१० कारीर्युत्तरभागविधानम्

देवा॑ वसव्या॒ देवाः॑ शर्मण्या॒ देवाः॑ सपीतय॒ इत्या ब॑ध्नाति दे॒वता॑भिरे॒वान्व॒हव्ँवृष्टि॑मिच्छति॒ यदि॒ वर्षे॒त्ताव॑त्ये॒व हो॑त॒व्यय्ँ॑यदि॒ न वर्षे॒च्छ्वो भू॒ते ह॒विर्निर्व॑पेदहोरा॒त्रे वै मि॒त्रावरु॑णावहोरा॒त्राभ्या॒ङ्खलु॒ वै प॒र्जन्यो॑ वर्षति॒ नक्तव्ँ॑वा॒ हि दिवा॑ वा॒ वर्ष॑ति मि॒त्रावरु॑णावे॒व स्वेन॑ भाग॒धेये॒नोप॑ धावति॒ तावे॒वास्मै॑ [27] अ॒हो॒रा॒त्राभ्या॑म्प॒र्जन्यव्ँ॑वर्षयतः

देवा॑ वसव्या॒ देवाः॑ शर्मण्या॒ देवाः॑ सपीतय॒ इत्याब॑ध्नाति ।

दे॒वता॑भिरे॒वान्व॒हव्ँवृष्टि॑मिच्छति ।

देवा॑ वसव्या॒ देवाः॑ शर्मण्या॒ देवाः॑ सपीतय॒ इत्याब॑ध्नाति ।

दे॒वता॑भिरे॒वान्व॒हव्ँवृष्टि॑मिच्छति ।

1’देवा वस्व्याः’ इत्यादिभिः त्रिभिर्मन्त्रैः तिसृषु गधासु त्रिषु दिनेषु अन्वहमाबध्नाति पिण्डीः ।

यदि॒ वर्षे॒त्ताव॑त्ये॒व हो॑त॒व्यम् ।

यदि॒ वर्षे॒त्ताव॑त्ये॒व हो॑त॒व्यम् ।

यदि वर्षेदिति । तत्रान्वहमिति वचनात् त्रिषु दिनेषु पिण्डीहोमः । श्वोभूते चतुर्थेऽहनि हविर्निर्वपेत् । तत्रायं क्रमः - यदि प्रथमे दिने वर्षेत् तावति तस्मिन्नेवाहनि होतव्यं पिण्डीलक्षणं हविः ।

यदि॒ न वर्षे॒च्छ्वो भू॒ते ह॒विर्निर्व॑पेत् ।

यदि॒ न वर्षे॒च्छ्वो भू॒ते ह॒विर्निर्व॑पेत् ।

अथ यदि तत्र न वर्षेत् द्वितीये दिने मध्यमायां कृष्णाजिनमाबध्नीयात् । यदि तस्मिन् दिने वर्षेत् तावत्येव होतव्यम् । यदि तस्मिन्नपि न वर्षेत् तृतीये दिने तृतीयस्यां कृष्णाजिनमाबध्नीयात् । यदि तस्मिन् दिने वर्षेत्, यदि च न वर्षेत् उभयथापि तृतीये दिने पिण्डीर्जुहुयात् । अथ यदि न वर्षेत् श्वोभूते चतुर्थेऽह्नि प्राप्ते हविर्निर्वपेत् । हविरिति जातावेकवचनम् । धामच्छदादीनि त्रीणि हवींषि निर्वपेत् कृष्णानां व्रीहीणाम् ।

अ॒हो॒रा॒त्रे वै मि॒त्रावरु॑णावहोरा॒त्राभ्या॒ङ्खलु॒ वै प॒र्जन्यो॑ वर्षति ।

अ॒हो॒रा॒त्रे वै मि॒त्रावरु॑णावहोरा॒त्राभ्या॒ङ्खलु॒ वै प॒र्जन्यो॑ वर्षति ।

अहोरात्र इत्युक्तं एकैकस्यां गधायामहोरात्रावसक्तं भवति । सति वर्षे तत्रैव तत्रैव होमः, असति श्वोभूते हविर्निर्वप्तव्यमिति ।

नक्तव्ँ॑वा॒ हि दिवा॑ वा॒ वर्ष॑ति ।
मि॒त्रावरु॑णावे॒व स्वेन॑ भाग॒धेये॒नोप॑ धावति ।
तावे॒वास्मा॒ अ॒हो॒रा॒त्राभ्या॑म्प॒र्जन्यव्ँ॑वर्षयतः ।

नक्तव्ँ॑वा॒ हि दिवा॑ वा॒ वर्ष॑ति ।
मि॒त्रावरु॑णावे॒व स्वेन॑ भाग॒धेये॒नोप॑ धावति ।
तावे॒वास्मा॒ अ॒हो॒रा॒त्राभ्या॑म्प॒र्जन्यव्ँ॑वर्षयतः ।

तत्राहोरात्रावसक्ते वृष्टिहेतुत्वं तावत्समर्थयते - नक्तं वा दिवा वा अहोरात्राभ्यामेव पर्जन्यो वर्षति । तयोश्च मित्रावरुणात्मकत्वात् तावेव पर्जन्यं वर्षयतः, अहोरात्रावसञ्जलक्षणस्वभागोपहृतत्वात् ॥

अ॒ग्नये॑ धाम॒च्छदे॑ पुरो॒डाश॑म॒ष्टाक॑पाल॒न्निर्व॑पेन्मारु॒तँ स॒प्तक॑पालँ सौ॒र्यमेक॑कपालम॒ग्निर्वा इ॒तो वृष्टि॒मुदी॑रयति म॒रुत॑स्सृ॒ष्टान्न॑यन्ति य॒दा खलु॒ वा अ॒सावा॑दि॒त्यो न्य॑ङ्र॒श्मिभिᳶ॑ पर्या॒वर्त॒तेऽथ॑ वर्षति धाम॒च्छदि॑व॒ खलु॒ वै भू॒त्वा व॑र्षत्ये॒ता वै दे॒वता॒ वृष्ट्या॑ ईशते॒ ता ए॒व स्वेन॑ भाग॒धेये॒नोप॑ धावति॒ ताः [28] ए॒वास्मै॑ प॒र्जन्यव्ँ॑वर्षयन्त्यु॒ताव॑र्षिष्य॒न्वर्ष॑त्ये॒व

अ॒ग्नये॑ धाम॒च्छदे॑ पुरो॒डाश॑म॒ष्टाक॑पाल॒न्निर्व॑पेत् ।
मा॒रु॒तँ स॒प्तक॑पालँ सौ॒र्यमेक॑कपालम् ।

अ॒ग्नये॑ धाम॒च्छदे॑ पुरो॒डाश॑म॒ष्टाक॑पाल॒न्निर्व॑पेत् ।
मा॒रु॒तँ स॒प्तक॑पालँ सौ॒र्यमेक॑कपालम् ।

2अथ हवींषि विदधाति - अग्नये धामच्छद इत्यादि ॥ धामानि स्थितानि तेजांसि वा छादयति वृष्टिकाल इति धामच्छत् । ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिलुक् ।

अ॒ग्निर्वा इ॒तो वृष्टि॒मुदी॑रयति ।

अ॒ग्निर्वा इ॒तो वृष्टि॒मुदी॑रयति ।

अग्निर्वा इति । आहुतिद्वारेण अग्निर्वृष्टिमुदकं उदीरयति ऊर्ध्वं गमयति आदित्यं प्रापयति, तस्मादग्नये निरुप्यते ।

म॒रुत॑स्सृ॒ष्टान्न॑यन्ति ।

म॒रुत॑स्सृ॒ष्टान्न॑यन्ति ।

तां वृष्टिं सृष्टां अवसृष्टां मरुतो नयन्ति देशान्तरं प्रापयन्ति, तस्मान्मरुद्भ्यो निरुप्यते ।

य॒दा खलु॒ वा अ॒सावा॑दि॒त्यो न्य॑ङ्र॒श्मिभिᳶ॑ पर्या॒वर्त॑ते।

य॒दा खलु॒ वा अ॒सावा॑दि॒त्यो न्य॑ङ्र॒श्मिभिᳶ॑ पर्या॒वर्त॑ते।

यदा खल्वादित्यो रश्मिभिः न्यङ् अवाक्प्रवृत्तिः पर्यावर्तते इतोमुखं प्रवर्तते ।

अथ॑ वर्षति धाम॒च्छदि॑व॒ खलु॒ वै भू॒त्वा व॑र्षति ।

अथ॑ वर्षति धाम॒च्छदि॑व॒ खलु॒ वै भू॒त्वा व॑र्षति ।

अथ वर्षिष्ठरश्मिषु पक्वमुदकं पर्जन्यस्स्र्वावयति, तस्मात्सूर्याय निरुप्यते इति । अनेन त्रिहविष्केण यागेन पर्जन्यो धामच्छदिव भूत्वा वर्षति भूयिष्ठं वर्षतीति यावत् ।

ए॒ता वै दे॒वता॒ वृष्ट्या॑ ईशते ।
ता ए॒व स्वेन॑ भाग॒धेये॒नोप॑ धावति ।
ता ए॒वास्मै॑ प॒र्जन्यव्ँ॑वर्षयन्त्यु॒ताव॑र्षिष्य॒न्वर्ष॑त्ये॒व ।

ए॒ता वै दे॒वता॒ वृष्ट्या॑ ईशते ।
ता ए॒व स्वेन॑ भाग॒धेये॒नोप॑ धावति ।
ता ए॒वास्मै॑ प॒र्जन्यव्ँ॑वर्षयन्त्यु॒ताव॑र्षिष्य॒न्वर्ष॑त्ये॒व ।

एता वा इत्यादि । गतम् ॥

सृ॒जा वृ॒ष्टिन्दि॒व आद्भिस्स॑मु॒द्रम्पृ॒णेत्या॑हे॒माश्चै॒वामूश्चा॒पस्सम॑र्धय॒त्यथो॑ आ॒भिरे॒वामूरच्छै॑त्य॒ब्जा अ॑सि प्रथम॒जा बल॑मसि समु॒द्रिय॒मित्या॑ह यथाय॒जुरे॒वैतत्

सृ॒जा वृ॒ष्टिन्दि॒व आद्भिस्स॑मु॒द्रम्पृ॒णेत्या॑ह ।

सृ॒जा वृ॒ष्टिन्दि॒व आद्भिस्स॑मु॒द्रम्पृ॒णेत्या॑ह ।

3कुम्भीमद्भिः पूरयति - सृजा वृष्टिमिति ॥ इमा भूयिष्ठाः अमूः दिविष्ठाः मेघस्था वा अपस्समृद्धाः करोति ।

इ॒माश्चै॒वामूश्चा॒पस्सम॑र्धयति ।

इ॒माश्चै॒वामूश्चा॒पस्सम॑र्धयति ।

अपि चाभिरेव करणभूताभिः अमूः आभिमुख्येन प्राप्नोति सृजा वृष्टिमिति वचनात् वर्षेण इमास्समृद्धा भवन्ति ।

अथो॑ आ॒भिरे॒वामूरच्छै॑ति ।

अथो॑ आ॒भिरे॒वामूरच्छै॑ति ।

आभिरद्भिस्समृद्धस्य मेघस्थस्य उदकस्यापूरणात् अमूस्समृद्धा भवन्ति ।

अ॒ब्जा अ॑सि ।
प्र॒थ॒म॒जा बल॑मसि समु॒द्रिय॒मित्या॑ह ।

अ॒ब्जा अ॑सि ।
प्र॒थ॒म॒जा बल॑मसि समु॒द्रिय॒मित्या॑ह ।

अब्जा इति । अविमभिजुहोति ।

यथाय॒जुरे॒वैतत् ।

यथाय॒जुरे॒वैतत् ।

यथायजुरिति । मेघोदकस्य बलहेतुस्त्वमसीत्येतत् यथायजुर्भवत्येव ॥

उन्न॑म्भय पृथि॒वीमिति॑ वर्षा॒ह्वाञ्जु॑होत्ये॒षा वा ओष॑धीनाव्ँवृष्टि॒वनि॒स्तयै॒व वृष्टि॒मा च्या॑वयति॒ ये दे॒वा दि॒विभा॑गा॒ इति॑ कृष्णाजि॒नमव॑ धूनोती॒म ए॒वास्मै॑ लो॒काᳶ प्री॒ता अ॒भीष्टा॑ भवन्ति ॥ [29]

उन्न॑म्भय पृथि॒वीमिति॑ वर्षा॒ह्वाञ्जु॑होति ।

उन्न॑म्भय पृथि॒वीमिति॑ वर्षा॒ह्वाञ्जु॑होति ।

4उन्नम्भयेति ॥ वर्षं आह्वयतीति वर्षाहूः । क्विपि सम्प्रसारणं सांहितिकं पूर्वपदस्य दीर्घत्वं छान्दसं, कृदुत्तरपदस्य प्रकृतिस्वरत्वे ‘उदात्तयणः’इति विभकेरुदात्तत्वम् ।

-{उन्न॑म्भय पृथि॒वीम्भि॒न्द्धीदन्दि॒व्यन्नभः॑ ।
उ॒द्नो दि॒व्यस्य॑ नो दे॒हीशा॑नो॒ वि सृ॑जा॒ दृति॑म् । अथ वर्षाभूस्तम्भमभिजुहोति - उन्नम्भयेत्यनुष्टुभा ॥ हे वर्षाभूस्तम्भ उन्नम्भय उच्छ्वासय । नभिः गतिकर्मा छान्दसो नुम् । पृथिवीं वृष्ट्या । तद्दर्शयति - इदं दिव्यं दिवि स्थितं नभः मेघं भिन्धि । नभेरसुनि नभः । गत्वरम् । तथा कृत्वा उद्गः उदकस्य दिव्यस्य नः अस्मभ्यं देहि । कर्मणस्सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । ईशानः उदकं दातुं समर्थः त्वं विसृज विमुञ्च दृतिं दृतिस्थानीयं मेघं क्षारय । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति दीर्घत्वम् । पूर्ववदुदकस्योदन्भावः उदात्तनिवृत्तिस्वरश्च । उद्ग ईशान इति वा । ‘अधीगर्थ’ इति षष्ठी ॥}

ए॒षा वा ओष॑धीनाव्ँवृष्टि॒वनि॒स्तयै॒व वृष्टि॒मा च्या॑वयति ।
ये दे॒वा दि॒विभा॑गा॒ इति॑ कृष्णाजि॒नमव॑ धूनोति ।
इ॒म ए॒वास्मै॑ लो॒काᳶ प्री॒ता अ॒भीष्टा॑ भवन्ति ॥

ए॒षा वा ओष॑धीनाव्ँवृष्टि॒वनि॒स्तयै॒व वृष्टि॒मा च्या॑वयति ।
ये दे॒वा दि॒विभा॑गा॒ इति॑ कृष्णाजि॒नमव॑ धूनोति ।
इ॒म ए॒वास्मै॑ लो॒काᳶ प्री॒ता अ॒भीष्टा॑ भवन्ति ॥

पुनर्नविकोच्यते - वृष्टिवनिरिति । ओषधीनां मध्ये एषा वृष्टेः संविभक्तिः । ‘छन्दसि वनसन’ इतीन्प्रत्ययः । गतमन्यत् ॥

इति द्वितीये चतुर्थे दशमोनुवाकः ॥