ग ते त्वदर्थं यं सोमं अद्रिः ग्रावा सुषाव अभिषुतवान् । किं स्वयमेव? नेत्याह - नेतुः अभिषोतुः ऋत्विजः । साधुकारिणि तृन् । तस्य बाहुभ्यां सह अद्रिस्सुषाव । यद्वा - सोतुर्बाहुभ्यां सुयतः सुष्ठु यन्त्रितः, अत एव नार्वा नारणशीलः स्वकार्यकरणे सुप्रतिष्ठितः । यद्वा - अतः न अर्वा न पापः, कार्यविरोधित्वमेव पापम् । अर्तेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति वनिप् । ततस्तुष्टस्त्वमस्मभ्यं अभिमतं देहीति ॥

English translation:

“Drink, Indra, the Soma; may it exhilarate you, that which the stone tightly held like a horse (by thereins), by the arms of the grinder, has expressed, lord of bay horses for you.”

Drink soma, Indra. Let it exhilarate you—(the soma) that the stone has pressed for you, you of the fallow bays,
(the stone) like a steed well guided by the arms of the presser.

DRINK Soma, Lord of Bays, and let it cheer thee: Indra, the stone, like a well guided courser,
Directed by the presser’s arms hath pressed it.

Trinke den Soma, Indra! Dich soll er berauschen, den dir, o Falbenfahrer, der Preßstein ausgepreßt hat, von den Armen des Pressers wohlgelenkt wie ein Rennpferd.

Den Soma trink, der dich berausche, Indra, den dir der Stein gepresst, o Herr der Füchse, Den wie ein Ross dir lenkt der Arm des Pressers.

Пей сому, Индра! Да опьянит тебя (тот),
Кто выжал для тебя, о повелитель буланых коней, давильный камень,
Легко управляемый руками давильщика, словно скаковой конь.

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

अब नव ऋचावाले बाईसवें सूक्त का प्रारम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य क्या करके कैसा हो, इस विषय को उपदेश करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हर्यश्च) मनोहर घोड़ेवाले (इन्द्र) रोग नष्टकर्त्ता वैद्यजन ! आप (अर्वा) घोड़े के (न) समान (सोमम्) बड़ी ओषधियों के रस को (पिब) पीओ (यम्) जिसको (अद्रिः) मेघ (सुषाव) उत्पन्न करता है और जो (सोतुः) सार निकालने वा (सुयतः) सार निकालने की और सिद्धि करनेवाले (ते) आपकी (बाहुभ्याम्) बाहुओं से कार्य सिद्धि करता है वह (त्वा) आपको (मन्दतु) आनन्दित करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे वैद्यो ! तुम जैसे घोड़े तृण, अन्न और जलादिकों का अच्छे प्रकार सेवन कर पुष्ट होते हैं, वैसे ही बड़ी ओषधियों के रसों को पीकर बलवान् होओ ॥१॥

अन्वय: हे हर्यश्वेन्द्र ! त्वमर्वा न सोमं पिब यमद्रिः सुषाव यः सोतुः सुयतस्ते बाहुभ्यां सुषाव स त्वा मन्दतु ॥१॥

अथ मनुष्यः किं कृत्वा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पिबा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सोमम्) महौषधिरसम् (इन्द्र) रोगविदारक वैद्य (मन्दतु) आनन्दयतु (त्वा) त्वाम् (यम्) (ते) तव (सुषाव) (हर्यश्व) कमनीयाश्व (अद्रिः) मेघः (सोतुः) अभिषवकर्त्तुः (बाहुभ्याम्) (सुयतः) सुन्वतो निष्पादयतः (न) (अर्वा) वाजी ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे भिषजो ! यूयं यथा वाजिनो तृणान्नजलादिकं संसेव्य पुष्टा भवन्ति तथैव सोमं पीत्वा बलवन्तो भवत ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा, शूर सेनापती, अध्यापक, अध्येता, परीक्षा देणारे व उपदेश करणाऱ्यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे वैद्यांनो ! जसे घोडे तृण, अन्न व जल इत्यादी खाऊन पिऊन पुष्ट होतात तसे महौषधींचे रस प्राशन करून बलवान व्हा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

रेव᳓तीर् नः सधमा᳓द
इ᳓न्द्रे सन्तु तुवि᳓वाजाः
क्षुम᳓न्तो या᳓भिर् म᳓देम

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

revátīḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sadhamā́de ← sadhamā́da- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tuvívājāḥ ← tuvívāja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kṣumántaḥ ← kṣumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

रे॒वतीः॑ । नः॒ । स॒ध॒ऽमादे॑ । इन्द्रे॑ । स॒न्तु॒ । तु॒विऽवा॑जाः ।
क्षु॒ऽमन्तः॑ । याभिः॑ । मदे॑म ॥

• revatīr ← revatīḥ ← revat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sadhamāda ← sadhamāde ← sadhamāda
• [noun], locative, singular, masculine
• “banquet; party; drink.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tuvivājāḥ ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvivājāḥ ← vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, feminine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• kṣumanto ← kṣumantaḥ ← kṣumat
• [noun], nominative, plural, masculine

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

क्षुमन्तः अन्नवन्तो वयं याभिः गोभिः सह मदेम हृष्येम इन्द्र सधमादे अस्माभिः सह हर्षयुक्ते सति नः अस्माकं ता गावः रेवतीः क्षीराज्यादिधनवत्यः तुविवाजाः प्रभूतबलाश्च सन्तु ॥ रेवतीः । रयिशब्दात् मतुपि ‘रयेर्मतौ बहुलम् ’ इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । छन्दसीरः’ इति मतुपो वत्वम् ।’ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः । ‘आरेशब्दाच्च मतुप उदात्तत्वं वक्तव्यम्’ इति रेशब्दात उत्तरस्यापि भवतीति पूर्वमेवोक्तम् । सधमादे । ‘मद तृप्तियोगे । चौरादिकः । सह मादयतीति सधमादः । पचाद्यच् । सध मादस्थयोश्छन्दसि ’ ( पा. सु. ६. ३. ९६ ) इति सहशब्दस्य सधादेशः । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते • परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तुविवाजाः । ‘तु ’ इति सौत्रो धातुर्वृद्ध्यर्थः । ‘अच इः ’ इति इः । संज्ञापूर्वकत्वात् गुणो न भवति । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । क्षुमन्तः । ‘टुक्षु शब्दे ’ । अस्मात् क्विपि तुगभावश्छान्दसः । ‘ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । मदेम । मदी हर्षे’। व्यत्ययेन शप् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । ततो धातुस्वरः शिष्यते ॥

रेवत्यो धनवत्यः सधमादः सहमाद्यन्त्यः । तुविवाजाः बह्वन्नाः समृद्धान्ना वा अस्माकं सन्तु अस्मदीया वा इन्द्रे सन्तु ईदृशयस्सन्तु आपो गावो वा । याभिर्वयं क्षुमन्तः कीर्तिमन्तः मदेम माद्येमेति ॥

रेवत्यः धनवत्यः सर्वधनसाधनभूताः । पूर्ववत्पूर्वसवार्णदीर्घत्वम् । नोस्माकं सधमादः अस्माभिस्सह माद्यन्तः । मद तृप्तियोगे, चुरादिः ततो ण्यन्तात्क्विप्, ‘सधमादस्थयोः’ इति सहस्य सधादेशः । आपश्चोच्यन्ते । तुविवाजाः बह्वन्नं चरुपुरोडाशादिबह्वन्नसम्पादिन्यः अस्माकं इन्द्रे इन्द्रनिमित्तं सन्तु याभीर्विषयं क्षुमन्तः इन्द्रमेन स्तुवन्तो मदेम माद्येम । व्यत्ययेन शप् । क्षौतेः क्विपि छान्दसस्तुगभावः, ‘ह्रस्वनुङ्भ्याम्मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“So, Indra, rejoicing along with us, we may have (abundant food) and cows may be ours, robust and rich in milk, with which we may be happy.”

Let there be rich (refreshments?) bringing powerful prizes for us for our joint exhilaration in company with Indra—
(refreshments) with which we, rich in livestock, might reach
exhilaration.

A noun needs to be supplied with revátīḥ ‘rich (fem.)’. Oldenberg suggests íṣaḥ ‘refreshments’, which works formulaically with the rest of the lexicon in the passage (including the verb in c; cf., e.g., VII.64.3 iṣā́madema, with an instr. as in our yā́bhir madema). Geldner’s “Geschenke” (gifts) is not so happy.

sadhamā́da out of sandhi could end in either -e (so Pp., followed by most) or - aḥ. Complicating the decision is the fact that both a thematic stem sadhamā́da- and a root noun sadhamā́d- are well attested. Though most tr. take presumed underlying sadhamā́de as loc. to the thematic stem (Geldner “bei dem Mahlgenossen”), I think it possible that it is the dat. of purpose to the root noun. It may be that Renou’s “pour le symposion” also assumes such a dative.

With Indra splendid feasts be ours, rich in all strengthening things wherewith,
Wealthy in food, we may rejoice.

Reiche Geschenke sollen uns bei dem Mahlgenossen Indra werden, lohnvolle, an denen wir im Besitz von Vieh uns gütlich tun können.

Reich sei uns an Gut und Nahrung jedes Mahl, dem Indra beiwohnt, Das wir labungsreich geniessen.

Пусть будут нам для совместного пира
У Индры богатые (милости), сильные награды,
Обильные питанием, которым мы бы радовались!

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

उसमें क्या-क्या स्थापन करके सब मनुष्यों को सुखयुक्त होना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षुमन्तः) जिनके अनेक प्रकार के अन्न विद्यमान हैं, वे हम लोग (याभिः) जिन प्रजाओं के साथ (सधमादे) आनन्दयुक्त एक स्थान में जैसे आनन्दित होवें, वैसे (तुविवाजाः) बहुत प्रकार के विद्याबोधवाली (रेवतीः) जिनके प्रशंसनीय धन हैं, वे प्रजा (इन्द्रे) परमैश्वर्य के निमित्त (सन्तु) हों॥१३॥

भावार्थभाषाः - यहाँ वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को सभाध्यक्ष सेनाध्यक्ष सहित सभाओं में सब राज्य विद्या और धर्म के प्रचार करनेवाले कार्य स्थापन करके सब सुख भोगना वा भोगाना चाहिये और वेद की आज्ञा से एक से रूप स्वभाव और एकसी विद्या तथा युवा अवस्थावाले स्त्री और पुरुषों की परस्पर इच्छा से स्वयंवर विधान से विवाह होने योग्य हैं और वे अपने घर के कामों में तथा एक-दूसरे के सत्कार में नित्य यत्न करें और वे ईश्वर की उपासना वा उस की आज्ञा तथा सत्पुरुषों की आज्ञा में सदा चित्त देवें, किन्तु उक्त व्यवहार से विरुद्ध व्यवहार में कभी किसी पुरुष वा स्त्री को क्षणभर भी रहना न चाहिये॥१३॥

अन्वय: यथा क्षुमन्तो वयं याभिः प्रजाभिः सधमादे मदेम तुविवाजा रेवतीः रेवत्यः प्रजा इन्द्रे परमैश्वर्ये नियुक्ताः सन्तु॥१३॥

तस्मिन्किं किं स्थापयित्वा सर्वैः सुखयितव्यमित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रेवतीः) रयिः शोभा धनं प्रशस्तं विद्यते यासु ताः (प्रजाः)। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। रयेर्मतौ बहुलम्। (अष्टा०वा०६.१.३७) अनेन सम्प्रसारणम्। छन्दसीर इति मस्य वत्वम्। सुपां सुलुग्० इति पूर्वसवर्णादेशश्च। (नः) अस्माकम् (सधमादे) मादेनानन्देन सह वर्त्तमाने। अत्र सधमादस्थयोश्छन्दसि। (अष्टा०६.३.९६) इति सहस्य सधादेशः। (इन्द्रे) परमैश्वर्ये (सन्तु) भवन्तु (तुविवाजाः) तुवि बहुविधो वाजो विद्याबोधो यासां ताः (क्षुमन्तः) बहुविधं क्ष्वन्नं विद्यते येषां ते। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। क्ष्वित्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) (याभिः) प्रजाभिः (मदेम) आनन्दं प्राप्नुयाम॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः ससभासेनाध्यक्षेषु सभासत्सु सर्वाणि राज्यविद्याधर्मप्रचारकराणि कार्य्याणि संस्थाप्य प्रशस्तं सुखं भोज्यं भोजयतिव्यं च वेदाज्ञया समानविद्यारूपस्वभावानां युवावस्थानां स्त्रीपुरुषाणां परस्परानुमत्या स्वयंवरो विवाहो भवितुं योग्यस्ते खलु गृहकृत्ये परस्परसत्कारे नित्यं प्रयतेरन् सर्व एते परमेश्वरस्योपासने तदाज्ञायां सत्पुरुषसभाज्ञायां च सदा वर्त्तेरन् नैतद्भिन्ने व्यवहारे कदाचित् केनचित्पुरुषेण कयाचित् स्त्रिया च क्षणमपि स्थातुं योग्यमस्तीति॥१३॥

भावार्थभाषाः - येथे वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी सभाध्यक्ष सेनाध्यक्षासहित सभेमध्ये सर्व राज्य विद्या व धर्माचा प्रचार करणारे कार्य करून सर्व सुख भोगावे व भोगवावे. वेदाच्या आज्ञेप्रमाणे एकसारखे रूप, स्वभाव, विद्या असणाऱ्या तरुण स्त्री-पुरुषांनी परस्पर इच्छेने स्वयंवर विधान करून विवाह करणे योग्य आहे. त्यांनी आपल्या घराच्या कामात साह्य करून एकमेकांचा सत्कार करण्याचा प्रयत्न करावा. ईश्वराची उपासना व आज्ञा पाळण्यात तसेच सत्पुरुषांच्या आज्ञा पाळण्यात तत्पर असावे. वरील व्यवहाराविरुद्ध कोणत्याही स्त्री-पुरुषाने कधी वागू नये. ॥ १३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् अग्ने शु᳓चयस् त᳓व
शुक्रा᳓ भ्रा᳓जन्त ईरते
त᳓व ज्यो᳓तींषि अर्च᳓यः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

út ← út (invariable)

bhrā́jantaḥ ← √bhrāj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jyótīṁṣi ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

उत् । अ॒ग्ने॒ । शुच॑यः । तव॑ । शु॒क्राः । भ्राज॑न्तः । ई॒र॒ते॒ ।
तव॑ । ज्योतीं॑षि । अ॒र्चयः॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucayas ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• bhrājanta ← bhrājante ← bhrāj
• [verb], plural, Present indikative
• “shine; glitter; look.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jyotīṃṣy ← jyotīṃṣi ← jyotis
• [noun], nominative, plural, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

हे अग्ने ते तव शुचयः निर्मलाः शुक्राः शुक्लवर्णाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः अर्चयः प्रभाः तव ज्योतींषि तेजांसि उत् ईरते प्रेरयन्ति ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तो दीप्यमानाः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । उदीरते उद्गच्छन्ति । ईर गतौ आदादिकः अनुदात्तेत् ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ इत्यदादेशः ।

किञ्च – तवैव स्वभूतानि सर्वाणि तानि ज्योतींषि अर्चयः अर्चिषश्च त्वदीया एव । यद्वा - तवार्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । अर्चेर्ण्यन्तात् ‘अच इः’ इतीप्रत्ययः । यत एवं महाप्रभावस्त्वं तस्मादस्मदभिमतं शीघ्रं सम्पादयेति भावः ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति । किञ्च - तवैव स्वभूतानि ज्योतींष्य्ष्दित्यादीनि अर्चयोर्चींषि च । यद्वा - तव अर्चयोर्चयितारो यजमानाः ज्योतींषि ज्योतीरूपा भवन्ति स त्वमेवं महानुभावः उद्वापदोषमुपशमयेति ॥

हे अग्ने तव शुचयः तेजांसि शुक्राः निर्मलाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति तवैव स्वभूतानि सर्वाण्यादित्यादीनि ज्योतींषि । अर्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । एवम्महानुभावस्त्वमस्मदभिमतं क्षिप्रं प्रयच्छेति भावः ॥

हे अग्ने ते तव शुक्राः निर्मलाः शुचयः रश्मयः भ्राजन्तः राजन्तः उदीरते उद्गच्छन्ति तव । किं च - तवार्चयः तेजांसि ज्योतींषि ग्रहनक्षत्राणि भवन्ति । यद्वा - तवार्चयितारः ज्योतींषि भवन्तीति ॥

English translation:

“Agni, your pure, bright, shining flames send forth your splendours.”

Your flaming flames rise up as they flash, Agni,
your lights, your beams.

Upward, O Agni, rise thy flames, pure and resplendent, blazing high,
Thy lustres, fair effulgences.

O Agni, thy pure,
Bright, flaming (rays) arise,
Thy lights, thy flames.

Deine reinen hellen Flammen erheben sich strahlend, deine Lichter, deine Flammen, Agni.

Es steigen deine Flammen auf, die lichten, hellen, strahlenden, O Agni, deiner Lichter Glanz.

Ввысь взмывают, о Агни, твои чистые,
Прозрачные сверкающие,
Твои светила, языки пламени.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रमहः) हे मित्रभूत जीवों से सुपूज्य (अग्ने) महेश ! (शुक्रेण) शुद्ध (शोचिषा) तेज से युक्त (सः+त्वम्) वह तू (देवैः) हमारे इन्द्रियों के साथ (नः) हमारे (बर्हिषि) हृदयासन पर (आसत्सि) बैठ ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर को हृदय में बैठाकर ध्यान करे और इन्द्रियों को प्रथम वश कर उसकी स्तुति मन से करे ॥१४॥

टिप्पणी: देव−इन्द्रियवाचक देव शब्द है, यह प्रसिद्ध है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रमहः=मित्रैर्जीवैः पूजनीय अग्ने ईश ! शुक्रेण=शुद्धेन। शोचिषा=तेजसा युक्तः। स त्वम्। देवैरस्माकमिन्द्रियैः सह। नोऽस्माकम्। बर्हिषि=हृदयासने। आ सत्सि=आसीद=उपविश ॥१४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वृशो जानः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ ज्यो᳓तिषा बृहता᳓ भाति अग्नि᳓र्
आवि᳓र् वि᳓श्वानि कृणुते महित्वा᳓
प्रा᳓देवीर् मायाः᳓ सहते दुरे᳓वाः
शि᳓शीते शृ᳓ङ्गे र᳓क्षसे विनि᳓क्षे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

āvís ← āvís (invariable)

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ádevīḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

durévāḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

māyā́ḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sahate ← √sah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rákṣase ← rákṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śíśīte ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śŕ̥ṅge ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

viníkṣe ← √nikṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

वि । ज्योति॑षा । बृ॒ह॒ता । भा॒ति॒ । अ॒ग्निः । आ॒विः । विश्वा॑नि । कृ॒णु॒ते॒ । म॒हि॒ऽत्वा ।
प्र । अदे॑वीः । मा॒याः । स॒ह॒ते॒ । दुः॒ऽएवाः॑ । शिशी॑ते । शृङ्गे॒ इति॑ । रक्ष॑से । वि॒ऽनिक्षे॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• bṛhatā ← bṛhant
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Bṛhant.”

• bhāty ← bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “greatness.”

• prādevīr ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prādevīr ← adevīḥ ← adeva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “godless.”

• māyāḥ ← māyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• sahate ← sah
• [verb], singular, Present indikative
• “endure; overcome; habituate.”

• durevāḥ ← dureva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• śiśīte ← śā
• [verb], singular, Present indikative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• śṛṅge ← śṛṅga
• [noun], accusative, dual, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• rakṣase ← rakṣas
• [noun], dative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• vinikṣe ← vinikṣ ← √nikṣ
• [verb noun]

अयम् अग्निः ज्योतिषा तेजसा बृहता महता वि भाति विशेषेण दीप्यते । अथ तथाभूतः सन् महित्वा स्वमहत्त्वेन विश्वानि सर्वाणि पदार्थजातानि आविः कृणुते प्रकटीकरोति । एवं प्रवृद्धोऽग्निः अदेवीः अदेवनशीला आसुरीः मायाः दुरेवाः दुःखगमनाः’ प्र सहते अभिभवति । किंच शिशीते तीक्ष्णीकरोति । शृङ्गे शृङ्गाणि । शृङ्गसदृशीर्हिंसिका वा ज्वालाः शिशीते तीक्ष्णीकरोति । किमर्थम् । रक्षसे विनिक्षे रक्षसो नाशाय । ‘निश्यति श्रङ्गे रक्षसो विनिक्षणनाय’ (निरु. ४. १८) इति यास्कः ॥

अयमग्निर्बृहता ज्योतिषा महता तेजसा इत्थंभूतस्सन् विभाति विशेषेणाभाति महाननेनास्मदीयेन हविषा । ‘बृहन्महतोरुपसङ्ख्यानम्’ इति तृतीयाया उदात्तत्वम् । किन्च - विश्वानि महित्वा माहात्म्यानि । ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः । आविष्कृणुते आविष्कुर्वीत । किन्च - अदेवीः अदेवनशीलाः आसुरीर्मायाः प्रसहते अभिभवेत् । दुरेवाः दुःखेनैतव्याः दुष्प्रधर्षा इति यावत् । एतेर्वः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

किञ्च - शृङ्गे शृङ्गस्थानीये प्रधाने आत्मीये ज्वाले शिशीते तीक्ष्णीकुरुते । श्यतेर्व्यत्ययेन आत्मनेपदम्, पूर्ववच्छपश्श्लुः, इत्वं चाभ्यासस्य, ‘तास्यनुदात्तेत्’ इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे ‘अनुदात्ते च’ इत्याद्युदात्तत्वम् । किमर्थं शिशीत इत्याह – रक्षसे विनिक्षे रक्षोविनाशार्थम् । पूर्ववत्कर्मणस्सम्प्रदानत्वम् । विनिक्षे - णिक्षि चुम्बने ‘कृत्यार्थे तवैकेन्’ इति केन्प्रत्ययः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ज्वालाभ्यां रक्षसश्चुम्बनं दाह एव, रक्षसो दाहार्थं शृङ्गे तीक्ष्णीकरोत्विति । यद्वा - णिजेश्शोधनकर्मणः ‘तुमर्थे सेसेनसे’ इति क्सेप्रत्ययः, ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सनि वा व्यत्ययेन गुणाभावः । विनाशे बन्धनं विनाशनमेव ॥

अयमग्निर्बृहता ज्योतिषा विभाति विशेषेण भायात् अनेन हविषा ।
किञ्च - विश्वानि महित्वा माहात्म्यानि आविष्कृणुते आविष्कुर्वीत । किञ्च - अदेवीः अदेवनशीला आसुरीर्मायाः दुरेवाः दुष्प्रधर्षाः प्रसहते अभिभवेत् । किञ्च - शृङ्गे शृङ्गस्थानीये आत्मीये प्रधाने ज्वाले शत्रूणां वा हिंसके शिशीते तीक्ष्णीकुर्यात् । किमर्थम्? रक्षसे विनिक्षे रक्षसो विनाशार्थं ज्वालाभ्यां निक्षणं चुम्बनं शोधनं वा विनाशोवेति स एव महानुभावोग्निरनुगमनदोषमुपशमय्यात्मनः परापतितं ज्योतिरवरुन्ध इति ॥

अयमग्निः बृहता ज्योतिषा विभाति विविधं भाति, विश्वानि च महित्वा माहात्म्यानि आविष्कृणुते आविष्करोति । अदेवीः अदेवन शीलाश्च दुरेवाः दुःखेन गन्तव्या मायाः प्रसहते प्रकर्षेणाभिभवतु । किं च – शृङ्गे गोशृङ्गस्थानीये ज्वाले शिशीते निशितीकरोति । किमर्थं? रक्षसो विनाशार्थमिति ॥

English translation:

“Agni, shines with great and varied radiance; he makes all things manifest by his might; he overcomes undivine malignant delusions; he sharpens his horns for the destruction of the rākṣasas.”

Agni radiates in all directions with a lofty light. He makes visible all things by his greatness.
He overpowers ungodly guiles and those of evil ways. He sharpens his horns to pierce through the demonic.

Agni shines far and wide with lofty splendour, and by his greatness makes all things apparent.
He conquers godless and malign enchantments, and sharpens both his horns to gore the Raksas.

Agni shines with mighty light; he makes all things visible by his greatness. He conquers godless, wicked wiles. He sharpens his two horns in order to pierce the Rakshas.

With great radiance Agni shineth;
All things doth he reveal by his might;
He overcometh godless and malign enchantments
He sharpeneth his horns to pierce the Raksas.

In hohem Licht erstrahlt Agni, er offenbart alle seine Kräfte mit Macht. Er überwindet die gottlosen böswilligen Blendwerke, er wetzt die Hörner, um den bösen Geist aufzuspießen.

Mit hellem Glanze strahlet weithin Agni, in Herrlichkeit macht alles offenbar er; Bezwingt die bösen, gottverhassten Listen, er wetzt die Hörner, das Gespenst zu tilgen.

Агни ярко сверкает высоким светом.
(Своим) величием он делает видными все (предметы).
Он осиливает безбожные колдовские чары, действующие во зло.
Он оттачивает рога, чтобы пронзить ракшаса.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे (अग्निः) सूर्य्य आदि रूप से अग्नि (बृहता) बड़े (ज्योतिषा) प्रकाश से (महित्वा) बड़प्पन से (विश्वानि) सम्पूर्ण वस्तुओं को (आविः) प्रकट (कृणुते) करता है (वि) विशेष करके (भाति) प्रकाशित होता है और (प्र) अत्यन्त (सहते) सहन करता है (शृङ्गे) शृङ्ग के निमित्त (रक्षसे) दुष्टों के विनाश के लिये (विनिक्षे) वा अन्य विनाश के लिये (शिशीते) प्रतापयुक्त होता है, वैसे (दुरेवाः) दुष्ट प्राप्त कराने रूप कर्मवाली (अदेवीः) अशुद्ध (मायाः) छल आदि से युक्त बुद्धियों को सब प्रकार से वारण कीजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अन्धकार का वारण कर और प्रकाश को उत्पन्न करके भय का निवारण करता है, वैसे ही विद्वान् जन घोर अज्ञान का निवारण करके विद्यारूप सूर्य को उत्पन्न करके सब के आत्माओं को प्रकाशित करें ॥९॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथाग्निर्बृहता ज्योतिषा महित्वा विश्वान्याविष्कृणुते वि भाति प्र सहते शृङ्गे रक्षसे विनिक्षे शिशीते तथा दुरेवा अदेवीर्मायाः सर्वतो निवारयतः ॥९॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषेण (ज्योतिषा) प्रकाशेन (बृहता) महता (भाति) प्रकाशते (अग्निः) सूर्यादिरूपेण पावकः (आविः) प्राकट्ये (विश्वानि) सर्वाणि वस्तूनि (कृणुते) (महित्वा) महत्त्वेन (प्र) (अदेवीः) अशुद्धाः (मायाः) छलादियुक्ता प्रज्ञाः (सहते) (दुरेवाः) दुष्टमेवः प्रापणं कर्म यासां ताः (शिशीते) तेजते (शृङ्गे) (रक्षसे) दुष्टानां विनाशाय (विनिक्षे) विनाशाय ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्योऽन्धकारं निवार्य प्रकाशं जनयित्वा भयं निवारयति तथैव विद्वांसो गाढमज्ञानं निवार्य विद्यार्कं जनयित्वा सर्वेषामात्मनः प्रकाशयन्तु ॥९॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य अंधकाराचे निवारण करून प्रकाश उत्पन्न करतो व भयाचे निवारण करतो तसेच विद्वान लोक गाढ अज्ञानाचे निवारण करून विद्यारूपी सूर्य उत्पन्न करून सर्व आत्म्यांमध्ये प्रकाश करवितात. ॥ ९ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् उ त्यं᳓ जात᳓वेदसं
देवं᳓ वहन्ति केत᳓वः
दृशे᳓ वि᳓श्वाय सू᳓रियम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ketávaḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víśvāya ← víśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

उत् । ऊं॒ इति॑ । त्यम् । जा॒तऽवे॑दसम् । दे॒वम् । व॒ह॒न्ति॒ । के॒तवः॑ ।
दृ॒शे । विश्वा॑य । सूर्य॑म् ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• jātavedasaṃ ← jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ketavaḥ ← ketu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• viśvāya ← viśva
• [noun], dative, singular, neuter
• “ginger; myrrh; universe.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

केतवः प्रज्ञापकाः सूर्याश्वाः यद्वा सूर्यरश्मयः सूर्यं सर्वस्य प्रेरकमादित्यम् उदु वहन्ति ऊर्ध्वं वहन्ति । उ इति पादपूरणः । उक्तं च - ‘ मिताक्षरेष्वनर्थकाः कमीमिद्विति’ (निरु. १. ९)। किमर्थम् । विश्वाय विश्वस्मै भुवनाय दृशे द्रष्टुम् । यथा सर्वे जनाः सूर्यं पश्यन्ति तथोर्ध्वं वहन्तीत्यर्थः । कीदृशं सूर्यम् । त्यं प्रसिद्धं जातवेदसं जातानां प्राणिनां वेदितारं जातप्रज्ञं जातधनं वा देवं द्योतमानम् । अत्र निरुक्तम् - उद्वहन्ति तं जातवेदसं देवमश्वाः केतवो रश्मयो वा सर्वेषां भूतानां संदर्शनाय सूर्यम् ’ ( निरु. १२. १५) इति ॥ जातवेदसम् । जातानि वेत्तीति जातवेदाः । ‘ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति असुन् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । दृशे । ‘दृशे विख्ये च (पा. सू. ३. ४. ११ ) इति तुमर्थे निपातितः । सूर्यम् । ‘ राजसूयसूर्यं ’ इत्यादिना ‘षू प्रेरणे इत्यस्मात् क्यपि रुडागमसहितो निपातितः । अतः प्रत्ययस्य पित्त्वानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् ॥

त्यं तं जातवेदसं जातानां वेदितारम् । ‘गतिकारकयोरपि’ इत्यसुन्प्रत्ययः । जातप्रज्ञानं वा सूर्यं देवं देवनादिगुणयुक्तं उद्वहन्ति ऊर्ध्वं वहन्ति केतवो रश्मयः दृशे द्रष्टुम् । ‘दृशे विख्ये च’ इति निपात्यते । विश्वाय विश्वार्थं विश्वं लोको यथा एनं पश्येत् तदनुरूपमुद्वहन्ति । स्मैभावाभावश्छान्दंसः ।

त्यं तं इमं देवं जातवेदसं जातप्रज्ञं जातानां वेदितारं केतवो रश्मय उद्वहन्ति ऊर्ध्वं वहन्ति दृशे द्रष्टुं विश्वाय विश्वार्थं, विश्वो लोको यथैनं पश्येदिति ।

देवं सूर्यं जातवेदसं जातानां वेदितारं देवं केतवो रश्मयः उद्वहन्ति विस्वस्य लोकस्य दृशे दर्शनार्थमिति ॥

English translation:

“His coursers bear on high the divine all-knowing Sun, that he may be seen by all (the worlds).”

Up do the beacons convey this god Jātavedas,
the Sun, for all to see.

HIS bright rays bear him up aloft, the God who knoweth all that lives,
Surya, that all may look on him.

Aloft his beams now bring the god Who knows all creatures that are born, That all may look upon the Sun.

Thee, all-knowing god, Thy rays bear upwards, The sun for all to see.

His rays bear up the god
Who knoweth all,
The sun for all to see.

Dort fahren den Gott Jatavedas seine Strahlen herauf, auf daß die ganze Welt den Sonnengott schaue.

Den Wesenkenner führen schon empor die Strahlen, ihn, den Gott, Dass jedermann die Sonne schau.

Вот лучи везут вверх
Того бога, Джатаведаса,
Чтобы все (существа) увидели солнце.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब पचासवें सूक्त का आरम्भ है। उसके पहिले मंत्र में कैसे लक्षण वाला सूर्य है,इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जैसे (केतवः) किरणें (विश्वाय) सबके (दृशे) दीखने (उ) और दिखलाने के योग्य व्यवहार के लिये (त्यम्) उस (जातवेदसम्) उत्पन्न किये हुए पदार्थों को प्राप्त करनेवाले (देवम्) प्रकाशमान (सूर्य्यम्) रविमंडल को (उद्वहन्ति) ऊपर वहती हैं वैसे ही गृहाश्रम का सुख देने के लिये सुशोभित स्त्रियों को विवाह विधि से प्राप्त होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - धार्मिक माता पिता आदि विद्वान् लोग जैसे घोड़े रथ को और किरणें सूर्य्य को प्राप्त करती हैं ऐसे ही विद्या और धर्म के प्रकाशयुक्त अपने तुल्य स्त्रियों से सब पुरुषों का विवाह करावें ॥१॥

अन्वय: तत्रादिमे मंत्रे कीदृग्लक्षणः सूर्योऽस्तीत्युपदिश्यते।

(उत्) ऊर्ध्वार्थे (उ) वितर्के (त्यम्) अमुम् (जातवेदसम्) यो जातान् पदार्थान् विंदति तम् (देवम्) देदीप्यमानम् (वहन्ति) प्राप्नुवन्ति (केतवः) किरणाः (दृशे) द्रष्टुं दर्शयितुं वा। इदं #केन्प्रत्ययान्तं निपातनम् (विश्वाय) सर्वेषां दशनव्यवहाराय (सूर्य्यम्) सवितृलोकम्। यास्कमुनिरिमं मंत्रमेवं व्याख्यातवान्। उद्वहन्ति तं जातवेदसं देवमश्वाः केतवो रश्मयो वा सर्वेषां भूतानां संदर्शनाय सूर्य्यम्। निरु० १२।१५। ॥१॥ #[‘दृशे विख्येच’ अ० ३।४।११। इत्यनने सूत्रेण। सं०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं यथा केतवो रश्मयो विश्वाय दृश उदुत्यं जातवेदसं देवं सूर्य्यमुद्वहन्ति तथा गृहाश्रमसुखदर्शनाय सुशोभनाः स्त्रिय उद्वहत ॥१॥

भावार्थभाषाः - धार्मिका जना यथाश्वा रथं किरणाश्च सूर्यं वहंत्येवं विद्याधर्मप्रकाशयुक्ताः स्वसदृशाः स्त्रियः सर्वान्पुरुषानुद्वाहयेयुः ॥१॥

या सूक्तात परमेश्वर व अग्नीच्या कार्यकारण दृष्टान्ताद्वारे राजाचे गुणवर्णन केल्याने या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - धार्मिक माता पिता इत्यादी विद्वान लोकांनी जसे घोडे रथाला व किरणे सूर्याला वहन करतात तसेच विद्या व धर्माने प्रकाशित असलेल्या त्यांच्या सारख्याच स्त्रियांशी पुरुषांचा विवाह करवावा. ॥ १ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

सप्त᳓ त्वा हरि᳓तो र᳓थे
व᳓हन्ति देव सूरिय
शोचि᳓ष्केशं विचक्षण

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sūrya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váhanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śocíṣkeśam ← śocíṣkeśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vicakṣaṇa ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

स॒प्त । त्वा॒ । ह॒रितः॑ । रथे॑ । वह॑न्ति । दे॒व॒ । सू॒र्य॒ ।
शो॒चिःऽके॑शम् । वि॒ऽच॒क्ष॒ण॒ ॥

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• harito ← haritaḥ ← harit
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mare; quarter.”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sūrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• śociṣkeśaṃ ← śociṣkeśam ← śociṣkeśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni.”

• vicakṣaṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

हे सूर्य देव द्योतमान विचक्षण सर्वस्य प्रकाशयितः सप्त सप्तसंख्याकाः हरितः अश्वाः रसहरणशीला रश्मयो वा त्वा त्वां वहन्ति प्रापयन्ति। कीदृशम् । रथे अवस्थितमिति शेषः । तथा शोचिष्केशम् । शोचींषि तेजांस्येव यस्मिन् केशा इव दृश्यन्ते स तथोक्तः तम् । हरितः इति आदित्याश्वानां संज्ञा, ‘ हरित आदित्यस्य ’ (नि. १. १५. ३) इति निघण्टावुक्तत्वात् ॥ शोचिष्केशम् । ‘ शुच दीप्तौ ।’ अर्चिशुचिहुसृपि ’ इत्यादिना इसिप्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः । स एव बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन शिष्यते । नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य ’ इति विसर्जनीयस्य षत्वम् ॥

हे देव सूर्य त्वां सप्त सर्पणशीलाः हरितः रसभरणा रश्मयः रथे रंहसो रमन्तेऽस्मिन्नाप इति वा रथे मण्डले वहन्ति शोचिष्केशं दीप्तरश्मिं केशस्थानीया रश्मयः केशाः । हे विचक्षण प्रकाशक । चष्टिर्दर्शनकर्मा । विविधं चष्टे पश्यतीति विचचक्षणः । ‘अनुदात्तेतश्च हलादेः’ इति युच् । स त्वमस्मभ्यं चक्षुर्देहीति ॥

English translation:

“Divine and light-diffusing Sūrya, your seven coursers bear you, bright-haired, in your car.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sapta haritaḥ = seven rays; seven horses = seven days of the week; or, is there an allusion to seven scattered prismatic rays?

Seven fallow bay mares convey you, the flame-haired, in your chariot— o wide-gazing god Sun.

The reassignment of Agni epithets continues in this verse: śocíṣkeśa- ‘flamehaired’ is otherwise only of Agni.

Seven Bay Steeds harnessed to thy car bear thee, O thou farseeing One,
God, Surya, with the radiant hair.

The seven bay mares that draw thy car, Bring thee to us, far-seeing god, O Sūrya of the gleaming hair.

Sieben Falbinnen fahren dich zu Wagen, Gott Surya, den Flammenhaarigen, du Weitschauender.

Es fahren sieben Stuten dich, o Sonnengott, weitschauender, Im Wagen dich lichthaarigen.

Семь рыжих кобылиц везут тебя,
Пламенновласого, на колеснице,
О Сурья, бог, видящий издалека.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विचक्षण) सबको देखने (देव) सुख देने हारे (सूर्य्य) ज्ञानस्वरूप जगदीश्वर जैसे (सप्त) हरितादि सात (हरितः) जिनसे रसों को हरता है वे किरणें (शोचिष्केशम्) पवित्र दीप्ति वाले सूर्य्यलोक को (रथे) रमणीय सुन्दरस्वरूप रथ में (वहन्ति) प्राप्त करते हैं वैसे (त्वा) आपको गायत्री आदि वेदस्थ सात छन्द प्राप्त कराते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। हे मनुष्यो ! जैसे रश्मियों के विना सूर्य्य का दर्शन नहीं हो सकता वैसे ही वेदों को ठीक-२ जाने विना परमेश्वर का दर्शन नहीं हो सकता ऐसा निश्चय जानो ॥८॥

अन्वय: पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

(सप्त) सप्तविधाः किरणाः (त्वा) त्वाम् (हरितः) यैः किरणै रसान् हरति त आदित्यरश्मयः। हरितइत्यादिष्टोपयोजनना०। निघं० १।१५। (रथे) रमणीये लोके (वहन्ति) (देव) दातः (सूर्य्य) ज्ञानस्वरूप ज्ञानप्रापक वा (शोचिष्केशम्) शोचींषि केशा दीप्तयो रश्मयो यस्य तं सूर्य्यलोकम् (विचक्षण) विविधान् दर्शक ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विचक्षण देव सूर्य जगदीश्वर ! यथा सप्त हरितः शोचिष्केशं रथे वहन्ति तथा त्वा सप्त छन्दांसि प्रापयन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। हे मनुष्या यथा किरणैर्विना सूर्य्यस्य दर्शनं न भवति तथैव वेदाभ्यासमन्तरा परमात्मनो दर्शनं नैव जायत इति बोध्यम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे किरणांशिवाय सूर्याचे दर्शन होऊ शकत नाही. तसेच वेदांना ठीक ठीक जाणल्याशिवाय परमेश्वराचे दर्शन होऊ शकत नाही, हे निश्चयपूर्वक जाणावे. ॥ ८ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चित्रं᳓ देवा᳓नाम् उ᳓द् अगाद् अ᳓नीकं
च᳓क्षुर् मित्र᳓स्य व᳓रुणस्य अग्नेः᳓
आ᳓प्रा द्या᳓वापृथिवी᳓ अन्त᳓रिक्षं
सू᳓र्य आत्मा᳓ ज᳓गतस् तस्थु᳓षश् च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aprāḥ ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tasthúṣaḥ ← √sthā- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

चि॒त्रम् । दे॒वाना॑म् । उत् । अ॒गा॒त् । अनी॑कम् । चक्षुः॑ । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । अ॒ग्नेः ।
आ । अ॒प्राः॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् । सूर्यः॑ । आ॒त्मा । जग॑तः । त॒स्थुषः॑ । च॒ ॥

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agād ← agāt ← gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• anīkaṃ ← anīkam ← anīka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasyāgneḥ ← varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• varuṇasyāgneḥ ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āprā ← āprāḥ ← āprā ← √prā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• antarikṣaṃ ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• jagatas ← jagataḥ ← jagat
• [noun], genitive, singular, neuter
• “movable; Jagatī; moving.”

• tasthuṣaś ← tasthuṣaḥ ← sthā
• [verb noun], genitive, singular
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

देवानाम् । दीव्यन्तीति देवा रश्मयः तेषाम् । देवजनानामेव वा । अनीकं समूह रूपं चित्रम् आश्चर्यकरं सूर्यस्य मण्डलम् उदगात् उदयाचलं प्राप्तमासीत्। कीदृशम् । मित्रस्य वरुणस्य अग्नेः च । उपलक्षणमेतत् । तदुपलक्षितानां जगतां चक्षुः प्रकाशकं चक्षुरिन्द्रियस्थानीयं वा । उदयं प्राप्य च द्यावापृथिवी दिवं पृथिवीमन्तरिक्षं च अप्राः । स्वकीयेन तेजसा आ समन्तात् अपूरयत् । ईदृग्भूतमण्डलान्तर्वर्ती सूर्यः अन्तर्यामितया सर्वस्य प्रेरकः परमात्मा जगतः जङ्गमस्य तस्थुषः स्थावरस्य च आत्मा स्वरूपभूतः । स हि सर्वस्य स्थावरजङ्गमात्मकस्य कार्यवर्गस्य कारणम् । कारणाच्च कार्यं नातिरिच्यते । तथा च पारमर्षं सूत्र - ‘ तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः ( ब्र. सू. २. १. १४) इति । यद्वा । स्थावरजङ्गमात्मकस्य सर्वस्य प्राणिजातस्य जीवात्मा । उदिते हि सूर्ये मृतप्रायं सर्वं जगत् पुनश्चेतनयुक्तं सदुपलभ्यते । तथा च श्रूयते - योऽसौ तपन्नुदेति स सर्वेषां भूतानां प्राणानादायोदेति ’ ( तै. आ. १. १४. १ ) इति ॥ आप्राः । ‘ प्रा पूरणे’। लडिः पुरुषव्यत्ययः । अदादित्वात् शपो लुक् । जगतः । ‘ गमेर्द्वे च ’ ( पा. सू. ३. २. १७८.३) इति क्विप् द्विर्वचनम् । गमः क्वौ ’ इति अनुनासिकलोपः । तस्थुषः । तिष्ठतेर्लिटः क्वसुः । द्विर्वचने० ‘ शर्पूर्वाः खयः । षष्ठ्येकवचने ‘ वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । अतो लोप इटि च । इति आकारलोपः । ‘ शासिवसि° ’ इति षत्वम् ॥

चित्रं चायनीयं देवानामनीकं सङ्घातरूपम्मण्डलम् । यद्वा - देवानां रश्मीनां अनीकं मुखं समुदायस्थानं वा । मित्रादीनां देवानामपि चक्षुस्स्थानं , तेपि हि तेन प्रकाशितं पश्यन्ति । यद्वा - मित्रत्वादिपदप्राप्तिहेतुत्वाच्चक्षुरित्युपचर्यते । उपलक्षणं चैतत्, सर्वदेवतापदलाभहेतुत्वात्; भवति मण्डलोपासनमिति । इर्दृशमण्डलमुदगात् उदेति । छान्दसो लुङ्, ‘गातिस्था’ इति सिचो लुक् । यदा ईदृशम्मण्डलमुदेति तदा तन्मण्डलान्तर्गतो भगवान् सूर्यः जगतो जङ्गमस्य तस्थुषः स्थावरस्य च विश्वस्यात्मा द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अन्तरिक्षं च रश्मिभिराप्राः आपूरयति । प्रा पूरणे पुरुषव्यत्ययः, अदादित्वाच्छपो लुक् । द्यौश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । ‘दिवो द्यावा’ इति द्यावादेशः, ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः’, ‘देवताद्वन्द्वे च’ इति पूर्वोत्तरयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम्, पृथिवीशब्दो ङीषन्तोन्तोदात्तः ।

चित्रं चायनीयं सर्वलोकपूजितं देवानां रश्मीनामिन्द्रादीनां वा ऋत्विजां अनीकं मुखस्थानीयं समूहस्थानीयं वा उदगादुद्गच्छति सर्वात्मकसमष्टिरूपत्वात् । किं च – चक्षुस्थानीयं ख्यातिकरं वा मित्रादीनां । अयं देवो द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अन्तरिक्षं च आप्राः आ (प्रागाः) पूरयति तेजसा । प्रा पूरणे, पूरुषव्यत्ययः । जगतः जङ्गमस्य सर्वस्य तस्थुषः स्थावरस्य सर्वस्यात्मा सूर्यः एकः प्रेरको वा सर्वस्य तस्मादात्मा ; सर्वोपकारकत्वात् । यद्वा - ‘स यश्चायं पूरुषे । यश्चासावादित्ये । स एकः’ इति दर्शनात् आत्मा सर्वस्य । अत्राचार्येण ‘समानी याज्यानुवाक्ये भवतः’ इत्येतदनुसारेण ‘उदग्ने शुचयस्तव’ ‘विज्योतिषा’ ‘उदु त्यं जातवेदसम्’ ‘चित्रं देवानाम्’ इति हविषां याज्यानुवाक्याः ‘उदुत्यं जातवेदसम्’ ‘सप्त त्वा हरितो रथे’ ‘चित्रं देवानाम्’ इति पिण्डान् प्रयच्छति इति ॥

English translation:

“Thewonderful hostof rays has risen; th eye of Mitra, Varuṇa and Agni; the sun, the soul of all that moves or is immoveable, has filled (with his glory) the heaven, the earth, and the firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Agni: cākṣus = the enlightener. Mitra, Varuṇa and Agni are typical of the world, or of the seasons, perhaps, over which they preside. ātmā jagataḥ = the soul of the world, from his pervading and animating all things; jagataḥ, of what is moveable; tathuṣaḥ, of that which is fixed. The sun is the cause of all effects, whether moveableor immoveable: sa hi sarvasya sthāvarajaṅgamātmakasya kāryavargasya kāraṇam

The brilliant face of the gods has arisen, the eye of Mitra, Varuṇa, and Agni;
he has filled heaven, earth, and the space between: the Sun is the
life-breath of both the moving and the still.

THE brilliant presence of the Gods hath risen, the eye of Mitra, Varuna and Agni.
The soul of all that moveth not or moveth, the Sun hath filled the air and earth and heaven.

The gods’ refulgent countenance has risen, The eye of Mitra, Varuṇa and Agni. He has pervaded air, and earth, and heaven: The soul of all that moves and stands is Sūrya.

The radiant countenance of the gods hath risen,
The eye of Mitra, Varuna, Agni;
He hath filled the sky and earth and atmosphere;
The sun is the self of all that moveth and standeth.

Prangend ist das Antlitz der Götter aufgegangen, das Auge von Mitra, Varuna, Agni. Er hat Himmel und Erde und die Luft erfüllt; Surya ist die Seele von allem was geht und steht.

Es stieg empor der Götter lichtes Antlitz, das Auge Mitra’s, Varuna’s und Agni’s; Es füllte Himmel, Erde, Luft die Sonne, der Lebenshauch des stehenden und gehnden.

Взошел яркий лик богов,
Глаз Митры, Варуны, Агни.
Он заполнил собой небо и землю, воздушное пространство.
Сурья – дыхание жизни движущегося и неподвижного (мира).

• सूर्यः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ६ छः ऋचावाले एकसौ पन्द्रहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अनीकम्) नेत्र से नहीं देखने में आता तथा (देवानाम्) विद्वान् और अच्छे-अच्छे पदार्थों वा (मित्रस्य) मित्र के समान वर्त्तमान सूर्य वा (वरुणस्य) आनन्द देनेवाले जल, चन्द्रलोक और अपनी व्याप्ति आदि पदार्थों वा (अग्नेः) बिजुली आदि अग्नि वा और सब पदार्थों का (चित्रम्) अद्भुत (चक्षुः) दिखानेवाला है, वह ब्रह्म (उदगात्) उत्कर्षता से प्राप्त है। जो जगदीश्वर (सूर्य्यः) सूर्य्य के समान ज्ञान का प्रकाश करनेवाला विज्ञान से परिपूर्ण (जगतः) जङ्गम (च) और (तस्थुषः) स्थावर अर्थात् चराचर जगत् का (आत्मा) अन्तर्यामी अर्थात् जिसने (अन्तरिक्षम्) आकाश (द्यावापृथिवी) प्रकाश और भूमिलोक को (आ, अप्राः) अच्छे प्रकार परिपूर्ण किया अर्थात् उनमें आप भर रहा है, उसी परमात्मा की तुम लोग उपासना करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो देखने योग्य परिमाणवाला पदार्थ है वह परमात्मा होने को योग्य नहीं। न कोई भी उस अव्यक्त सर्वशक्तिमान् जगदीश्वर के विना समस्त जगत् को उत्पन्न कर सकता है और न कोई सर्वव्यापक, सच्चिदानन्दस्वरूप, अनन्त, अन्तर्यामी, चराचर जगत् के आत्मा परमेश्वर के विना संसार के धारण करने, जीवों को पाप और पुण्यों को साक्षीपन और उनके अनुसार जीवों को सुख-दुःख रूप फल देने को योग्य है। न इस परमेश्वर की उपासना के विना धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष के पाने को कोई जीव समर्थ होता है, इससे यही परमेश्वर उपासना करने योग्य इष्टदेव सबको मानना चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यदनीकं देवानां मित्रस्य वरुणस्याग्नेश्चित्रं चक्षुरुदगाद्यो जगदीश्वरः सूर्य इव विज्ञानमयो जगतस्तस्थुषश्चात्मा योऽन्तरिक्षं द्यावापृथिवी चाप्राः परिपूरितवानस्ति तमेव यूयमुपाध्वम् ॥ १ ॥

तत्रादावीश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रम्) अद्भुतम् (देवानाम्) विदुषां दिव्यानां पदार्थानां वा (उत्) उत्कृष्टतया (अगात्) प्राप्तमस्ति (अनीकम्) चक्षुरादीन्द्रियैरप्राप्तम् (चक्षुः) दर्शकं ब्रह्म (मित्रस्य) सुहृद इव वर्त्तमानस्य सूर्यस्य (वरुणस्य) आह्लादकस्य जलचन्द्रादेः (अग्नेः) विद्युदादेः (आ) समन्तात् (अप्राः) पूरितवान् (द्यावापृथिवी) प्रकाशभूमी (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (सूर्यः) सवितेव ज्ञानप्रकाशः (आत्मा) अतति सर्वत्र व्याप्नोति सर्वान्तर्यामी (जगतः) जङ्गमस्य (तस्थुषः) स्थावरस्य (च) सकलजीवसमुच्चये ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - न खलु दृश्यं परिच्छिन्नं वस्तु परमात्मा भवितुमर्हति, नो कश्चिदप्यव्यक्तेन सर्वशक्तिमता जगदीश्वरेण विना सर्वस्य जगत उत्पादनं कर्त्तुं शक्नोति, नैव कश्चित् सर्वव्यापकसच्चिदानन्दस्वरूपमनन्तमन्तर्यामिणं सर्वात्मानं परमेश्वरमन्तरा जगद्धर्त्तुं जीवानां पापपुण्यानां साक्षित्वं फलदानं च कर्त्तमर्हति, नह्येतस्योपासनया विना धर्मार्थकाममोक्षान् लब्धुं कोऽपि जीवः शक्नोति, तस्मादयमेवोपास्य इष्टदेवः सर्वैर्मन्तव्यः ॥ १ ॥

या सूक्तात सूर्य शब्दाने ईश्वर व सूर्यलोकाच्या अर्थाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जो दृश्यमान परिमाणयुक्त पदार्थ असतो तो परमात्मा नसतो. कोणीही त्या अव्यक्त सर्वशक्तिमान जगदीश्वराखेरीज संपूर्ण जगाला उत्पन्न करू शकत नाही. सर्वव्यापक, सच्चिदानंदस्वरूप अनंत, अंतर्यामी, चराचर जगाचा आत्मा अशा परमेश्वराखेरीज संसार धारण करणे, जीवांच्या पापपुण्याच्या साक्षी असणे, त्यानुसार जीवांना सुख दुःखरूपी फळ देणे, हे कोणी करू शकत नाही. परमेश्वराच्या उपासनेशिवाय धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष प्राप्त करण्यास जीव समर्थ बनू शकत नाही. त्यासाठी सर्वांनी परमेश्वरच उपासना करण्यायोग्य इष्टदेव आहे, हे मानले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

वि᳓श्वे देवा᳓ ऋतावृ᳓ध
ऋतु᳓भिर् हवनश्रु᳓तः
जुष᳓न्तां यु᳓जियम् प᳓यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)

havanaśrútaḥ ← havanaśrút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥túbhiḥ ← r̥tú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

juṣántām ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yújyam ← yújya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

विश्वे॑ । दे॒वाः । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । ऋ॒तुऽभिः॑ । ह॒व॒न॒ऽश्रुतः॑ ।
जु॒षन्ता॑म् । युज्य॑म् । पयः॑ ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtāvṛdha ← ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sincere.”

• ṛtubhir ← ṛtubhiḥ ← ṛtu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• havanaśrutaḥ ← havana
• [noun], neuter
• “invocation.”

• havanaśrutaḥ ← śrutaḥ ← śrut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “listening.”

• juṣantāṃ ← juṣantām ← juṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• yujyam ← yujya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

ऋतावृधः ऋतस्य यज्ञस्य वर्धकाः ऋतुभिः कालविशेषैः हवनश्रुतः हवनस्य स्तोत्रस्य श्रोतारः तस्मिंस्तस्मिन् यागकाले स्तूयमाना ईदृशाः विश्वे सर्वे देवाः युज्यं योग्यं पयः आमिक्षारूपं जुषन्तां सेवन्ताम् । श्रूयते हि - ‘ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा’ इति ॥ ॥ १५ ॥

विश्वेदेवाः ऋतावृधः ऋतस्य यज्ञस्य सत्यस्य वा वर्धयितारः । ण्यन्तात्क्विप्, ‘बहुलमन्यत्रापि’ इति णिलुक्, ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् ।
हवनश्रुतः आह्वानस्य श्रोतारः आह्वानप्रयोजनस्य कर्तार इति । ह्वयतेर्लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् । ते ऋतुभिः कालावयवैः पर्वादिभिस्सह जुषन्तां सेवन्तां युज्यं योग्यं पयः पयसि चरुं अत एव वचनादिति ॥

English translation:

“Universal gods, augmenters of sacrifice, listening to praises (uttered) at due seasons, accept your appropriate milk-offering.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yuyam payas, a mixture of milk and curds, termed āmikṣā: cf. tapte payasi dadhyānayat vaiśvadevyāmikṣā, when the milk is boiled he brings the curds, that is, the āmikṣā, proper for the Viśvadevaṣ

Āmikṣā: a mixture of boiled and coagulated milk, curd AV. x, 9, 13 TS. VS. S’Bṛ

Let all the gods, strong through truth, hearing the calls in their turns, enjoy the associated milk.

The first hemistich here does assay a little figure: ṛtā- ṛtú- across the pāda boundary.

The use of yújya- in c is not entirely clear to me. I take it to mean that the offering, the milk (páyaḥ), is ritually associated with the calls (hávana-) the gods are hearing. Cf. VI.3.8. Geldner and Renou think that the association is between the substance and the gods.

May all the Gods who strengthen Law, with Rtus, listening to our call,
Be pleased with theit appropriate draught.

Alle Götter, die die Wahrheit mehren, die zu ihren Zeiten auf die Ladungen hören, sollen sich die ihnen zukommende Milch schmecken lassen.

Die heil’gen Götter mögen all’ zur Festzeit hörend unsern Ruf, Geniessen den willkommnen Trank.

Все-Боги, умножающие закон,
Слышащие призывы в положенное время,
Пусть наслаждаются молоком, (которое им) положено!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या कामना कर विद्याओं को प्राप्त होवें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋतावृधः) सत्य विद्या के बढ़ानेवालो (हवनश्रुतः) जो अध्ययन को सुनते हैं, वे (विश्वे, देवाः) सब विद्वान् ! आप लोग (ऋतुभिः) वसन्तादिकों के साथ (युज्यम्) समाधान करने योग्य (पयः) दूध, जल वा अन्न को (जुषन्ताम्) सेवें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो अध्ययन करने और परीक्षा कराने को चाहें वे मद करने, कुत्सित बुद्धि वा नाश करनेवाले पदार्थों को छोड़ के दुग्ध आदि बुद्धि के बढ़ानेवाले उत्तम पदार्थों को सेवें ॥१०॥

अन्वय: हे ऋतावृधो हवनश्रुतो विश्वे देवा ! भवन्त ऋतुभिर्युज्यं पयो जुषन्ताम् ॥१०॥

पुनर्मनुष्याः किमुशित्वा विद्याः प्राप्नुयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (ऋतावृधः) सत्यविद्यावर्धकाः (ऋतुभिः) वसन्तादिभिः (हवनश्रुतः) ये हवनमध्ययनं शृण्वन्ति ते (जुषन्ताम्) (युज्यम्) समाधातुमर्हम् (पयः) दुग्धमुदकमन्नं वा। पय इत्युदकनाम ॥ (निघं०१.१२) अन्ननाम च (निघं०२.७) ॥१०॥

भावार्थभाषाः - येऽध्येतुं परीक्षयितुं चेच्छेयुस्ते मादककुत्सितबुद्धिनाशकानि द्रव्याणि त्यक्त्वा पय आदीनि बुद्धिवर्द्धकानि सेवेरन् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जे अध्ययनाची व परीक्षा देण्याची इच्छा बाळगतात त्यांनी मादक द्रव्याचे, कुत्सित बुद्धी उत्पन्न करणाऱ्या पदार्थाचे ग्रहण करू नये. दूध वगैरे बुद्धी वाढविणारे पदार्थ घ्यावेत. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓श्वेदेवाः शृणुते᳓मं᳓ ह᳓वम् मे
ये᳓ अन्त᳓रिक्षे य᳓ उ᳓प द्य᳓वि ष्ठ᳓
ये᳓ अग्निजिह्वा᳓ उत᳓ वा य᳓जत्रा
आस᳓द्यास्मि᳓न् बर्हि᳓षि मादयध्वम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śr̥ṇutá ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)

antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dyávi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sthá ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

yé ← yá- (pronoun)

agnijihvā́ḥ ← agnijihvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

yájatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

āsádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mādayadhvam ← √mad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

विश्वे॑ । दे॒वाः॒ । शृ॒णु॒त । इ॒मम् । हव॑म् । मे॒ । ये । अ॒न्तरि॑क्षे । ये । उप॑ । द्यवि॑ । स्थ ।
ये । अ॒ग्नि॒ऽजि॒ह्वाः । उ॒त । वा॒ । यज॑त्राः । आ॒ऽसद्य॑ । अ॒स्मिन् । ब॒र्हिषि॑ । मा॒द॒य॒ध्व॒म् ॥

• viśve ← viśva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• śṛṇutemaṃ ← śṛṇutā ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śṛṇutemaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṣṭha ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agnijihvā ← agni
• [noun], masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agnijihvā ← jihvāḥ ← jihvā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yajatrā ← yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “adorable.”

• āsadyāsmin ← āsadya ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

• āsadyāsmin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• mādayadhvam ← māday ← √mad
• [verb], plural, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे विश्वे देवाः मे मदीयम् इमं हवम् आह्वानं शृणुत। ये यूयम् अन्तरिक्षे स्थ अन्तरिक्षलोके वर्तमाना भवथ । ये च उप तत्समीपस्थे भूलोके भवथ। ये च द्यवि द्युलोके स्थ । ये च अग्निजिह्वाः । अग्निर्जिह्वास्थानीयो येषाम् । यद्वा । अग्नेर्जिह्वा । तया पोष्यमाणत्वात अग्निजिह्वा इत्युच्यन्ते । उत वा अपि वा ये यजत्राः यजनीयाः ते सर्वे यूयम् आस्तीर्णे अस्मिन् बर्हिषि आसद्य उपविश्य मादयध्वं सोमेनात्मानं तर्पयथ ॥

हे विश्वेदेवाः मे मम इमं हवमाह्वानं शृणूत । ये यूयमन्तरिक्षे स्थ, ये च उप समीपे पृथिव्यां स्थ, ये च दिवि द्युलोके स्थ, ये चाग्निजिह्वाः ये चाग्नेः जिह्वायां स्थिताः हविर्भाजः । तात्स्थ्यात्ताछब्द्यम् । यद्वा - अग्निर्जिह्वास्थानीयो येषाम् । छान्दसमन्तोदात्तत्वम् । उतवा अपिवा ये यजत्राः यजनीयाः पूजामात्रभाजः । ते सर्वेपि यूयं अस्मिन् बर्हिषि यज्ञे आसाद्य आसित्वा मादयध्वं तृप्यत । मद् तृप्तियोगे, चौरादिकः, अनुदात्तेत्, तृप्ताश्चास्माकं ग्रामं साधयतेति ॥

इति श्रीभट्टभास्करमिश्रविरचिते यजुर्वेदभाष्ये ज्ञानयज्ञाख्ये द्वितीये काण्डे चतुर्थे प्रश्ने चतुर्दशोनुवाकस्समाप्तः ॥ समाप्तश्च प्रपाठकः ॥

English translation:

“Universal gods, hear this my invocation, whether you be in the firmament or in the heaven; you who (receive oblations) by the tongue of Agni, or are to be (otherwise) worshipped; seated on this sacred grass, be exhilarated (by the Soma).”

All you gods, hear this call of mine—you who are in the midspace or you who are in heaven,
you who have Agni as your tongue or you who are the means of
sacrifice. Having sat on this ritual grass here, bring yourselves to
exhilaration.

The disjunctive pairing yé agnijihvā́utá vā yájatrāḥ is puzzling if we take the utá vā seriously. Klein’s tr. (DGRV II.168-69) can stand for the standard tr.: “which ones have Agni as their tongue or are worthy of worship.” Klein considers this an example of “opposed but nonantonymous terms” giving a “subcategorization of heavenly ones.” But when so rendered there seems to be no distinction between the two groups: the general run of gods who are worthy of the sacrifice also receive those oblations through Agni – there’s no reason for a vā. I am therefore inclined to pay attention to the -tra instrument suffix on yájatrāḥ: ‘the instruments or means of sacrifice’. Such an interpr. divides the set into those who require Agni as intermediary and those who directly effect the sacrifice. Exactly who the latter might be, I’m not certain – perhaps only Soma. If I am correct, yájatra- is used differently from yajñíya- in the next vs. But see vs. 17 where yájatra- does not seem to have the instrument sense.

Listen, All-Gods, to this mine invocation, Ye who inhabit heaven, and air’s midregions,
All ye, O Holy Ones, whose tongue is Agni, seated upon this sacred grass, be joyful.

Alle Götter, erhöret diesen Ruf von mir, die ihr in der Luft, die ihr am Himmel seid, die ihr den Agni zur Zunge habt, oder die ihr sonst opferwürdig seid, nehmet Platz auf diesem Barhis und ergötzet euch!

Ihr Götter alle, höret hier mein Rufen, die ihr im Himmel und in weiter Luft seid, Die, hehre, ihr mit Agni’s Zunge trinket, berauscht euch hier, auf diese Streu euch setzend.

О Все-Боги, слушайте этот мой призыв, –
(Те,) что находятся в воздухе, что на небе,
Или же (те) достойные жертв, для кого Агни (служит) языком!
Веселитесь, сев на эту жертвенную солому!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को कौन बुला कर सत्कार करने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वे, देवाः) सब विद्वानो ! (ये) जो (अन्तरिक्षे) भीतर अविनाशी आकाश में (ये) जो (द्यवि) प्रकाश में (ये) जो (अग्निजिह्वाः) सत्य से प्रकाशमान जिह्वा जिन की (उत, वा) अथवा (यजत्राः) सङ्ग करने योग्य हों उन सब के साथ (मे) मेरे (इमम्) इस (हवम्) सुने पढ़े और जाने हुए विषय को (उप, शृणुत) समीप में सुनो और समीप में (स्थ) स्थिर होओ तथा (अस्मिन्) इस (बर्हिषि) उत्तम आसन वा स्थान में (आसद्य) बैठ के हम लोगों को (मादयध्वम्) आनन्दित करो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को सदैव जो विमानस्थ, अन्तरिक्ष में, वा जो बिजुली की विद्या में कुशल हैं और जो पढ़ाने वा परीक्षा करने में निपुण, धर्मिष्ठ, आप्त विद्वान् हों उनके निकट जाकर और उनको अपने समीप बुलाकर सत्कार कर इनसे सुनना चाहिये और सुना हुआ सुनाना चाहिये, जिससे सुनने में वा विज्ञान में श्रम न हो ॥१३॥

अन्वय: हे विश्वे देवा ! येऽन्तरिक्षे ये द्यवि येऽग्निजिह्वा उत वा यजत्राः स्युस्तैः सह म इमं हवमुप शृणुत समीपे च स्थ। अस्मिन् बर्हिष्याऽऽसद्याऽस्मान् मादयध्वम् ॥१३॥

पुनर्मनुष्यैः क आहूय सत्कर्त्तव्या इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (शृणुत) (इमम्) (हवम्) श्रुताधीतज्ञातविषयम् (मे) मम (ये) (अन्तरिक्षे) अन्तरक्षय आकाशे (ये) (उप) (द्यवि) प्रकाशे (स्थ) (ये) (अग्निजिह्वाः) अग्निना सत्येन सुप्रकाशिता जिह्वा येषान्ते (उत) (वा) (यजत्राः) सङ्गन्तव्याः (आसद्य) स्थित्वा (अस्मिन्) (बर्हिषि) उत्तम आसने स्थाने वा (मादयध्वम्) ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सदैव ये विमानस्था अन्तरिक्षे, ये विद्युद्विद्यायां कुशला ये चाऽध्यापने परीक्षायां च निपुणा धर्मिष्ठा आप्ता विद्वांसः स्युस्तत्सन्निधौ गत्वा तान् स्वसमीपमाहूय सत्कृत्यैतेभ्यः श्रोतव्यं श्रुतं श्राव्यञ्च यतः श्रवणे विज्ञाने वा श्रमो न स्यात् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जे विमान, अंतरिक्ष व विद्युत विद्येत कुशल असतील व जे शिकविण्यात किंवा परीक्षा घेण्यात निपुण धार्मिक विद्वान असतील त्यांच्याजवळ जाऊन व त्यांना आमंत्रित करून माणसांनी सत्कार करावा. त्यांच्याकडे ऐकावे व ऐकलेले ऐकविले पाहिजे. ज्यामुळे ऐकण्यात किंवा विज्ञानात श्रम होता कामा नयेत. ॥ १३ ॥