२२ काम्येष्टि-याज्यापुरोनुवाक्याः

O Agni and Visnu, great is your greatness;
Rejoice ye in the secret names of the ghee;
Placing in every house seven treasures,
May your tongue move forth to the ghee.

अग्ना॑विष्णू॒ महि॒ तद्वा॑म्महि॒त्वँ.. .
व्वी॒तङ्घृ॒तस्य॒ गुह्या॑नि॒ नाम॑ ।
दमे॑दमे स॒प्त रत्ना॒ दधा॑ना॒
प्रति॑ वाञ्जि॒ह्वा घृ॒तमा च॑रण्येत् ॥

हे अग्नाविष्णू महि महत् महनीयं पूजनीयम् । ‘इन् सर्वधातुभ्यः’ इति महेरिन् ।
तत् वक्ष्यमाणं वां युवयोः महित्वं माहात्म्यं ततो युवां वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । ‘सुपां सुलुक्’ इति शसो लुक् । आज्यसान्नाय्यपशुपुरोडाशादिगुह्यनामवन्ति घृतसम्बन्धीनि वस्तून्यश्नीतम् । वी गत्यादिषु । पादादित्वान्न निहन्यते । प्रति प्रत्येकं वां युवयोः दमेदमे गृहेगृहे सर्वेषु यज्ञगृहेषु । ‘अनुदात्तं च’ इति द्वितीयस्यानुदात्तत्वम् । सप्त सृप्तानि सप्तसङ्ख्यानि वा अर्चींषि रत्ना रत्नानि रमणीयानि । ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः । दधाना । दधानौ सन्तौ । ‘सुपां सुलुक्’ इति द्विवचनस्याकारः । दधानौ वीतम् इति ।
किञ्च - प्रति प्रत्येकं वां युवयोः जिह्वा घृतम् आचरण्येत् आभिमुख्येन प्राप्नोतु भक्षयत्वित्यर्थः । एतद् वां महिमेति पूर्वेणान्वीयते । चरण गतौ, कण्ड्वादिः ॥

O Agni and Visnu, great is your dear abode;
Ye taste the ghee, rejoicing in its secrets;
In every home increasing lauds,
May your tongue move forth to the ghee.

अग्ना॑विष्णू॒ महि॒ धाम॑ प्रि॒यव्ँवाव्ँ॑वी॒थो घृ॒तस्य॒ गुह्या॑ जुषा॒णा ।
दमे॑दमे सुष्टु॒तीर्वा॑वृधा॒ना प्रति॑ वाञ्जि॒ह्वा घृ॒तमुच्च॑रण्येत् ॥

हे अग्नाविष्णू वां युवयोः धाम स्थानं तेजो वा महि महत् महनीयं वा प्रियमिष्टं युवयोः ।
किञ्च - वीथो घृतस्य गुह्या गुह्यानि स्वरूपाणि चरुपुरोडाशरूपाणि । पूर्ववच्छेर्लोपः । जुषाणा जुषमाणौ प्रीयमाणौ (अग्नीयः) शपश्श्लुः । पूर्ववदाकारः । दमेदमे । गतम् । सुष्टुतीश्शोभनस्तुतिकाः गिरः वावृधाना वावृधानौ वर्धयन्तौ दधानौ । यद्वा - सुष्टुतीः क्रिया वर्धयन्तौ । ऋत्विगादिना क्विन् । प्रवर्तयन्तौ । अन्तर्भावितण्यर्थाद्वृधेर्लट् शानच् ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपश्श्लुः, ‘तुजादीनाम्’ इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वम्, ‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वाल्लसार्वधातुकत्वाभावः । छान्दसो वा लिटः कानजादेशः ; ताच्छीलिको वा चानश् । यस्मादेवं तस्माद्वां युवयोः जिह्वा प्रत्येकं घृतमुच्चरण्येत् प्राप्नोतु भक्षयतु ॥

• देवता - सरस्वती
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ णो देवी᳓ स᳓रस्वती
वा᳓जेभिर् वाजि᳓नीवती
धीना᳓म् अवित्रि᳓ अवतु

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vā́jebhiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vājínīvatī ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

avatu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

avitrī́ ← avitrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dhīnā́m ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

प्र । नः॒ । दे॒वी । सर॑स्वती । वाजे॑भिः । वा॒जिनी॑ऽवती ।
धी॒नाम् । अ॒वि॒त्री । अ॒व॒तु॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• vājebhir ← vājebhiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājinīvatī ← vājinīvat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “rich; rich in horses.”

• dhīnām ← dhī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• avitry ← avitrī ← avitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “favorable.”

• avatu ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

देवी दानादिगुणयुक्ता वाजिनीवती । वाजोऽनं यस्यां क्रियायां सा वाजिनी । तद्युक्ता । धीनां ध्यातॄणां स्तोतॄणाम् अवित्री रक्षित्री । एवंभूता सरस्वती वाजेभिः अन्नैः नः अस्मान् प्र अवतु प्रकर्षेण तर्पयतु ॥

देवी सरस्वती वाजेभिः वाजैः रसैर् नो ऽस्मान् प्रावतु प्रकर्षेण रक्षत्वन्नादि दत्वा । सरस्वती विशेष्यते - वाजिनीवती वाजवत्-क्रियावती धीनां धियां अवित्री अभिमतप्रदानेन तर्पयित्री । यद्वा - धीनेति वाङ्नाम । अस्माकं धीनां वाचं प्रावतु, अभिमतप्रदानेन अवित्री पालयित्री तृप्ता वा अस्मदभिमतं शत्रुमारणं करोत्विति ।
यद्वा - अस्मद्दत्तैर्वाजैः पुरोडाशादिभिरन्नैः देवी प्रकर्षेणावतु । ‘उपसर्गाद्बहुलम्’ इति नसो णत्वम् । धीनामिति । छान्दसो नुट्, ‘नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May the divine Sarasvatī, the acceptress of (sacrificial) food, the protectress o her worshippers, sustain us with (abundant) viands.”

May the goddess Sarasvati
With strength, rich in mares,
Further us, she that aideth prayer.

Let goddess Sarasvatī, rich in prize mares, with her prizes
help us—the helper of visionary thoughts. ᳓

May the divine Sarasvati, rich in her wealth, protect us well,
Furthering all our thoughts with might

Uns soll die Göttin Sarasvati, die an Belohnungen reiche, begünstigen, die Gönnerin der Gebete.

Es schirm der Andacht Schirmerin Sarasvati, die Göttin uns, Mit Kräften sie, die kräftige.

Пусть богиня Сарасвати,
Богатая наградами, нам
Поможет, покровительница молитв!

• सरस्वती
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसी रक्षा करनेवाली है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सन्तानो ! जो (देवी) विदुषी (वाजेभिः) अन्नादिकों के साथ (वाजिनीवती) प्रशस्तविज्ञान वा क्रिया से युक्त वा (सरस्वती) विज्ञानयुक्त वाणी से युक्त (नः) हमारी (धीनाम्) बुद्धियों को (अवित्री) रक्षा करनेवाली (प्र, अवतु) अच्छे प्रकार करे, उसको तुम स्वीकार करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - माताजनों को चाहिये कि अपने सन्तानों को बाल्यावस्था में अच्छी शिक्षा देकर विद्या से विद्वान् कर उनके साथ अतुल सुख भोगें ॥४॥

अन्वय: हे सन्ताना ! या देवी वाजेभिर्वाजिनीवती सरस्वती नो धीनामवित्री प्रावतु तां यूयं स्वीकुरुत ॥४॥

पुनः सा कीदृशी रक्षिकेत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (नः) अस्माकम् (देवी) विदुषी (सरस्वती) विज्ञानयुक्तया वाचाऽऽढ्या (वाजेभिः) अन्नादिभिः (वाजिनीवती) प्रशस्तविज्ञानक्रियासहिता (धीनाम्) प्रज्ञानाम् (अवित्री) रक्षिका (अवतु) ॥४॥

भावार्थभाषाः - मातृभिः स्वसन्तानान् बाल्यावस्थायां सुशिक्ष्य विद्यया विदुषः सम्पाद्य तैः सहातुलं सुखं भोक्तव्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - मातांनी आपल्या संतानांना बालपणापासूनच चांगले शिक्षण देऊन विद्येद्वारे विद्वान करावे व त्यांच्याबरोबर अतुल सुख भोगावे. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो दिवो᳓ बृहतः᳓ प᳓र्वताद् आ᳓
स᳓रस्वती यजता᳓ गन्तु यज्ञ᳓म्
ह᳓वं देवी᳓ जुजुषाणा᳓ घृता᳓ची
शग्मां᳓ नो वा᳓चम् उशती᳓ शृणोतु

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

párvatāt ← párvata- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

gantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yajatā́ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ghr̥tā́cī ← ghr̥tā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jujuṣāṇā́ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śagmā́m ← śagmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śr̥ṇotu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uśatī́ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

आ । नः॒ । दि॒वः । बृ॒ह॒तः । पर्व॑तात् । आ । सर॑स्वती । य॒ज॒ता । ग॒न्तु॒ । य॒ज्ञम् ।
हव॑म् । दे॒वी । जु॒जु॒षा॒णा । घृ॒ताची॑ । श॒ग्माम् । नः॒ । वाच॑म् । उ॒श॒ती । शृ॒णो॒तु॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], ablative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• parvatād ← parvatāt ← parvata
• [noun], ablative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• yajatā ← yajata
• [noun], nominative, singular, feminine
• “holy; august; sacrificial.”

• gantu ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• jujuṣāṇā ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ghṛtācī ← ghṛtāñc
• [noun], nominative, singular, feminine

• śagmāṃ ← śagmām ← śagma
• [noun], accusative, singular, feminine
• “powerful; reliable; competent.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• uśatī ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

नः अस्माकं यज्ञं यजता यष्टव्या देवी सरस्वती दिवः द्योतमानात् द्युलोकात् आ गन्तु आगच्छतु । तथा बृहतः महतः पर्वतात् पर्ववतः पूरणवतः प्रीणनवतो वान्तरिक्षात् मेघाद्वा सरस्वती आ गन्तु आगच्छतु । अनेन माध्यमिकी वागुच्यते । यद्वा एतत् दिव इत्यस्य विशेषणम् । सन्ति हि द्युलोकस्य त्रीणि पर्वाणि तिस्रो दिवः पृथिवीः’ इत्यादि श्रुतेः । अस्मिन् पक्षे द्वितीय आकारः पूरणः । तदर्थं हवम् अस्मदीयमाह्वानं देवी सरस्वती जुजुषाणा स्तुतिं सेवमाना घृताची घृतमुदकमञ्चती नः अस्मदीयां शग्मां सुखकरीं वाचं स्तुतिम् उशती कामयमाना सती शृणोतु ॥

पर्वतादा इति प्रथमपादान्तः । सरस्वती देवी यजता यष्टव्या ।
यजेः क्तिच्[क्तः] । दिवः द्युलोकात् नः अस्माकं यज्ञमागन्तु आगच्छतु यद्यप्यनुच्छ्रिते प्रदेशे स्थिता शीघ्रमागच्च्छतु । छान्दसश्शपो लुक् ।
किञ्च - बृहतो महतः अपि पर्वतादागच्छतु प्रकृष्टाद्विषमाच्च प्रदेशादागच्छत्वित्यर्थः ।
किञ्च - हवमस्माकमाह्वानम् । ‘भावेनुपसर्गस्य’ इत्यप्, सम्प्रसारणं च । जुजुषाणा सेवमाना प्रीयमाणा वा घृताची घृतमाज्यभागं प्रत्यञ्चती । ‘चौ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वमन्तोदात्तत्त्वं च । शग्मां सुखां समर्थां वा अस्माकं स्तुतिरूपां शृणोतु उशती कामयमाना अस्मत्प्रत्तानि हवींषि स्तोत्राण्येव वा । वष्टेश्शतरि ‘शतुरनुमः’ इति नद्या उदात्तत्वम् ॥

यजमानस्य वाजनीया देवी सरस्वती दिवः विप्रकृष्टाद्वा देशात् बृहतो वा पर्वतात् विषमाद्देशादागच्छतु । अस्माकमिमं यज्ञं अस्माकमाह्वानं सेवमाना घृताची घृताञ्चना उदकाञ्चना वा उशती कामयमाना अस्मत्स्तोत्रं हविर्वा शग्मां शक्तां वाचं शृणोत्विति ॥

नोस्मार्कं यज्ञं सरस्वती यजता यजनीया दिवोन्तरिक्षादागच्छतु, बृहतो वा पर्वतादागच्छतु । सर्वं हवं जुषाणा सेवमाना घृताची उदकस्याञ्चती उशती हवींषि कामयमाना नोस्माकं शग्मां शक्तां वाचं शृणोत्विति ॥

English translation:

“May the radiant Sarasvatī come to the sacrifice from the heavens or the spacious firmament; may the goddess, the showerer of water, propitiated by our invocation, and desirous of our gratifying praises hear.”

Hither to us from lofty heaven, from the mountain let Sarasvatī, deserving the sacrifice, come to the sacrifice.
Let the goddess, having enjoyed our call, turning toward the ghee, listen willingly to our capable speech.

To us from the sky, from the great [1] mountain;
May Sarasvati, the worshipful, come to the sacrifice

May the goddess rejoicing in our supplication, rich in ghee, May she hearken gladly to our effectual speech.

From high heaven may Sarasvati the Holy visit our sacrifice, and from the mountain.
Eager, propitious, may the balmy Goddess hear our effectual speech, our invocation.

Vom hohen Himmel, vom Gebirge soll die opferwürdige Sarasvat? zu unserem Opfer kommen. Die in Schmalz gehende Göttin soll unseren Ruf gut aufnehmen, unsere tüchtige Rede gern hören!

Zu unserm Opfer komme her vom Himmel, vom hohen Berg Sarasvati, die hehre; Die butterreiche Göttin höre willig, den Ruf vernehmend, unsre kräft’ge Rede.

С высокого неба, с горы пусть придет к нам
На жертвоприношение Сарасвати, достойная жертв!
Богиня, наслаждающаяся (нашим) зовом, окруженная жиром,
Пусть услышит благосклонно нашу могучую речь!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्यार्थी जनो ! जैसे यह (यजता) उत्तम प्रकार प्राप्त होने योग्य (सरस्वती) विज्ञानयुक्त वाणी (दिवः) कामना करते हुए (बृहतः) महदाशययुक्त (नः) हम लोगों को (पर्वतात्) मेघ से जल के सदृश (आ, गन्तु) सब प्रकार प्राप्त होवे (घृताची) घृत को प्राप्त होनेवाली (जुजुषाणा) उत्तम प्रकार से सेवन की गई (देवी) श्रेष्ठ गुण और शास्त्र के बोध से युक्त (उशती) कामना करती हुई विद्यायुक्त स्त्री (नः) हम लोगों के (यज्ञम्) विद्याव्यवहार को (हवम्) कहने-सुनने योग्य व्यवहार को वा (शग्माम्) सुखमयी (वाचम्) वाणी को और हम लागों को (आ, शृणोतु) अच्छे प्रकार सुने, वैसे आप लोगों को भी प्राप्त हुई यह आप लोगों के कृत्य को सुने ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । उन्हीं को श्रेष्ठ वाणी प्राप्त होती है, जो सत्य की कामना करनेवाले, महाशय, परोपकारप्रिय, धर्मिष्ठ और विद्यार्थियों के परीक्षक होवें ॥११॥

अन्वय: हे विद्यार्थिनो ! यथेयं यजता सरस्वती दिवो बृहतो नोऽस्मान् पर्वताज्जलमिवाऽऽगन्तु घृताची जुजुषाणा देव्युशती कामयमाना विदुषी स्त्री नो यज्ञं हवं शग्मां वाचं नोऽस्मांश्चऽऽशृणोतु तथैव युष्मानपि प्राप्ता सतीयं युष्माकं कृत्यं शृणुयात् ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मान् (दिवः) कामयमानान् (बृहतः) महाशयान् (पर्वतात्) मेघात् (आ) (सरस्वती) विज्ञानयुक्ता वाक् (यजता) सङ्गन्तव्या (गन्तु) प्राप्नोतु (यज्ञम्) विद्याव्यवहारम् (हवम्) वक्तव्यं श्रोतव्यं वा (देवी) दिव्यगुणशास्त्रबोधयुक्ता (जुजुषाणा) सम्यक् सेवमाना (घृताची) या घृतमुदकमञ्चति (शग्माम्) सुखमयीम् (नः) अस्माकम् (वाचम्) वाणीम् [(उशती)] कामयमाना (शृणोतु) ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । तानेव दिव्या वाक् प्राप्नोति ये सत्यकामा महाशयाः परोपकारप्रिया धर्मिष्ठा विद्यार्थिनां परीक्षकाः स्युः ॥११॥

भावार्थभाषाः - जे सत्याची कामना करणारे, परोपकार प्रिय, धार्मिक व विद्यार्थ्यांची परीक्षा घेणारे असतात त्यांनाच श्रेष्ठ वाणी प्राप्त होते. ॥ ११ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

बृ᳓हस्पते जुष᳓स्व नो
हव्या᳓नि विश्वदेविय
रा᳓स्व र᳓त्नानि दाशु᳓षे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

viśvadevya ← viśvádevya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rā́sva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

rátnāni ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

बृह॑स्पते । जु॒षस्व॑ । नः॒ । ह॒व्यानि॑ । वि॒श्व॒ऽदे॒व्य॒ ।
रास्व॑ । रत्ना॑नि । दा॒शुषे॑ ॥

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• viśvadevya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “viśvadevya [word].”

• rāsva ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• ratnāni ← ratna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

विश्वदेव्य सर्वदेवहित हे बृहस्पते नः अस्मत्संबन्धीनि हव्यानि हवनयोग्यानि पुरोडाशादीनि हवींषि जुषस्व सेवस्व । ततस्त्वं दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय मह्यं रत्नानि उत्तमानि धनानि रास्व देहि ॥ रास्व । ‘रा दाने ‘। व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥

हे बृहस्पते विश्वदेव्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो हित । गवादिर्द्रष्टव्यः । अस्माकं हव्यानि जुषस्व सेवस्व । यद्वा - बृहस्पते बृहतां पते ब्रह्मन् विश्वदेव्य विश्वदेवमय हव्यानि जुषस्व सेवस्व आमन्त्रितस्य विद्यमानवत्त्वादाख्यातस्य निघाताभावे अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शस्योदात्तत्वम् । सेवित्वा च दाशुषे तद्दत्तवते अस्मै यजमानाय रत्नानि रमणीयानि रास्व देहि । रातेश्छान्दसमनुदात्तत्वम्, तेनात्मनेपदम् सार्वधातुकानुदात्तत्वं च । ‘दाश्वान् साह्वान्’ इति दाशेः क्वसुन्निपात्यते ॥

English translation:

“Bṛhaspati, friend of all the gods, accept our oblations; grant precious treasures to the offerer.”

Br̥haspati belonging to the All Gods, enjoy our oblations.
Grant treasures to the pious man.

O Brhaspati, with the All-gods,
Do thou rejoice in our oblations;
Grant riches to the generous giver.

Be pleased! with our oblations, thou loved of all Gods, Brhaspati:
Give wealth to him who brings thee gifts.

Brihaspati! Laß dir unsere Opfer gefallen, du Allgöttlicher; schenke dem Opferspender Kleinode!

Nimm, unsre Opfer gnädig an mit allen Göttern, Andachtsherr, Gib Schätze dem Verehrenden.

О Брихаспати, наслаждайся нашими
Жертвенными возлияниями, о всебожеский!
Пожалуй сокровища почитающему (тебя)!

• बृहस्पतिः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वदेव्य) सम्पूर्ण विद्वानों में उत्तम (बृहस्पते) बड़ी वाणी के पालनकर्त्ता विद्वान् पुरुष ! आप (नः) हम लोगों के लिये (हव्यानि) देने के योग्य पदार्थों का (जुषस्व) सेवन करो और (दाशुषे) देनेवाले के लिये (रत्नानि) सुन्दर धनों को (रास्व) दीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक ! आप हम लोगों के लिये विद्याओं का सेवन करो और हे राजन् ! आप विद्या देनेवाले के लिये उत्तम धन दीजिये ॥४॥

अन्वय: हे विश्वदेव्य बृहस्पते विद्वंस्त्वं नो हव्यानि जुषस्व दाशुषे रत्नानि रास्व ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) बृहत्या वाचः पालक (जुषस्व) सेवस्व (नः) अस्मभ्यम् (हव्यानि) दातुमर्हाणि (विश्वदेव्य) विश्वेषु देवेषु साधो (रास्व) देहि (रत्नानि) रमणीयानि धनानि (दाशुषे) दात्रे ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक ! त्वमस्मदर्थं विद्याः सेवस्व हि राजंस्त्वं विद्यादात्रे उत्तमं धनं देहि ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापका! तू आमच्यासाठी विद्या ग्रहण कर व हे राजा! तू विद्या देणाऱ्यासाठी उत्तम धन दे. ॥ ४ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ पित्रे᳓ विश्व᳓देवाय वृ᳓ष्णे
यज्ञइ᳓र् विधेम न᳓मसा हवि᳓र्भिः
बृ᳓हस्पते सुप्रजा᳓ वीर᳓वन्तो
वयं᳓ सियाम प᳓तयो रयीणा᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

pitré ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

viśvádevāya ← viśvádeva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suprajā́ḥ ← suprajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vīrávantaḥ ← vīrávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒व । पि॒त्रे । वि॒श्वऽदे॑वाय । वृष्णे॑ । य॒ज्ञैः । वि॒धे॒म॒ । नम॑सा । ह॒विःऽभिः॑ ।
बृह॑स्पते । सु॒ऽप्र॒जाः । वी॒रऽव॑न्तः । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• pitre ← pitṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• viśvadevāya ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadevāya ← devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yajñair ← yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• suprajā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprajā ← prajāḥ ← prajā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• vīravanto ← vīravantaḥ ← vīravat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “rich in men.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• patayo ← patayaḥ ← pati
• [noun], nominative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

पित्रे पालकाय विश्वदेवाय सर्वदेवतारूपाय । देवानां मन्त्रप्रतिपाद्यत्वादस्य च मन्त्राभिमानित्वात् विश्वदेवत्वम् । यद्वा । अत्र देवशब्दः स्तुत्यर्थः । सर्वैः स्तुत्याय वृष्णे वर्षकाय बृहस्पतये देवाय एव एवमुक्तप्रकारेण यज्ञैः तत्साधनैः हविर्भिः आज्यचर्वादिलक्षणैः नमसा स्तुत्या च विधेम परिचरेम । हे बृहस्पते सुप्रजाः शोभनपुत्राः वीरवन्तः वीर्योपेताः वयं रयीणां धनानां पतयः स्याम ॥

एवमेव । लुगपवादस्सोर्डादेशः । पित्रे पात्रे रक्षित्रे विश्वदेवाय विश्वे देवा अस्य सन्तीति विश्वेपि देवा अस्याज्ञां कुर्वन्तीति । ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति विश्वशब्दस्यान्तोदात्तत्वम् । वृष्णे वर्षित्रे । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणस्सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थी । इमं देवं यज्ञैर्विधेम परिचरेम । विध विधाने, तौदादिकः । नमसा नमस्कारेण हविर्भिश्च चर्वादिभिः हे बृहस्पते । किमर्थमिति चेत् ’ सुप्रजाः शोभनपुत्रपौत्राः वीरवन्तोन्यैश्च शूरैश्च तद्वन्तः रयीणां धनानां च पतयस्स्याम भवेमेत्येवमर्थं परिचरेम । ‘नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Thus may we offer worship with sacrifices, with oblations, with praise, to the paternal, universal deity, the showerer (of benefits); and may we, Bṛhaspati, become possessed of riches, and be blessed with excellent progeny and valiant descendants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Universal deity: viśvadevāyha is an appellation of Bṛhaspati, because as the deity presiding over the mantras he is the same with every deity; or deva may mean praise, he who has the praise of all

Thus to the father to all the gods, to the bull, we would do honor with sacrifices, with homage, with oblations.
O Br̥haspati, may we, possessed of good offspring and of heroes, be lords of riches.

As indicated in the published introduction, this is the final vs. of the 1st section of the hymn and has the standard marks of a hymn-final summary vs. It is the best evidence that vss. 1-6 were a separate composition, only secondarily amalgamated with the following two sections. Nonetheless, I think it simply marks a pause and a transition to the thematically contrastive next section.

Then to the father, with the All-gods, to the strong one, Let us pay honour with sacrifices, with reverence, with oblations; O Brhaspati, with good offspring, with heroes,
May we be lords of wealth.

Serve we with sacrifices, gifts, and homage even thus the Steer of all the Gods, the Father.
Brhaspati, may we be lords of riches, with noble progeny and store of heroes.

Him, mighty friend of all the gods, the father, Serve we with sacrifices, gifts, obeisance. With goodly offspring and a throng of heroes Bṛhaspati, we would be lords of riches.

So wollen wir dem Vater, dem alle Götter gehören, dem Bullen mit Anbetung, mit Verbeugung, mit Opferspenden dienen. Brihaspati! Wir möchten gute Kinder, Söhne besitzen und Herren von Reichtümern sein.

So lasst dem Stier, dem Vater aller Götter, voll Demuth uns durch Tränk’ und Opfer dienen; Brihaspati mach uns zu Herrn der Schätze, an Kindern reich an Enkeln uns und Helden.

Так хотим мы почтить отца, кому принадлежат все боги, быка,
Жертвами, поклонением, жертвенными возлияниями.
О Брихаспати, да будем мы с прекрасным потомством,
С сыновьями-героями, повелителями богатств!

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहस्पते) बड़ों के पालन करनेवाले जैसे हम लोग (यज्ञैः) मिले हुए कर्मों से (विश्वदेवाय) संसार के प्रकाशक (वृष्णे) वृष्टि करने और (पित्रे) पालन करनेवाले के लिये (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (हविर्भिः) ग्रहण करने योग्य उपदेश वा द्रव्यों से (विधेम) करें और अर्थात् क्रिया विधान करें तथा (सुप्रजाः) विद्या और विनयवाली श्रेष्ठ प्रजाओं से युक्त (वीरवन्तः) वीर पुत्रोंवाले (वयम्) हम लोग (रयीणाम्) धनों के (पतयः) स्वामी (स्याम) होवें (एवा) वैसे ही आप हूजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य मेघ के अलङ्कार से सब का पालन करनेवाला है, वैसे ही हम लोग वर्त्ताव करके अति उत्तम पुरुष और राज्य के स्वामी होवें ॥६॥

अन्वय: हे बृहस्पते ! यथा वयं यज्ञैर्विश्वदेवाय वृष्णे पित्रे नमसा हविर्भिर्विधेम सुप्रजा वीरवन्तो वयं रयीणां पतयस्स्याम तथैवा त्वं भव ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पित्रे) पालकाय (विश्वदेवाय) विश्वस्य प्रकाशकाय (वृष्णे) वृष्टिकराय (यज्ञैः) सङ्गतैः कर्मभिः (विधेम) कुर्य्याम (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (हविर्भिः) आदातुं योग्यैरुपदेशैर्द्रव्यैर्वा (बृहस्पते) बृहतां पालक (सुप्रजाः) विद्याविनययुक्ताः श्रेष्ठाः प्रजा येषान्ते (वीरवन्तः) वीरपुत्राः (वयम्) (स्याम) (पतयः) स्वामिनः (रयीणाम्) धनानाम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यो मेघालङ्कारेण सर्वेषां पालको वर्त्तते तथैव वयं वर्त्तित्वाऽत्युत्तमपुरुषा राज्याऽधिपतयो भवेम ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो, जसा सूर्य मेघांद्वारे सर्वांचे पालन करणारा आहे, तसेच वर्तन आम्ही करावे व अति उत्तम पुरुषाला राज्याचा स्वामी बनवावे. ॥ ६ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृ᳓हस्पते अ᳓ति य᳓द् अर्यो᳓ अ᳓र्हाद्
द्युम᳓द् विभा᳓ति क्र᳓तुमज् ज᳓नेषु
य᳓द् दीद᳓यच् छ᳓वस र्तप्रजात
त᳓द् अस्मा᳓सु द्र᳓विणं धेहि चित्र᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árhāt ← √arh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áti ← áti (invariable)

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jáneṣu ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

krátumat ← krátumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vibhā́ti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dīdáyat ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

r̥taprajāta ← r̥táprajāta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmā́su ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

बृह॑स्पते । अति॑ । यत् । अ॒र्यः । अर्हा॑त् । द्यु॒ऽमत् । वि॒ऽभाति॑ । क्रतु॑ऽमत् । जने॑षु ।
यत् । दी॒दय॑त् । शव॑सा । ऋ॒त॒ऽप्र॒जा॒त॒ । तत् । अ॒स्मासु॑ । द्रवि॑णम् । धे॒हि॒ । चि॒त्रम् ॥

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• arhād ← arhāt ← arh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• dyumad ← dyumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• vibhāti ← vibhā ← √bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “shine.”

• kratumaj ← kratumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prudent; resolute.”

• janeṣu ← jana
• [noun], locative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• dīdayacchavasa ← dīdayat ← dīdī
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “shine; glitter.”

• dīdayacchavasa ← śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• ṛtaprajāta ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtaprajāta ← prajāta ← prajan ← √jan
• [verb noun], vocative, singular
• “become; originate; result; be born; give birth; beget; grow; issue.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmāsu ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• draviṇaṃ ← draviṇam ← draviṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

ऋतप्रजात सत्येनोत्पन्नहेबृहस्पते अर्यः श्रेष्ठोब्राह्मणः सर्वान्कामानतिअतीत्ययद्ब्रह्मवर्चसं तेजः अर्हत्पूजयेत् अर्हपूजायां लेट्याडागमः जनेषुब्राह्मणेषुद्युमत् दीप्तियुक्तङ्क्रतुमत् ज्ञानोपेतंयद्ब्रह्मवर्चसं विभाति विशेषेणदीप्यते यच्चशवसाबलेनस्वाश्रयञ्जनन्दीदयत् दीदयतिर्दीप्तिकर्मा दीपयति चित्रञ्चाय नीय्न्तद्ब्रह्मवर्चसरूपन्द्रविणंअस्मासुधेहिनिधेहि

यद्वा अर्य उदारोपि त्वयादत्तन्धनंअतीवार्हात् श्रद्दधीत यच्चत्वद्दत्तन्धनञ्जनेषुतवस्तोत्रङ्कुर्वाणेषुदीप्तियुक्तङ्कर्मसाधनञ्चविभाति

यच् चधनं शवसा ऽन्नादिसमृद्ध्यादीयत् स्वाश्रयन्दीपयति तादृशं धनमस्मासुधेहि तथाच ब्राह्मणम्—बृहस्पतेअतियदर्योअर्हादित्ये तयापरिदध्यात्तेजस्कामोब्रह्मवर्चसकामोतीववान्यान्ब्रह्म्वर्चसमर्हतिद्युमदितिद्युमदिवविब्रह्मवर्चसं विभातीतिवीववैब्रह्मवर्चसम्भातियद्दीद्यच्छवसऋतप्रजातेतिदीदायेववैब्रह्मवर्चसन्तदस्मासुद्रविणन्धेहि चित्रमितिचित्रमिववैब्रह्मवर्चसम्ब्रह्मवर्चसीब्रह्मयशसीभवतीति ॥ १५ ॥

हे बृहस्पते अर्यस् स्वामी विद्वान्राजा वा ।
यद् द्रविणं अत्यर्हात् अन्यान् अतिक्रम्य लब्धुमर्हति ।
यद् वा -
यत् येन विशिष्टेन धनेन द्युमद् दीप्तिमत्
क्रतुमत् स्वाद्व्-अन्न-भोगादि-क्रियावत् यथा तथा
जनेषु विभाति विशेषेण भाति ।
किञ्च - यच्च धनं शवसा बलेन अन्नेन वा
दीदयत् दीप्यते
शवसो हेतुभूतं भवत् लोके पूज्यते ।
दीदितिर् दीप्तिकर्मा, छान्दसः लेट्यडागमः, धातोरन्तोदात्तत्वम् ।
हे ऋत-प्रजात सत्य-प्रभव
तत् तादृशं चित्रं चायनीयं प्रार्थनीयं द्रविणमस्मासु धेहि स्थापय देहि वा ॥

English translation:

“Bṛhaspati, born of truth, grant us that wonderful treasure, wherewith the pious man may worship exceedingly; that (wealth) which shines amongst men; which is endowed with lustre, (is) the means of (performing holy) rites, and invogirates (its possessor) with strength.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Draviṇam citram = liṭ, various or wonderful wealth; in the Brāhmaṇas it is interpreted as brahma varcas or tejas, brahmanical virtue or energy (cf. Yajus. 26.3;

Draviṇam = dhanam (Aitareya Brāhmaṇa 4.11)

Br̥haspati! That which will be worth more than what belongs to the stranger, (that which) will radiate among the peoples with brilliance and purpose,
and that which will shine by means of your power, o you born through the truth—set that shimmering possession among us.

That various wealth bestow upon us,
O Brhaspati, that shall surpass the enemy,
That shall shine glorious, with insight among men,
That shall be resplendent in glory, O thou who art born of holy order [2].

Brhaspati, that which the foe deserves not which shines among the folk effectual, splendid,
That, Son of Law I which is with might refulgent-that treasure wonderful bestow thou on us.

Brihaspati, gib uns den wunderbaren Schatz, der mehr wert sei als der des hohen Herrn, der unter den Menschen lichtvoll, weisheitsvoll erstrahlt, der mächtig leuchtet, du Wahrheitgeborener.

Brihaspati, was recht dem Frommen werth gilt, was glänzend strahlt und wirksam unter Menschen, Was kräftig leuchtet, heil’gen Werks entsprossner, das schenke du als glänzenden Besitz uns.

О Брихаспати, то, что ценнее, чем у врага,
(Что) ярко сверкает среди людей, наделенное силой духа,
Что мощно светит, о рожденный (вселенским) законом, -
Дай нам это яркое сокровище!

• बृहस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तप्रजात) सत्याचरण में प्रकट (बृहस्पते) बड़ों के पालनेवाले विद्वान् (यत्) जो (अर्यः) ईश्वर (जनेषु) मनुष्यों में (अर्हात्) योग्य व्यवहार से (द्युमत्) प्रकाशवान् (क्रतुमत्) प्रशंसित प्रज्ञायुक्त वा (शवसा) बल से (यत्) जो (दीदयत्) प्रकाशकर्त्ता (अति,विभाति) अतीव प्रकाशित होता है (तत्) उस (चित्रम्) अद्भुत (द्रविणम्) धन को (अस्मासु) हम लोगों में (धेहि) स्थापन कीजिये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो-जो ईश्वर ने वेदद्वारा सत्य का प्रकाश किया, वह-वह सब प्रकाश करें और जो-जो स्वार्थ चाहें, वह-वह सबके लिये चाहें ॥१५॥

अन्वय: हे तप्रजात बृहस्पते विद्वन् यदर्य ईश्वरो जनेष्वर्हाद् द्युमत्क्रतुमच्छवसा यद्दीदयदतिविभाति तच्चित्रं द्रविणमस्मासु धेहि ॥१५॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) बृहतां पते (अति) (यत्) (अर्य्यः) ईश्वरः (अर्हात्) योग्यात् (द्युमत्) प्रकाशवत् (विभाति) प्रकाशते (क्रतुमत्) प्रशंसितप्रज्ञायुक्तम् (जनेषु) (यत्) (दीदयत्) प्रकाशकम् (शवसा) बलेन (तप्रजात) ते सत्याचरणे प्रकट (तत्) (अस्मासु) (द्रविणम्) धनम् (धेहि) (चित्रम्) अद्भुतम् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यद्यदीश्वरेण वेदद्वारा सत्यं प्रकाश्यते तत्तत्सर्वं प्रकाशनीयं यद्यत्स्वार्थमेषितव्यं तत्तदन्येभ्योऽप्येष्टव्यम् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - ईश्वराने वेदाद्वारे जे सत्य ज्ञान प्रकट केले आहे ते ज्ञान आपण इतरांना द्यावे. जे स्वतःसाठी इछिले असेल तशीच इच्छा इतरांसाठी बाळगावी. ॥ १५ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ नो मित्रावरुणा
घृतइ᳓र् ग᳓व्यूतिम् उक्षतम्
म᳓ध्वा र᳓जांसि सुक्रतू

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gávyūtim ← gávyūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ukṣatam ← √ukṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sukratū ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

आ । नः॒ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । घृ॒तैः । गव्यू॑तिम् । उ॒क्ष॒त॒म् ।
मध्वा॑ । रजां॑सि । सु॒क्र॒तू॒ इति॑ सुऽक्रतू ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇāḥ ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• ghṛtair ← ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• gavyūtim ← gavyūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “pasture.”

• ukṣatam ← ukṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “sprinkle; wet.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• sukratū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratū ← kratū ← kratu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

सुक्रतू शोभनकर्माणौ हे मित्रावरुणौ नः अस्माकं गव्यूतिं गवां मार्गं गोनिवासस्थानं घृतैः क्षरणसाधनैः पयोभिः आ उक्षतं समन्तात् सिञ्चतम् । अस्मभ्यं दोग्ध्रीर्गाः प्रयच्छतमिति भावः। रजांसि अस्मदावासस्थानानि मध्वा मधुरेण रसेन सिञ्चतम् ॥ गव्यूतिम् । गोर्यूतौ छन्दसि ’ इति वान्तादेशः । मध्वा । सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्र नुमागमाभावः ॥

हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ । पूर्ववदाकारः ।
घृतैर् उदकैः गव्यूतिं गोप्रचारम् ।
गावो यूयन्ते मिश्र्यन्ते ऽस्याम् इत्य् अधिकरणे क्तिन्,
दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, ‘गोर्यूतौ छन्दसि’ इत्यवादेशः ।
उपलक्षणं चैतत् ।
सर्वम् अप्य् अस्मदीयं क्षेत्रम् ओक्षतं आसिञ्चतं समन्तादभिवर्षतम् । यद्वा - गव्यूतिं व्रजं घृतैर् घृतदुग्धाभिस् समन्तादुक्षतं बहुदोग्ध्रीकं कुरुतम् ।
किञ्च - हे सुक्रतू शोभनकर्माणौ शोभनप्रज्ञानौ वा मध्वा मधुना मधुरसेन जलेन घृतेनैव वा रजांसि लोकान् सर्वानपि समन्ताद् उक्षतम् इत्येव ॥

English translation:

“Mitra and Varuṇa, sprinkle our cow-stalls with butter; performers of good works, (sprinkle) the worlds with honey.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sprinkle the worlds with honey: ghṛtair gavyūtim ukṣatam madhvā rajāṃsi: gavyūti = gavām mārgam, or gonivāsasthānam, and the prayer implies, give us cows abounding in milk;

Gavyūti = the path or sacrifice, or a field;

Thṛtaiḥ = pure water, sprinkle our pastures with rain

Mitra and Varuṇa, sprinkle our pastureland with ghee,
the realms with honey, you of good resolve.

O Mitra and Varuna,
Bedew our pasturage with ghee
With mead the regions, O ye wise ones.

May Mitra-Varuna, sapient Pair, bedew our pasturage with oil,
With meatb the regions of the air.

Mitra und Varuna! Besprengt unseren Weidegang mit Schmalz, mit Honig die Landstriche, ihr Wohlbedachten!

Benetzt, o Mitra-Varuna, mit Butter unsern Weideplatz, Mit Meth die Räume, Treffliche.

О Митра-Варуна, окропите
Потоками жира наше пастбище,
Медом – просторы, о обладатели прекрасной силы духа!

• मित्रावरुणौ
• विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में अध्यापक और उपदेशक के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सुक्रतू) उत्तम बुद्धि वा श्रेष्ठ कर्मवाले (मित्रावरुणा) प्राण और उदान वायु के सदृश अध्यापक और उपदेशक (घृतैः) जल आदिकों से (गव्यूतिम्) दो कोस (रजांसि) लोकों को सिञ्चनेवाले के सदृश (मध्वा) मधुरता से (नः) हमलोगों के लिये (आ, उक्षतम्) सींचनेवाले हैं, उन दोनों को हम लोग प्राणों के सदृश प्रिय मानते हैं ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो पढ़ाने और उपदेश देनेवाले से उपदेश की गई प्राण अर्थात् पवनसम्बन्धी विद्या को जानकर लोक-लोकान्तर अर्थात् एकदेश से दूसरे देश के व्यवहार से सम्पूर्ण देशों में जाना आना सिद्ध करते हैं, वे जल के सदृश शुद्ध अन्तःकरणवाले जानने योग्य हैं ॥१६॥

अन्वय: यौ सुक्रतू मित्रावरुणा घृतैर्गव्यूतिं रजांसि सिञ्चत इव मध्वा नोऽस्मानोक्षतं तौ वयं प्राणवत्प्रियौ मन्यामहे ॥१६॥

अध्यापकोपदेशकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मभ्यम् (मित्रावरुणा) प्राणोदानवदध्यापकोपदेशकौ (घृतैः) उदकादिभिः (गव्यूतिम्) क्रोशद्वयम् (उक्षतम्) सिञ्चतम् (मध्वा) माधुर्येण (रजांसि) लोकान् (सूक्रतू) उत्तमप्रज्ञौ सत्कर्माणौ वा ॥१६॥

भावार्थभाषाः - यावध्यापकोपदेशकोपदिष्टप्राणविद्यां विज्ञाय लोकलोकान्तरव्यवहारेण सर्वदेशेषु गमनागमनौ संसाधयतस्तौ जलवन्निर्मलान्तःकरणौ विज्ञातव्यौ ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक व उपदेशक यांनी उपदेश केलेली प्राणविद्या अर्थात् वायूविद्या जाणून लोकलोकान्तरी अर्थात् एका देशातून दुसऱ्या देशात जाणे-येणे करतात ते जलाप्रमाणे शुद्ध अंतःकरणयुक्त असतात. ॥ १६ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ बाह᳓वा सिसृतं जीव᳓से न
आ᳓ नो ग᳓व्यूतिम् उक्षतं घृते᳓न
आ᳓ नो ज᳓ने श्रवयतं युवाना
श्रुत᳓म् मे मित्रावरुणा ह᳓वेमा᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
bāhávā ← bāhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sisr̥tam ← √sr̥- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

gávyūtim ← gávyūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ukṣatam ← √ukṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śravayatam ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvānā ← yúvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hávā ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śrutám ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

प्र । बा॒हवा॑ । सि॒सृ॒त॒म् । जी॒वसे॑ । नः॒ । आ । नः॒ । गव्यू॑तिम् । उ॒क्ष॒त॒म् । घृ॒तेन॑ ।
आ । नः॒ । जने॑ । श्र॒व॒य॒त॒म् । यु॒वा॒ना॒ । श्रु॒तम् । मे॒ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । हवा॑ । इ॒मा ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bāhavā ← bāhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• sisṛtaṃ ← sisṛtam ← sṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• gavyūtim ← gavyūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “pasture.”

• ukṣataṃ ← ukṣatam ← ukṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “sprinkle; wet.”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• śravayataṃ ← śravayatam ← śravay ← √śru
• [verb], dual, Present imperative

• yuvānā ← yuvan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• śrutam ← śru
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• havemā ← havā ← hava
• [noun], accusative, plural, neuter
• “invocation.”

• havemā ← imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ देवौ बाहवा युवाभ्यां बाहू प्र सिसृतं प्रसारयतं हविःस्वीकाराय धनप्रदानाय वा । किमर्थमिति । नः जीवसे अस्माकं जीवनाय । किंच नः अस्माकं गव्यूतिम् । गावो यन्ति गच्छन्त्यत्रेति गव्यूतिर्गोमार्गभूमिः । तां तृणादिप्ररोहाय घृतेन उदकेन आ समन्तात् उक्षतं सिञ्चतम् । किंच नः अस्मान् जने अस्मत्समाने मनुष्यसमूहे वा नोऽस्मान् श्रवयतं विश्रुतं कुरुतम् । हे युवाना नित्ययौवनौ सर्वत्र व्याप्तौ वा युवां मे मम इमा इमानि हवा आह्वानानि श्रुतं शृणुतम् ॥

बाहोर् बलं बाहु-शब्देनोच्यते । अर्श आदित्वादच् । बाहवा बाहवौ बाहुबलवन्तौ युवाम् । छान्दसं प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । प्रसिसृतम् आगच्छतम् । यद्वा - बाहवा बाहुबलेन सह बाहुबलवन्तावागच्छतम् । तृतीयैकवचनस्य नाभावाभावे गुणश्छान्दसः । किमर्थं ? नो ऽस्मान् जीवसे जीवयितुम् । ‘तुमर्थे सेसेन्’ इत्यसेप्रत्ययः । अस्माकं वा जीवसे जीवनाय । असुन्याद्युदात्तत्वाभावश्छान्दसः । आगत्य च नोस्माकं गव्यूतिं घृतेन समन्तादुक्षतमिति गतम् ।
किञ्च - नो ऽस्मान् जने जनेषु जनपदेषु समन्ताच् छ्रावयतम् ।
यद्वा - अस्माकं जनपदेषु युवयोर् बाहुबलं ख्यापयतम् । शृणोतेर्णिचि वृद्ध्यभावश्छान्दसः । हे युवाना युवानौ नित्यतरुणौ मिश्रितौ वा । पूर्ववदाकारः । हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ इमा इमान् अस्मदीयान् हवा हवान् आह्वानानि । पूर्ववच्छस आकारः, ह्वयतेः पूर्ववदप्सम्प्रसारणं च । श्रुतं शृणुतम् । शपो लुक्, पादादित्वान्न निहन्यते ॥

English translation:

“Stretch forth your arms for the prolongation of our existence, bedew with water the pastures of ourcattle, render us honoured among men; ever youthful Mitra and Varuṇa, hear these my invocations.”

Stretch forth your arms for us to live. Sprinkle our pasture-land
with ghee.
Make us famed among the people, you two youths. Hear these my
invocations, Mitra and Varuṇa.

Do ye unloose your arms for us to live;
Do ye bedew our pasturage with ghee;
Make us famous among the folk, O ye young ones;
Hearken, O Mitra and Varuna, to these my supplications.

Stretch forth your arms and let our lives be lengthened: with fatness dew the pastures of our cattle.
Ye Youthful, make us famed among the people: hear, Mitra-Varuna, these mine invocations.

Recket die Arme aus uns zum Leben, besprenget unsere Trift mit Schmalz! Machet uns unter dem Volke bekannt, ihr Jugendliche; erhöret diese meine Anrufungen, Mitra und Varuna!

O streckt die Arme vor, damit wir leben, besprengt mit fetter Nahrung unsre Wiesen, Berühmt macht uns, o junge, bei den Menschen, vernehmt mein Rufen, Varuna und Mitra.

Простирайте вы двое длани, чтобы мы жили!
Окропите наше пастбище жиром!
Сделайте нас знаменитыми в народе, о двое юных!
Услышьте эти мои призывы, о Митра-Варуна!

• मित्रावरुणौ
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब स्वभावोक्ति अलंकार से प्राणापान को संबोधन करके इन्द्रियसंयम की प्रार्थना करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रावरुणा) हे प्राणपानरूप वायो ! आप (नः) हमारे (जीवसे) जीवन के लिए (प्र) विशेषता से (बाहवा, सिसृतम्) प्राणापानरूप शक्ति को विस्तारित करें (आ) और (नः) हमारी (गव्यूतिम्) इन्द्रियों को (घृतेन, उक्षतम्) अपनी स्निग्धता से सुमार्ग में सिञ्चित करें, हे प्राणापान ! आप नित्य (युवाना) युवावस्था को प्राप्त हैं, इसलिए (नः, जने) हमारे जैसे मनुष्यों में (श्रवयतम्) ज्ञानगति बढ़ायें (आ) और (मे) हमारी (हवा, इमा) इन प्राणापानरूप आहुतियों को (श्रुतम्) प्रवाहित करें॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य की स्वाभाविक गति इस ओर होती है कि वह अपने मन, प्राण तथा इन्द्रियों को संबोधन करके कुछ कथन करे, साहित्य में इसको स्वभावोत्ति अलंकार और दर्शनिकों की परिभाषा में उपचार कहते हैं, यहाँ पूर्वोक्त अलंकार से प्राणापान को संबोधन करके यह कथन किया है कि प्राणयाम द्वारा हमारी इन्द्रियों में इस प्रकार का बल उत्पत्र हो, जिससे वे सन्मार्ग से कभी च्युत न हों अर्थात् अपने संयम में तत्पर रहें और इनको “युवाना” विशेषण इसलिए दिया है कि जिस प्रकार अन्य शारीरिक तत्त्व वृद्धावस्था में जाकर जीर्ण हो जाते हैं, इस प्रकार प्राणों में कोई विकार उत्पत्र नहीं होता, नित्य नूतन रहने के कारण इनको “युवा” कहा गया है ॥५॥

अथ स्वभावोक्त्यलङ्कारेण प्राणापानौ सम्बोध्य इन्द्रियसंयमः प्रार्थ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रावरुणा) हे प्राणापानरूपवायू ! (नः) अस्माकं (जीवसे) जीवनार्थं (प्र) विशेषतया (बाहवा) युवाभ्यां शक्तिरूपौ भुजौ (सिसृतम्) प्रसारयतम्, अपरञ्च (नः) अस्माकं (गव्यूतिम्) इन्द्रियगणं (घृतेन) सुस्निग्धतया सुमार्गे (उक्षतम्) सिञ्चतम्,हे प्राणापानौ ! भवन्तौ (युवाना) सदैव युवावस्थां प्राप्तौ,अत एव (नः) अस्माकं (जने) मादृशे मनुष्ये (आ) किञ्च (श्रुतम्) ज्ञानगतिं (श्रवयतम्) वर्द्धयतां (मे) मम (इमा,हवाः) प्राणापानरूपा आहुतीः (श्रुतम्) प्रवाहिताः कुरुताम्॥५॥

• देवता - दंपत्योराशिषः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्निं᳓ वः पूर्वियं᳓ गिरा᳓
देव᳓म् ईळे व᳓सूना᳐म्
सपर्य᳓न्तः पुरुप्रिय᳓म्
मित्रं᳓ न᳓ क्षेत्रसा᳓धसम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

purupriyám ← purupriyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saparyántaḥ ← √sapary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

kṣetrasā́dhasam ← kṣetrasā́dhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

अ॒ग्निम् । वः॒ । पू॒र्व्यम् । गि॒रा । दे॒वम् । ई॒ळे॒ । वसू॑नाम् ।
स॒प॒र्यन्तः॑ । पु॒रु॒ऽप्रि॒यम् । मि॒त्रम् । न । क्षे॒त्र॒ऽसाध॑सम् ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• īﾱe ← īḍe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• saparyantaḥ ← sapary
• [verb noun], nominative, plural
• “worship.”

• purupriyam ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupriyam ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣetrasādhasam ← kṣetrasādhas
• [noun], accusative, singular, masculine

हे देवाः वः युष्माकं पूर्व्यं मुख्यं पुरतो गन्तारं वा देवं स्वभासा दीप्यमानम् अग्निं वसूनां प्राप्तये गिरा स्तुतिलक्षणया वाचा ईळे अहं स्तौमि । किंच सपर्यन्तः युष्मान् परिचरन्तो मनुष्याः पुरुप्रियं बहविधप्रियं बहूनामभिमतदानेन प्रीणयितारं वा क्षेत्रसाधसम् । क्षियन्ति निवसन्ति कर्मकरणार्थमत्रेति क्षेत्रो यज्ञः । तस्य साधकम् । साधने दृष्टान्तः । मित्रं न । यथा मित्रं सुहृदन्यस्य क्षेत्रं केदारादिकं साधयति तद्वद्यज्ञसाधकमग्निं वसुप्राप्तये स्तुवन्ति ॥

English translation:

“I worship the divine Agni, the preceder of you, (gods), with praise, (for the sake) of riches; theworshippers (cherish him), the bountiful perfector of the sacrifice, like a friend.”

Agni, the foremost god of the good ones do I invoke for you all with a hymn—
(I and you all) serving him, dear to many, like an ally who brings
success to the cultivated lands.

The 1st sg. īḷe in b does not match the nom. pl. part. saparyántaḥ in c. I take the pl. as including the vaḥ, the fellow ritualists for whom the poet invoked the god. As Geldner points out, V.21.3 has saparyántaḥ … īḷate, with number congruence.

I glorify with song, for wealth, Agni the God, the first of you.
We honour as a well-loved Friend the God who prospereth our fields.

Agni berufe ich euch, den Gott als Ersten der Vasu´s mit meiner Lobrede, den Viellieben in Ehren haltend wie einen Freund und Mittler, der den Streit um die Felder schlichtet.

Den Agni preise ich zuerst mit Lied, den Gott der Schätze gibt, den Hort des Feldes ehren wir, wie einen vielgeliebten Freund.

Агни для вас я первым призываю
Как бога богатств (своей) хвалебной песнью,
Почитая многолюбимого,
Как Митру, приводящего в порядок поля.

• दम्पत्योराशिषः
• मनुर्वैवस्वतः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वज्जनो ! (वः) आप लोगों के मध्य जैसे मैं (पूर्व्यम्) पुरातन (वसूनाम्+देवम्) धनों के देव महाधनेश (अग्निम्) परमात्मा की (ईळे) स्तुति करता हूँ, वैसे ही आप लोग भी (मित्रम्+न) सबके मित्र अतएव (पुरुप्रियम्) बहुप्रिय=सर्वप्रिय (क्षेत्रसाधसम्) पृथिवी आदि लोक-लोकान्तर के उत्पादक परमात्मा को (सपर्यन्तः) पूजते हुए स्तुति कीजिये। अर्थात् कुपथ को त्याग सुपथ पर आइए ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वांसः ! वो युष्माकं मध्ये यथाऽहम्। पूर्व्यं पुरातनम्। वसूनाम् धनानां देवमीशं धनेशमित्यर्थः (अग्निम्) महेशम्। गिरा=वाण्या। ईळे स्तौमि। तथा यूयमपि। मित्रं न मित्रमिव सर्वेषां मित्रभूतम्। अतः पुरुप्रियम् बहुप्रियं सर्वप्रियम्। तथा क्षेत्रसाधसम्। क्षियन्ति निवसन्ति जीवा यत्र तत्र क्षेत्रं जगद्रूपं भूमिः। तत्साधयितारम् सर्वोत्पादकमित्यर्थः। ईदृशं महेशम् सपर्यन्तः पूजयन्तः सन्तः। स्तुतः ॥१४॥

• देवता - दंपत्योराशिषः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - पङ्क्तिः

मक्षू᳓ देव᳓वतो र᳓थः
शू᳓रो वा पृत्सु᳓ का᳓सु चित्
देवा᳓नां᳐ य᳓ इ᳓न् म᳓नो
य᳓जमान इ᳓यक्षति
अभी᳓द् अ᳓यज्वनो भुवत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devávataḥ ← devávant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

kā́su ← ká- (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íyakṣati ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yájamānaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

áyajvanaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

म॒क्षु । दे॒वऽव॑तः । रथः॑ । शूरः॑ । वा॒ । पृ॒त्ऽसु । कासु॑ । चि॒त् ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• devavato ← devavataḥ ← devavat
• [noun], genitive, singular, masculine

• rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• śūro ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• kāsucit ← kāsucid ← kaścit
• [noun], locative, plural, feminine
• “any(a); some(a); some(a); some(a); some(a).”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yajamāna ← yajamānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• iyakṣaty ← iyakṣati ← iyakṣ ← √yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “endeavor.”

• abhīd ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayajvano ← ayajvanaḥ ← ayajvan
• [noun], accusative, plural, masculine

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

देववतः । देवा यष्टव्यतया यस्य सन्ति स देववान् । तस्य रथः देवैर्दत्त: मक्षु शीघ्रं दुर्गमं मार्गमपि प्रविशति । सर्वत्राप्रतिहतगतिरित्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । वा इतिशब्दोऽत्र उपमानवाची । यथा शूरः योद्धा कासु चित् पृत्सु पृतनासु तद्वत् । यः देवानाम् । इत् अवधारणे । मनः एव इयक्षति स्तुतिभिः पूजयितुमिच्छति । यद्वा । देवानां मन इयक्षति हविर्भिर्यष्टुमिच्छति । सः यजमानः अयज्वनः यागमकुर्वतो जनान् अभि भुवत् स्वसामर्थ्येनाभिभवत्येव ॥ इयक्षति । ‘ यक्ष पूजायाम् ‘। यज देवपूजादिषु । उभयोरभ्यासस्य संप्रसारणं छान्दसम् । पूर्वस्य ‘ स्कोः संयोगाद्योः ’ इति ककारलोपः ॥

11तत्र चतस्रः पङ्क्तयः पञ्चपादाः । ‘देवानां य इन्मनः’ इति पादत्रयं सर्वास्वनुषज्यते । तत्र द्वेद्वे सोमारौद्रे - मक्ष्वित्यादि ॥ मक्षु शीघ्रम् । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । देववतः यज्वनः । स हि देववान्, देवानिष्टवान् तैस् तद्वान् भवति ।
रथः स रथः शीघ्रो भवति शीघ्रं गच्छति
निस्सङ्गः पृत्सु सङ्ग्रामेषु शूरो वा शूरो इव । वाशब्द उपमर्थीयः । यथा शूरो विक्रान्तः पुरुषः कासुचित्पृत्सु निस्सङ्गश्शीघ्रं गच्छति एवं देववतो रथः । यद्वा - शूर इति षष्ठ्यर्थे प्रथमा । शूरस्येव रथो देववतश्शीघ्रं गच्छतीति ।

कः पुनरसौ देववानित्याह –
य एव देवानाम् मनो भवति, यमेव देवा मन्यन्ते,
देवान् एव वा यो मन्यते ।
ईदृशो यो यजमानः इयक्षति पुनर् देवान् यष्टुम् इच्छति ।
आदिवर्ण-लोपश् छान्दसः ।

किञ्च - अयज्वनः अयजमानान् अभिभुवत् अभिभवदेव । तस्माद्वयमप्येवमर्थं यजामह इति । भवतेर्लेटि शपो लुक्, ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः, ‘भूसुवोस्तिङि’ इति गुणाभावः ॥

English translation:

“The chariot of the devout worshipper quickly (prevails), as the hero (prevails) in all combats whatever;the celebrator of the sacrifice, who desires to propitiate the mind of the gods, overcomes those who are nosacrificers.”

Quick is the chariot of the one with god on his side, or a champion in battles of every sort.
– Just he who, as sacrificer, seeks to attain the mind of the gods will
surpass non-sacrificers.

Swiftly (goeth) the chariot of the worshipper [3]
Like a hero in every contest;
He who by sacrifice is fain to win the mind of the gods
Shall prevail over those who sacrifice not.

As in all frays the hero, so swift moves his car whom Gods attend.
The man who, sacrificing, strives to win the heart of Deities will conquer those who worship not.

Schnell ist der Wagen des Göttergünstlings oder der Held in jedweden Kämpfen. Wer opfernd das Herz der Götter gewinnen will, der wird über die Opferlosen obsiegen.

Des Frommen Wagen wie ein Held eilt schnell voran in jedem Kampf; Wer recht der Götter Sinn verehrt, und Opfer darzubringen strebt, der wird der Opferlosen Herr.

У любимца богов колесница быстрая,
Как герой в любых сражениях.
Жертвователь, который жертвами
Хочет покорить сердце богов,
Одерживает верх над тем, кто не приносит жертв.

• दम्पत्योराशिषः
• मनुर्वैवस्वतः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (देववतः) देववान् अर्थात् एक परमात्मोपासक जन का (रथः) रमणीय वाहन (मक्षु) शीघ्र सर्वत्र सुप्रसिद्ध होता है (वा) अथवा वह स्वयम् (कासुचित्) किन्हीं (पृत्सु) सेनाओं में (शूरः) नायक होता है और (यः) जो (यजमानः) सदा परमात्मा के गुणों का यजन करनेवाला है और जो (देवानाम्) दिव्यगुणसम्पन्न पुरुषों के (मन+इत्) मन को ही (इयक्षति) अपने अनुकूल आचरणों से तथा ईश्वर की आज्ञा पर चलने से पूजता है अर्थात् आदर-सत्कार करता है, वह (अयज्वनः) न यज्ञ करनेवाले नास्तिकों का (अभि+भुवत्+इत्) अवश्य ही अभिभव करता है ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - देववतः देवः परमात्मा आराध्यतया विद्यते यस्य स देवान् तस्य देवोपासकस्य पुरुषस्य। रथो रमणीयो वाहनो मक्षु शीघ्रं प्रसिद्धतरो जायते। वा अथवा। स स्वयम् कासुचित् पृत्सु पृतनासु सेनासु मध्ये। शूरो नायको भवति। ये यजमान उपासकः यश्च। देवानां दिव्यगुणसम्पन्नानाम्। मन इत् मन एव। इयक्षति यष्टुमिच्छति। सः। अयज्वनो नास्तिकान् जनान्। अभि+भुवत्+इत्=अभिभवत्येव ॥१५॥

• देवता - दंपत्योराशिषः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - पङ्क्तिः

न᳓ यजमान रिष्यसि
न᳓ सुन्वान न᳓ देवयो
देवा᳓नां᳐ य᳓ इ᳓न् म᳓नो
य᳓जमान इ᳓यक्षति
अभी᳓द् अ᳓यज्वनो भुवत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ná ← ná (invariable)

riṣyasi ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajamāna ← √yaj- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

devayo ← devayú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

sunvāna ← √su- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íyakṣati ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yájamānaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

áyajvanaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

न । य॒ज॒मा॒न॒ । रि॒ष्य॒सि॒ । न । सु॒न्वा॒न॒ । न । दे॒व॒यो॒ इति॑ देवऽयो ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yajamāna ← yaj
• [verb noun], vocative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• riṣyasi ← riṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “suffer; harm.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sunvāna ← su
• [verb noun], vocative, singular
• “press out; su.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devayo ← devayu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “devout; devoted.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yajamāna ← yajamānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• iyakṣaty ← iyakṣati ← iyakṣ ← √yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “endeavor.”

• abhīd ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayajvano ← ayajvanaḥ ← ayajvan
• [noun], accusative, plural, masculine

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे यजमान यः भवान् देवानां मनः इयक्षति स त्वं न रिष्यसि विनष्टो न भवसि । किंतु पुत्रपौत्रादिभिर्वर्धसे । हे सुन्वान सोमाभिषवं कुर्वन् यः सुन्वंस्तेषां मन इयक्षति स त्वमपि न रिष्यसि । हे देवयो देवान् कामयमान यो देवानियक्षति तादृशस्त्वमपि न रिष्यसि किंतु धनादिभिर्वर्धसे । देवानां मनो यो यजमानो यष्टुमिच्छति स यागमकुर्वतो जनानभिभवति ॥

12अथ द्वितीया - हे यजमान इष्ट्यादीन् कुर्वाण त्वं न रिष्यसि न हिंस्य असि । हे सुन्वान सोमानाहरन् त्वमपि न रिष्यसि । हे देवयो देवानात्मन इच्छन् पाकयज्ञादिभिः प्रचरन् त्वमपि न रिष्यसि । ‘न छन्दस्यपुत्रस्य’ इतीत्वाभावः, ‘क्याच्छन्दसि’ इत्युप्रत्ययः । किं कारणमित्याह - देवानां य इन्मन इत्यनुषज्यते । अयज्वानस्सोपद्रवा भवन्तीति शेषः ॥

[कः पुनरसौ देववानित्याह – य एव देवानाम्मनो भवति, यमेव देवा मन्यन्ते, देवानेव वा यो मन्यते । ईदृशो यो यजमानः इयक्षति पुनर्देवान्यष्टुमिच्छति । आदिवर्णलोपश्छान्दसः । किञ्च - अयज्वनः अयजमानान् अभिभुवत् अभिभवदेव । तस्माद्वयमप्येवमर्थं यजामह इति । भवतेर्लेटि शपो लुक्, ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः, ‘भूसुवोस्तिङि’ इति गुणाभावः ॥]

English translation:

“Devoted to the gods, pouring out to them libations, you, worshipper, shall not perish; the celebrator ofthe sacrifice, who desires to propitiate the mind of the gods, overcomes those who are no sacrificers.”

You suffer no harm, o sacrificer, nor do you, o presser, nor you, o seeker of the gods.
– Just he who, as sacrificer, seeks to attain the mind of the gods will
surpass non-sacrificers.

Thou art not harmed, O sacrificer,
Nor thou, O pourer, nor thou, O pious one;
[He who by sacrifice is fain to win the mind of the gods
Shall prevail over those who sacrifice not.]

Ne’er are ye injured, worshipper, presser of juice, or pious man.
The man who, sacrificing, strives to win the heart of Deities will conquer those who worship not.

Nicht nimmst du, Opfernder, Schaden, nicht du Somapresser, nicht du Gottergebener. Wer opfernd das Herz der Götter gewinnen will, der wird über die Opferlosen obsiegen.

Nicht trifft dich Schaden, Opferer, nicht Somapresser, Frommer dich; Wer recht der Götter, Sinn verehrt, und Opfer darzubringen strebt, der wird der Opferlosen Herr.

Ты не потерпишь вреда, о жертвователь,
Ни (ты,) о выжимающий (сому), ни (ты,) о преданный богам!
Жертвователь, который жертвами
Хочет покорить сердце богов,
Одерживает верх над тем. кто не приносит жертв.

• दम्पत्योराशिषः
• मनुर्वैवस्वतः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (यजमान) हे यजमान ईश्वरपूजक जन ! यदि आप सदा परमात्मा का ही यजन करते हैं, तो (न रिष्यसि) न कदापि विनष्ट होंगे। (सुन्वान) हे शुभकर्म सम्पादक जन ! यदि आप सदा शुभकर्म ही करते रहेंगे, तो (न+रिष्यसि) आपका विनाश कदापि न होगा तथा (देवयो) हे देवाभिलाषीजन ! यदि आप सदा एक देव की ही इच्छा करेंगे तो (न+रिष्यसि) आप कभी नष्ट न होंगे। इसी प्रकार (यः+यजमानः) पूर्ववत् ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे यजमान ! ईश्वरपूजकजन ! यदि त्वम्। परमात्मानमेव यजसि। तर्हि त्वं। न रिष्यसि विनष्टो न भवति। न तव नाशो भविष्यतीत्यर्थः। हे सुन्वान ! हे शुभकर्मसम्पादक ! यदि त्वम्। सदा शुभान्येव कर्म्माणि करोषि तदा त्वं न रिष्यसि न विनश्यसि। हे देवयो ! परमात्मानम् कामयते यः स देवयुः। तस्य सम्बोधने हे देवयो सदा देवकामिन्। यदि त्वम्। सर्वं विहाय केवलमेकमेव ईशम् कामयसे। तदा त्वं न रिष्यसि। यश्च यजमान उपासकः। यश्च देवानाम्। इत्यादि पूर्ववत् ॥१६॥

• देवता - दंपत्योराशिषः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - पङ्क्तिः

अ᳓सद् अ᳓त्र सुवी᳓रियम्
उत᳓ त्य᳓द् आशुअ᳓श्वियम्
देवा᳓नां᳐ य᳓ इ᳓न् म᳓नो
य᳓जमान इ᳓यक्षति
अभी᳓द् अ᳓यज्वनो भुवत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āśváśvyam ← āśváśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íyakṣati ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yájamānaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

áyajvanaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

अस॑त् । अत्र॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् । उ॒त । त्यत् । आ॒शु॒ऽअश्व्य॑म् ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥

• asad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tyad ← tya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “that.”

• āśvaśvyam ← āśu
• [noun]
• “quick; fast; immediate; agile.”

• āśvaśvyam ← aśvyam ← aśvya
• [noun], nominative, singular, neuter

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yajamāna ← yajamānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• iyakṣaty ← iyakṣati ← iyakṣ ← √yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “endeavor.”

• abhīd ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayajvano ← ayajvanaḥ ← ayajvan
• [noun], accusative, plural, masculine

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

यः यजमानः देवानां मनः यष्टुमिच्छति अत्र अस्मिन् यजमाने सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं पुत्रादिकम् असत् भवत्येव । उत अपि च आश्वश्व्यम् आशुगमनाश्वसंघयुक्तं त्यत् तद्धनादिकं तस्मिन् यजमाने भवति । देवानां मनो यो जनो हविर्भिर्यष्टुमिच्छति यद्वा पूजयितुमिच्छति स जनः अयज्वनः सर्वानभिभवत्येव ॥ ॥ ४० ॥

There shall be wealth of heroes,
And plenteousness of swift steeds;
[He who by sacrifice is fain to win the mind of the gods
Shall prevail over those who sacrifice not.]

13अथ तृतीया - असदिति ॥ असद्भवेत् । अस्तेर्लेट्यडागमः । अत्र वक्ष्यमाणे सुवीर्यं शोभनवीर्यं वलं धनं वा पुरुषे भवति । ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । उत अपि च त्यत् तदेव आश्वश्वियं आशुना अश्वसमूहेन युक्तं भवति । ‘केशाश्वाभ्यां’ इति छः, छान्दसं ह्रस्वत्वं, ‘परादिश्छस्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । उपलक्षणं चैतत् हास्तिकादीनाम् । अत्रेत्युक्तम्, कुत्रेत्याह - देवानां य इन्मन इत्यनुषज्यते । अयज्वानो निश्श्रीका भवन्तीति शेषः ॥

• [कः पुनरसौ देववानित्याह – य एव देवानाम्मनो भवति, यमेव देवा मन्यन्ते, देवानेव वा यो मन्यते । ईदृशो यो यजमानः इयक्षति पुनर्देवान्यष्टुमिच्छति । आदिवर्णलोपश्छान्दसः । किञ्च - अयज्वनः अयजमानान् अभिभुवत् अभिभवदेव । तस्माद्वयमप्येवमर्थं यजामह इति । भवतेर्लेटि शपो लुक्, ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः, ‘भूसुवोस्तिङि’ इति गुणाभावः ॥]

English translation:

“To him in this life is a valiant progeny, to him are swift herds of horses; the celebrator of the sacrifice,who desires to propitiate the mind of the gods, overcomes those who are no sacrificers.”

There will be (a mass) of good heroes here and also (a mass) of swift horses.
– Just he who, as sacrificer, seeks to attain the mind of the gods will
surpass non-sacrificers.
Hymns 32–34 form a small collection, with all three hymns devoted to Indra, and frequently mentioning the Kaṇvas internally (and attributed by the Anukramaṇī to three different Kāṇva poets). See Oldenberg (1888: 215).

A nice etymological pun in āśv-áśvya-.

Such strength of heroes shall be his, such mastery of fleet-foot steeds.
The man who, sacrificing, strives to win the heart of Deities will conquer those who worship not.

Bei ihm wird Besitz von guten Söhnen und der Besitz schneller Rosse sein, wer opfernd das Herz der Götter gewinnen will, der wird über die Opferlosen obsiegen.

Bei ihm muss Heldenfülle sein und schneller Rosse Vollbesitz; Wer recht der Götter Sinn verehrt, und Opfer darzubringen strebt, der wird der Opferlosen Herr.

У него будет владение прекрасными мужами,
А также владение быстрыми конями.
Жертвователь, который жертвами
Хочет покорить сердце богов,
Одерживает верх над тем, кто не приносит жертв.

• दम्पत्योराशिषः
• मनुर्वैवस्वतः
• आर्चीभुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्र) इस परमात्मोपासक जन में (सुवीर्यम्) शारीरिक और मानसिक बल (असत्) सदा बढ़ता ही रहता है (उत) और (आश्वश्व्यम्) शीघ्रगामी घोड़े आदि पशुसमूह (त्यत्) प्रसिद्ध धन उस उपासक के निकट बहुत होता है। पूर्ववत्। (यजमानः) जो यजमान (देवानाम्) विद्वानों के (मनः+इत्) मन को ही (इयक्षति) अपने आचरणों से वश में करता है (अयज्वनः) वह अयजनशील नास्तिकों का (अभि+भुवत्+इत्) अवश्य ही अभिभव करता है ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - अत्र अस्मिन् परमात्मोपासके जने। सुवीर्यम्। असत् भवति। शारीरं मानसिकञ्च बलं तस्मिन् सदा वर्धते। उत अपि च। आश्वश्व्यम् आशुगामि अश्वादिप्राणिजातम्। त्यत् तत्प्रसिद्धं धनम्। तस्मिन् जायते। यश्च यजमानः देवानां विदुषाञ्च। मन इत् मन एव स्वाचरणैः। इयक्षति पूजयति वशीकरोति। सः अयज्वनो नास्तिकान्। अभि। भुवत्+इत्=अभिभवत्येव ॥१८॥

• देवता - दंपत्योराशिषः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - पङ्क्तिः

न᳓किष् टं᳓ क᳓र्मणा नशन्
न᳓ प्र᳓ योषन् न᳓ योषति
देवा᳓नां᳐ य᳓ इ᳓न् म᳓नो
य᳓जमान इ᳓यक्षति
अभी᳓द् अ᳓यज्वनो भुवत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
kármaṇā ← kárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

naśat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

prá ← prá (invariable)

yoṣat ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

yoṣati ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íyakṣati ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yájamānaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

áyajvanaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

नकिः॑ । तम् । कर्म॑णा । न॒श॒त् । न । प्र । यो॒ष॒त् । न । यो॒ष॒ति॒ ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥

• nakiṣ ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• ṭaṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• karmaṇā ← karman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• naśan ← naśat ← naś
• [verb], singular, Present injunctive
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yoṣan ← yoṣat ← yu
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “keep away; separate; ward off.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yoṣati ← yu
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “keep away; separate; ward off.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yajamāna ← yajamānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• iyakṣaty ← iyakṣati ← iyakṣ ← √yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “endeavor.”

• abhīd ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayajvano ← ayajvanaḥ ← ayajvan
• [noun], accusative, plural, masculine

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

यः यजमानः देवानां मनः यष्टुमिच्छति तं नकिः न कश्चिदपि नशत् स्वकीयेन कर्मणा न व्याप्नोति । नशतिव्याप्तिकर्मा । किंच स यष्टा न प्र योषत् स्वस्मात् स्थानान्न विभक्तः पृथक्कृतो न भवति । किंच न योषति पुत्रादिभिर्धनादिभिश्च न विभक्तो भवति । ‘यु मिश्रणामिश्रणयोः’ इत्यस्य उभयत्र लेट्यडागमः । शिष्टं व्याख्यातम् ॥

14अथ चतुर्थी - नकिरिति ॥ तमिति प्रथमास्थाने द्वितीया । स खलु कर्मणा धर्मेण नशत् नश्यति न दुःखाभिभूतो भवति । पूर्वजन्मकृतेन पापेन कर्मणा न बाध्यते । नशेर्लेटि व्यत्ययेन शप् ।
केचिदाहुः - कर्मणेति प्रथमैकवचनस्य लुगपवादः ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः । नशेर्ण्यन्ताल्लेटि ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिलुक् ।

English translation:

“No one obstructs him by his acts, he is never driven (from his station), he is never separated (from hisfamily); the celebrator of the sacrifice, who desires to propitiate the mind of the gods, overcomes those who areno sacrificers.”

Because of his (ritual) work no one can catch up to him, nor send him away, nor keep him away.
– Just he who, as sacrificer, seeks to attain the mind of the gods will
surpass non-sacrificers.

No one shall in act approach him,
No one shall anticipate him nor stay him.
[He who by sacrifice is fain to win the mind of the gods
Shall prevail over those who sacrifice not.]

None in his action equals him, none holds him far or keeps him off.
The man who, sacrificing, strives to win the heart of Deities will conquer those who worship not.

Keiner holt den mit seinem Werk ein, noch wird er ihn davon ablenken oder abhalten, wer opfernd das Herz der Götter gewinnen will, der wird über die Opferlosen obsiegen.

Niemand verletzet durch sein Thun, noch scheucht er den, noch wehrt ihn ab; Wer recht der Götter Sinn verehrt, und Opfer darzubringen strebt, der wird der Opferlosen Herr.

Никто ни действием не настигнет его.
Ни в стороне он не останется и не отстранится.
Жертвователь, который жертвами
Хочет покорить сердце богов,
Одерживает верх над тем, кто не приносит жертв.

• दम्पत्योराशिषः
• मनुर्वैवस्वतः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - जो केवल परमात्मा के आश्रय पर रहता है, (तम्) उस सुप्रसिद्ध भक्त को (नकिः) कोई नहीं (कर्मणा) अपने कर्म से (नशत्) व्यापता है अर्थात् स्वकर्म के द्वारा कोई उसके तुल्य नहीं होता है और वह स्वयम् (न+प्र+योषत्) अपने स्थान से और भक्ति आदि से कभी प्रचलित नहीं होता है तथा (न+योषति) पुत्र-पौत्रादिकों से तथा विविध प्रकार के धनों से वह कदापि पृथक् नहीं होता। अर्थात् वह सदा ऐहिक सुखों से युक्त रहता है। (देवानाम्) इत्यादि पूर्ववत् ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - केवलं महेशमुपाश्रित्य तिष्ठति। तं सुप्रसिद्धं जनम्। नकिः नहि कश्चित् पुरुषः। कर्मणा। नशत् व्याप्नोति। नशतिर्व्याप्तिकर्मा। न तेन तुल्यः कश्चिद् भवतीत्यर्थः। पुनः। स जनः। न प्रयोषत् स्वस्थानात् प्रचलितो न भवति। किञ्च। न योषति। पुत्रादिभिर्धनादिभिश्च पृथक्कृतो न भवति। सदा ऐहिकसुखैः संयुक्तो भवतीत्यर्थः। यः देवानां पूर्ववत् ॥१७॥

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - जगती

उ᳓प क्षरन्ति सि᳓न्धवो मयोभु᳓व
ईजानं᳓ च यक्ष्य᳓माणं च धेन᳓वः
पृण᳓न्तं च प᳓पुरिं च श्रवस्य᳓वो
घृत᳓स्य धा᳓रा उ᳓प यन्ति विश्व᳓तः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣaranti ← √kṣar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ījānám ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

yakṣyámāṇam ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:FUT, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

pápurim ← pápuri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥ṇántam ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

viśvátas ← viśvátas (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उप॑ । क्ष॒र॒न्ति॒ । सिन्ध॑वः । म॒यः॒ऽभुवः॑ । ई॒जा॒नम् । च॒ । य॒क्ष्यमा॑णम् । च॒ । धे॒नवः॑ ।
पृ॒णन्त॑म् । च॒ । पपु॑रिम् । च॒ । श्र॒व॒स्यवः॑ । घृ॒तस्य॑ । धाराः॑ । उप॑ । य॒न्ति॒ । वि॒श्वतः॑ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• kṣaranti ← kṣar
• [verb], plural, Present indikative
• “run; melt.”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• mayobhuva ← mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, feminine

• ījānaṃ ← ījānam ← yaj
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yakṣyamāṇaṃ ← yakṣyamāṇam ← yaj
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• pṛṇantaṃ ← pṛṇantam ← pṛṇ
• [verb noun], accusative, singular
• “satisfy.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• papuriṃ ← papurim ← papuri
• [noun], accusative, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śravasyavo ← śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhāra
• [noun], nominative, plural, masculine

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

पूर्वस्यामृचि आनीतेन धनेन सोमयागं कुर्वित्युक्तम् । तमेव सोमयागं फलप्रदर्शनेन स्तौति । सिन्धवः स्यन्दनशीलाः प्रस्तुतपयोधाराः । सिन्धुः स्यन्दनात्’ (निरु. ९. २६) इति यास्कः । मयोभुवः सुखभावयित्र्य: । मय इति सुखनाम ’ मयः स्यूमकम् ’ ( नि. ३. ६. ७ ) इति तन्नामसु पाठात् । धेनवः प्रीणयित्र्यो गावः ईजानं सोमयागमनुतिष्ठन्तं तथा यक्ष्यमाणं यक्ष्ये इति प्रणतिं कुर्वन्तं च । न केवलमीजानं अपि तु यक्ष्ये इति अध्यवसितवन्तमपि उप उपेत्य क्षरन्ति स्रवन्ति प्रीणयन्तीत्यर्थः । न च पूर्वस्यामृचि सोमं पिबेत्युक्तत्वात् सर्वेषां सोमयागानाम् अग्निष्टोमात्मकज्योतिष्टोमस्य प्रकृतस्य ‘ ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत’ इति स्वर्ग एव फलत्वेन श्रुतः न गवादिकमिति वाच्यम्। स्वर्गवत् गवादिकामनयापि सोमयागस्य कर्तुं शक्यत्वात् । न केवलं सोमयागमनुतिष्ठतामेव महत्फलम् अपि तु सुकृतसाधनानि कर्मान्तराणि अधितिष्ठतामपि महत् फलमस्त्येवेति दर्शयति । पृणन्तं पितॄन् प्रीणयन्तं पपुरिं प्रीणनशीलम् इष्टदातारं प्राणिनः सर्वदा प्रीणयन्तं च पुरुषं श्रवस्यवः अन्नमिच्छन्त्यः अन्नसमृद्धिहेतवः घृतस्य धाराः। यद्वा । घृतकुल्याः। विश्वतः सर्वतः उप उपेत्य यन्ति प्राप्नुवन्ति प्रीणयन्तीत्यर्थः ॥

ईजानमिष्टवन्तं देवान् । यजेः ‘लिटः कानज्वा’ इति कानच् । यक्ष्यमाणं च अचिराद्यक्ष्यमाणं यष्टुं कृताध्यवसायमिति । धेनवः देवान् प्रीणयत्यः पृणन्तश्च श्राद्धेन पितॄन् प्रीणयन्तम् । पृ प्रीतौ, श्नम् च । पपुरिञ्च पितॄणां प्रीणन-शीलं च न पृणन्तमेव । ‘आदृगमहनः’ इति किन्प्रत्पयः । न केवलमीजानं यक्ष्यमाणमेव अपि तु पृणन्तं च पपुरिं चेति । प्रासङ्गिकी वृत्तप्रशंसा, इष्टापूर्तकारिणां प्रशंसनात् । तदृते कर्मण्यस्य विनियोगो द्रष्टव्यः । श्रवस्यवः, श्रवोन्नं तदिच्छन्त्यः अन्नयुक्ता इत्यर्थः । ‘क्याच्छन्दसि’ इत्युप्रत्ययः । काः पुनस्ता इत्याह - घृतस्य धारा अविच्छिन्नाः प्रवाहाः यथोक्तस्वभावाः यथोक्तलक्षणान् पुरुषान् उपक्षरन्ति । अपि च उपयन्ति विश्वतः सर्वाभ्यो दिग्भ्य उपागच्छन्ति ॥

English translation:

“The copiously-yielding and joy-conferringkine, distil (their milk) for the celebration of the (Soma) sacrifice; and for him who has undertaken its celebration; the nutritious streams of butter coverage from every quarter towards him, who both propitiates (his progenitors), and benefits (mankind).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pṛṇantam ca papurim- ca = agent who gives plural asure or who gives satisfaction; pṛṇantam is applied to the pitṛs, or progenitors (pitram pṛṇayantam; papurm is applied to all living beings (prāṇinaḥ sarvadā pṛṇayantam puruṣam)

The rivers, embodiments of joy, milk-cows, flow near to the one who has sacrificed and the one who will sacrifice;
seeking fame, the streams of ghee on every side go near to him who
grants and has granted.

The two conjoined phrases ījānáṃ ca yakṣyámānaṃ ca (b) and pṛṇántaṃ ca pápuriṃ ca (c) have the same referent, and their syntactic parallelism invites a completely parallel interpretation of their verbal semantics. But the pairs are not morphologically parallel: the first phrase consists of a perfect part. and a future part., the second of a present part. and a reduplicated -i-stem adj. In the published translation I render pápuri- as preterital (“who … has granted”), but following Grestenberger (JAOS 113.2 [2013]) I now see such forms as imperfectives, often with habitual or iterative sense; unfortunately in this context the conjoined phrase then seems almost pleonastic+++(=redundant)+++, though perhaps “the one who grants and keeps granting” would work.

I would also slightly alter the tr. of the phrase in b to “the one who has sacrificed and will sacrifice,” to make the parallelism of the two phrases in bc clearer and also to rule out a reading in which the two participles in b have different referents.

Streams, health-bringing, like milch cows,
Pour up to the man who hath sacrificed and shall sacrifice; Him who filleth and satiateth [4], bringing fame,
Streams of ghee approach on all sides.

Health-bringing streams, as milch-cows, flow to profit him who hath worshipped, him who now will worship.
To him who freely gives and fills on all sides full streams of fatness flow and make him famous.

Erquickend strömen dem die Flüsse, dem die Milchkühe, der geopfert hat und opfern wird. Dem der reichlich spendet und schenkt, fließen von allen Seiten die Schmalzströme wetteifernd zu.

Es rinnen lustbringende Ströme, die Milchtränke, hin zu dem, der geopfert hat, und zu dem, der opfern will; zu dem, welcher spendet und reichlich schenkt, gehen hohes Glück verleihend von allen Seiten die Ströme des Fettes.

Притекают благодатные реки,
Дойные коровы к тому, кто пожертвовал и собирается жертвовать,
К дарящему и щедрому мчатся
Со всех сторон потоки жира, несущие славу.

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• जगती
• निषादः

फिर स्त्री-पुरुष क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सिन्धवः) बड़े नदों के समान (मयोभुवः) सुख की भावना करानेवाले मनुष्य और (धेनवः) दूध देनेहारी गौओं के समान विवाही हुई स्त्री वा धायी (ईजानम्) यज्ञ करते (च) और (यक्ष्यमाणम्) यज्ञ करनेवाले पुरुष के (उप, क्षरन्ति) समीप आनन्द वर्षावें वा जो (श्रवस्यवः) आप सुनने की इच्छा करते हुए विद्वान् (च) और विदुषी स्त्री (पृणन्तम्) पुष्ट होते (च) और (पपुरिम्) पुष्ट हुए (च) भी पुरुष को शिक्षा देते हैं, वे (विश्वतः) सब ओर से (घृतस्य) जल की (धाराः) धाराओं के समान सुखों को (उप, यन्ति) प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो पुरुष और स्त्री गृहाश्रम में एक दूसरे के प्रिय आचरण और विद्याओं का अभ्यास करके सन्तानों को अभ्यास कराते हैं, वे निरन्तर सुखों को प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: ये सिन्धवइव मयोभुवा जना धेनव इव पत्न्यो धात्र्यो वा ईजानं यक्ष्यमाणं चोपक्षरन्ति। ये श्रवस्यवो विद्वांसो विदुष्यश्च पृणन्तं च पपुरिं च शिक्षन्ते ते विश्वतो घृतस्य धारा इव सुखान्युपयन्ति प्राप्नुवन्ति ॥ ४ ॥

पुनः स्त्रीपुरुषौ किं कुर्यातामित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (क्षरन्ति) वर्षन्तु (सिन्धवः) नदा इव (मयोभुवः) सुखं भावुकाः (ईजानम्) यज्ञं कुर्वन्तम् (च) (यक्ष्यमाणम्) यज्ञं करिष्यमाणम् (च) (धेनवः) पयः प्रदा गाव इव (पृणन्तम्) पुष्यन्तम् (च) (पपुरिम्) पुष्टम् (च) (श्रवस्यवः) स्वयं श्रोतुमिच्छवः (घृतस्य) जलस्य (धाराः) (उप) (यन्ति) (विश्वतः) सर्वतः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये पुरुषाः स्त्रियश्च गृहाश्रमे परस्परस्य प्रियाचरणं कृत्वा विद्या अभ्यस्य सन्तानानभ्यासयन्ति ते सततं सुखान्यश्नुवते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे स्त्री व पुरुष गृहस्थाश्रमात एकमेकांना प्रिय आचरण करतात व विद्येचा अभ्यास करून संतानांकडून अभ्यास करवून घेतात ते निरंतर सुख प्राप्त करतात. ॥ ४ ॥

O Soma and Rudra, do ye drive away
The evil spirit that hath entered our abode;
Far away from us smite misfortune;
Whatever sin we have done remove from us.

सोमा॑रुद्रा॒ वि वृ॑हतव्ँ॒विषू॑ची॒ममी॑वा॒ या नो॒ गय॑मावि॒वेश॑ ।
आ॒रे बा॑धेथा॒न्निर्ऋ॑तिम्परा॒चैᳵ कृ॒तञ्चि॒देन॒ᳶ प्रमु॑मुक्तम॒स्मत् ॥

हे सोमारुद्रा सोमारुद्रौ । पूर्ववदानङ्, आकारश्च । विवृहतम् । वृहू उद्यमने, तौदादिकः । विषूचीं विष्वग्गमनाम् । कामित्याह - या अमीवा रोगस्तेजोहानिरूपः नोस्माकं गयं गृहं आविवेश ।
किञ्च - आरे दूरे बाधेथां गमयतं, गमयित्वा नाशयतं, निरृतिं निकृष्टां गतिं निकृष्टगमनहेतुं पापम् । ‘पातौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्, प्रादिसमासो वा । पराचैः परावृत्तिभिर्गमनैः । यथा पुनरस्मत्पार्श्वं नागच्छति तथा बाधेथाम् । निपातोयं यथा उच्चैः नीचैः । एवादित्वादन्तोदात्तत्वम् ।
किञ्च - चेदर्थे चिच्छब्दः । एनः अस्माभिः कृतं चेदस्मदस्मत्तः अस्मत्सकाशात्प्रमुमुक्तं प्रकर्षेण मोचयतम् । शपश्श्लुः ॥

• देवता - सोमारुद्रौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो᳓मारुद्रा युव᳓म् एता᳓नि अस्मे᳓
वि᳓श्वा तनू᳓षु भेषजा᳓नि धत्तम्
अ᳓व स्यतम् मुञ्च᳓तं य᳓न् नो अ᳓स्ति
तनू᳓षु बद्धं᳓ कृत᳓म् ए᳓नो अस्म᳓त्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

etā́ni ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sómārudrā ← somārudra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

bheṣajā́ni ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tanū́ṣu ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

muñcátam ← √muc- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

syatam ← √sā- ~ si- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

baddhám ← √bandh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

énaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tanū́ṣu ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

सोमा॑रुद्रा । यु॒वम् । ए॒तानि॑ । अ॒स्मे इति॑ । विश्वा॑ । त॒नूषु॑ । भे॒ष॒जानि॑ । ध॒त्त॒म् ।
अव॑ । स्य॒त॒म् । मु॒ञ्चत॑म् । यत् । नः॒ । अस्ति॑ । त॒नूषु॑ । ब॒द्धम् । कृ॒तम् । एनः॑ । अ॒स्मत् ॥

• somārudrā ← somārudra
• [noun], vocative, dual, masculine

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• etāny ← etāni ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tanūṣu ← tanū
• [noun], locative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• bheṣajāni ← bheṣaja
• [noun], accusative, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• syatam ← sā
• [verb], dual, Present imperative
• “tie.”

• muñcataṃ ← muñcatam ← muc
• [verb], dual, Present imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• yan ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tanūṣu ← tanū
• [noun], locative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• baddhaṃ ← baddham ← bandh
• [verb noun], nominative, singular
• “bandh; tie; envelop; close; dress; wrap; bind; constipate; fixate; shape; paralyze; construct; bandage; compress; beset; oblige; strap; restrain; bind; gesticulate; wear; bar; bandh; connect; stud; mix; obstruct; write; restrain; bind; persecute; enclose; ligature; fill into; fasten.”

• kṛtam ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• eno ← enaḥ ← enas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

हे सोमारुद्रा सोमारुद्रौ युवं युवाम् अस्मे अस्माकं तनूषु अङ्गेषु एतानि प्रसिद्धानि विश्वा सर्वाणि भेषजानि धत्तं धारयतम् । किंच नः अस्माकं तनूषु अङ्गेषु अस्माभिः कृतं बद्धं च यत् एनः पापम् अस्ति विद्यते तत् पापम् अव स्यतं क्षपयतं श्लथयतम् । शिथिलबन्धं कुरुतमित्यर्थः । अस्मत् अस्मत्तः मुञ्चतं च ॥

सोमारुद्रा युवमिति त्रिष्टुप् ॥ हे सोमारुद्रा युवं युवां एतानि भेषजानि यानि लोके सन्ति तानि विश्वा विश्वानि अस्मे अस्माकम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति शे आदेशः । तनूषु शरीरेषु धत्तं स्थापयतं, दत्तं वा ।
किञ्च - नः अस्माकं तनूषु बद्धं यदस्माभिः कृतं एनः पापमस्ति तत्प्रथमं तावदस्मत् अस्मत्तः मुञ्चतं विश्लेषयितम् । तिङः परत्वान्न निहन्यते । ततो मुक्त्वा तदवस्यतं अवसाययितं विनाशयितम् । न इत्यस्य ‘प्रकृत्यान्तःपादम्’ इति प्रकृतिभावः ॥

English translation:

“Soma and Rudra, grant all these medicamens for (the ailments of) our bodies; detach, set free, the perpetrated iniquity that has been bound up in our person ns.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e. disease regarded as the consequence and evidence of some committed sn; and the removal of the malady is proof of its expiation

O Soma and Rudra, place all these healing remedies on us, in our bodies. Unhitch, release the outrage committed (by us,) which is bound onto our bodies—(release it) from us.

The nominal rel. cl. yád … ásti is in some sense pleonastic+++(=redundant)+++: the two ppl.

baddhám and kṛtám could simply modify the neut. énaḥ directly. But the structure seems designed to sketch a two-level structure: the outrage commited (by us) that is bound to us. Note that abl. asmát should be construed with the main cl. (“unhitch, release … from us”: áva syatam muñcátam … asmát), and so the rel. cl. is technically speaking embedded. But this seems to be one of the fairly common examples of semi-embedded izafe-type relative clauses.

Provide, O Soma-Rudra, for our bodies all needful medicines to heal and cure us.
Set free and draw away the sin committed which we have still inherent in our persons.

O Soma and Rudra, do ye give to us,
In our bodies, all these medicines;
Loosen and remove the evil we have done
That is bound within our bodies.

Soma und Rudra! Bringet ihr unseren Leibern all diese Arzneien! Bindet ab, löset von uns die getane Sünde, die an unsere Leiber gebunden ist.

O Soma-Rudra, alle Arzeneien, die wohlbekannten, legt in unsre Leiber; Macht frei und löset, was an unsre Leiber gebunden ist von Sünden, die wir thaten.

О Сома-Рудра, даруйте нам все эти
Целебные средства, (даруйте их нашим) телам!
Развяжите, освободите нас от содеянного греха,
Который привязан к нашим телам!

• सोमारुद्रौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोमारुद्रा) यज्ञ से शुद्ध किये हुए सोमलता और वायु के समान राजा और वैद्यो ! (युवम्) तुम (यत्) जो (नः) हमारे (तनूषु) शरीरों में (कृतम्) किया हुआ और (बद्धम्) लगा हुआ (एनः) कुपथ्यादि या अपराध (अस्ति) है उसे (अस्मत्) हम से (मुञ्चतम्) छुड़ाओ और हमारे रोगों को (अवस्यतम्) नष्ट करो तथा (अस्मे) हमारे (तनूषु) शरीरों में (विश्वा) समस्त (एतानि) ये (भेषजानि) औषधें (धत्तम्) स्थापन करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! आप वैद्यविद्या का प्रचार कर हमारे शरीरों को नीरोग कर और पुरुषार्थ में प्रवेश करके दुःखों को अलग कर अच्छे वैद्यों का सत्कार करो ॥३॥

अन्वय: हे सोमारुद्रेव राजवैद्यौ ! युवं यन्नस्तनूषु कृतं बद्धमेनोऽस्ति तदस्मन्मुञ्च तमस्माकं रोगानव स्यतमस्मे तनूषु विश्वैतानि भेषजानि धत्तम् ॥३॥

पुनस्तौ किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमारुद्रा) यज्ञशोधितौ सोमलतावायू इव राजवैद्यौ (युवम्) (एतानि) विषूच्यादिनिवारकानि (अस्मे) अस्माकम् (विश्वा) सर्वाणि (तनूषु) शरीरेषु (भेषजानि) औषधानि (धत्तम्) (अव) (स्यतम्) तनूकुरुतम् (मुञ्चतम्) मुञ्चेताम् (यत्) (नः) अस्माकम् (अस्ति) (तूनुषु) शरीरेषु (बद्धम्) लग्नम् (कृतम्) (एनः) कुपथ्यादिकमपराधं वा (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! भवान् वैद्यविद्यां प्रचार्य्यास्माकं शरीराण्यरोगानि कृत्वा पुरुषार्थे प्रवेशयित्वा दुःखानि वियोज्य सद्वैद्यान् सत्कुर्यात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! तू वैद्यक विद्येचा प्रचार करून आमचे शरीर निरोगी कर. पुरुषार्थाने दुःख दूर कर व चांगल्या वैद्यांचा सत्कार कर. ॥ ३ ॥

• देवता - सोमापूषणौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो᳓मापूषणा ज᳓नना रयीणां᳓
ज᳓नना दिवो᳓ ज᳓नना पृथिव्याः᳓
जातउ᳓ वि᳓श्वस्य भु᳓वनस्य गोपउ᳓
देवा᳓ अकृण्वन्न् अमृ᳓तस्य ना᳓भिम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
jánanā ← jánana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sómāpūṣaṇā ← somāpūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jánanā ← jánana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jánanā ← jánana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gopaú ← gopā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jātaú ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

akr̥ṇvan ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́bhim ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

सोमा॑पूषणा । जन॑ना । र॒यी॒णाम् । जन॑ना । दि॒वः । जन॑ना । पृ॒थि॒व्याः ।
जा॒तौ । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । गो॒पौ । दे॒वाः । अ॒कृ॒ण्व॒न् । अ॒मृत॑स्य । नाभि॑म् ॥

• somāpūṣaṇā ← somāpūṣan
• [noun], vocative, dual, masculine

• jananā ← janana
• [noun], accusative, dual, masculine
• “causing; producing.”

• rayīṇāṃ ← rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• jananā ← janana
• [noun], accusative, dual, masculine
• “causing; producing.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jananā ← janana
• [noun], accusative, dual, masculine
• “causing; producing.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• jātau ← jan
• [verb noun], accusative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• gopau ← gopa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “cowboy; Gopa; defender.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• akṛṇvann ← akṛṇvan ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• nābhim ← nābhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

सोमापूषणा हे सोमापूषणौ युवांरयीणान्धनानां जनना जनयितारौ दिवः द्युलोकस्यापि जनना जनयितारौ पृथिव्याः प्रथितायाश्च जनना जनयितारौभवतः किञ्च जातौजातमात्रावेव युवांविश्वस्यभुवनस्य कृत्स्नस्यजगतः गोपौ गोप्तारौ देवाअमृतस्यामरणस्यनाभिं हेतुमकृण्वन् अकार्षुः ॥ १ ॥

हे सोमापूषणौ । पूर्ववदाकारः । रयीणां धनानां जनना जननौ जनयितारौ युवाम् । ‘नामन्यतरस्यां’ इति नाम उदात्तत्वम् । दिवश्च पृथिव्याश्च जनयितारौ । ‘ऊडिदम्’ इति दिवो विभक्तिरुदात्ता । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः । जातौ जातमात्रावेव युवां विश्वस्य भुवनस्य भूतजातस्य गोपा गोपयितारौ । इर्दृशौ युवां देवा अकृण्वन् अकुर्वन् । अमृतस्य नाभिं नहनौ बन्धनौ ॥

21’यः पशुकामस्स्यात्तस्मा एतं सोमापौष्णं गार्मुतं चरुं निर्वपेत्’ इत्यस्य पुरोनुवाक्या - सोमापूषणा जनाना रयीणामिति त्रिष्टुप् ॥ इयं च व्याख्याता ‘अग्नाविष्णू महि’ इत्यत्र प्रतीकग्रहणमस्या अप्यत्र । सोमापूषणौ रयीणां धनानां जनना जनयितारौ द्यावापृथिव्योश्च जनयितारौ । विश्वस्य भूतजातस्य जातमात्रावेव गोपौ एवं महानुभावाविमौ देवाः कृतवन्तः अमृतत्वस्य नाभिं नहनभूतौ देवाः कृतवन्तः ॥

• सोमा॑पूषणा॒ जन॑ना रयी॒णाञ्जन॑ना दि॒वो जन॑ना पृथि॒व्याः ।
  जा॒तौ विश्व॑स्य॒ भुव॑नस्य गो॒पौ दे॒वा अ॑कृण्वन्न॒मृत॑स्य॒ नाभि॑म् ॥
• यदि बिभीयद्दुश्चर्मा भविष्यामीति सोमापौष्णं चरुं निर्वपेत्’ इत्यस्य पुरोनुवाक्या - सोमापूषणेति त्रिष्टुप् ॥ हे सोमापूषणौ । पूर्ववदाकारः । रयीणां धनानां जनना जननौ जनयितारौ युवाम् । ‘नामन्यतरस्यां’ इति नाम उदात्तत्वम् । दिवश्च पृथिव्याश्च जनयितारौ । ‘ऊडिदम्’ इति दिवो विभक्तिरुदात्ता । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः । जातौ जातमात्रावेव युवां विश्वस्य भुवनस्य भूतजातस्य गोपा गोपयितारौ । इर्दृशौ युवां देवा अकृण्वन् अकुर्वन् । अमृतस्य नाभिं नहनौ बन्धनौ ॥

English translation:

“Soma and Pūṣaṇ, you two are the genitive rators of riches, the genitive rators of heaven, the genitive rators of earth; as soon as born you are the guardians of the whole world; the gods have made you the source of immortality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Soma: by this we are to understand both the moon and the Soma, as further intimated in the fourth hymn; the source of immortality: akṛṇvan amṛtasya nābhim: ketum, the cause or source, amaraṇasya, of not dying

O Soma and Pūṣan, you, the two begetters of riches, begetters of heaven, begetters of earth,
born as the herdsmen of every living thing, did the gods make as the navel of the immortal.

The published translation does not capture the etymological play between the transitive nominal jánana- (3x in ab) and the first word of the 2nd hemistich, intrans.-passive jātá-, which could have been tr. ‘begotten’ to reflect this etym. figure. However, this tr. seems a little stiff and would not work with jā́yamānau in 2a.

It is only in d that it becomes clear that the dual nominal phrases in the first 3 pādas are in the acc. and are the obj. of akṛṇvan.

O Soma and Pusan, begetters of wealth,
Begetters, of sky, begetters of earth,
Born as protectors of the whole world,
The gods have made (you) the navel of immortality.

SOMA and Pusan, Parents of all riches, Parents of earth and Parents of high heaven,
You Twain, brought forth as the whole world’s protectors, the Gods have made centre of life eternal.

Soma und Pusan, euch Schöpfer der Reichtümer, Schöpfer des Himmels und der Erde die geborenen Hirten der ganzen Welt, machten die Götter zum Nabel der Unsterblichkeit.

O Soma, Puschan, ihr des Reichthums Zeuger, des Himmels Zeuger und der Erde Zeuger, Euch, die gebornen als des Weltalls Hüter, ersahn die Götter als des Himmels Nabel.

О Сома-Пушан, породители богатств,
Породители неба, породители земли,
(Как только) вы родились (и стали) пастухами всего мироздания,
Боги сделали (вас) пупом бессмертия.

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब चालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में पवन के गुणों का उपदेश कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (देवाः) विद्वान् जन जिन (रयीणाम्) धनों को (जनना) सुखपूर्वक उत्पन्न करनेवाले वा (दिवः) प्रकाश के (जनना) उत्पन्न करनेवाले (पृथिव्याः) पृथिवी के (जनना) उत्पन्न करनेवाले (जातौ) उत्पन्न हुए (विश्वस्य) समस्त (भुवनस्य) संसार की (गोपौ) रक्षा करनेवाले (सोमापूषणा) प्राण और अपान (अमृतस्य) नाशरहित पदार्थ के (नाभिम्) मध्यभाग को (अकृण्वन्) प्रकट करें उनको विशेषता से जानो ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को प्रकाश पृथिवी और धनों के निमित्त होकर सबकी रक्षा करनेवाले परमात्मा का विज्ञान करानेवाले प्राण और अपान वर्त्तमान हैं, यह जानना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या देवा यौ रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्या जनना जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ सोमापूषणाऽमृतस्य नाभिमकृण्वन् तौ विजानीत ॥१॥

अथ वायुगुणनाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमापूषणा) प्राणाऽपानौ (जनना) सुखजनकौ (रयीणाम्) धनानाम् (जनना) उत्पादकौ (दिवः) प्रकाशस्य (जनना) (पृथिव्याः) (जातौ) उत्पन्नौ (विश्वस्य) सर्वस्य (भुवनस्य) संसारस्य (गोपौ) रक्षकौ (देवाः) विद्वांसः (अकृण्वन्) कुर्य्युः (अमृतस्य) नाशरहितस्य (नाभिम्) मध्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः प्रकाशपृथिवीधनानां निमित्ते भूत्वा सर्वस्य रक्षकौ परमात्मनो ज्ञापकौ प्राणापानौ वर्त्तेत इति वेद्यम् ॥१॥

x

भावार्थभाषाः - प्राण व अपान प्रकाश, पृथ्वी व धनाचे निमित्त असून सर्वांचा रक्षक असलेल्या परमेश्वराचे ज्ञापक असतात हे माणसांनी जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - सोमापूषणौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमउ᳓ देवउ᳓ जा᳓यमानौ जुषन्त
इमउ᳓ त᳓मांसि गूहताम् अ᳓जुष्टा
आभ्या᳓म् इ᳓न्द्रः पक्व᳓म् आमा᳓सु अन्तः᳓
सोमापूष᳓भ्यां जनद् उस्रि᳓यासु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
devaú ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

imaú ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

jā́yamānau ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

ájuṣṭā ← ájuṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

gūhatām ← √guh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

imaú ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

támāṁsi ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ābhyā́m ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:DU}

āmā́su ← āmá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

antár ← antár (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pakvám ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

janat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

somāpūṣábhyām ← somāpūṣán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

usríyāsu ← usríya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

इ॒मौ । दे॒वौ । जाय॑मानौ । जु॒ष॒न्त॒ । इ॒मौ । तमां॑सि । गू॒ह॒ता॒म् । अजु॑ष्टा ।
आ॒भ्याम् । इन्द्रः॑ । प॒क्वम् । आ॒मासु॑ । अ॒न्तरिति॑ । सो॒मापू॒षऽभ्या॑म् । ज॒न॒त् । उ॒स्रिया॑सु ॥

• imau ← idam
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devau ← deva
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jāyamānau ← jan
• [verb noun], accusative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• juṣantemau ← juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• juṣantemau ← imau ← idam
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tamāṃsi ← tamas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• gūhatām ← guh
• [verb], dual, Imperfect
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• ajuṣṭā ← ajuṣṭa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “unpleasant.”

• ābhyām ← idam
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pakvam ← pakva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• āmāsv ← āmāsu ← āma
• [noun], locative, plural, feminine
• “uncooked; unfestering; unburnt; green; undigested; fusty; raw.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• somāpūṣabhyāṃ ← somāpūṣabhyām ← somāpūṣan
• [noun], instrumental, dual, masculine

• janad ← janat ← jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• usriyāsu ← usriyā
• [noun], locative, plural, feminine
• “cow; dairy product.”

इमौ सोमापूषणौ देवौ द्योतमानौ जायमानौ उत्पन्नमात्रावेव जुषन्त सर्वेदेवाः अजुषन्त सेवितवन्तइतियावत् किञ्च इमौ सोमापूषणौ अजुष्टा आसेव्यानितमांसि गूहतान्नाशयतः किञ्च आभ्यामेताभ्यां सोमापूषभ्यांसहइन्द्रः आमासुतरुणीषुउस्रियासुगोष्वन्तर्मध्येऊधःप्रदेशेपक्वं परि क्वम्पयोजनत् जनयति ॥ २ ॥

इमौ देवाविति त्रिष्टुप् ॥ इमौ देवौ सोमापूषणौ जायमानाव् एवावस्थितौ जुषन्त अजुषन्त सेवितवन्तः सर्वे देवाः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः ।
किञ्च - इमौ देवौ तमांसि अजुष्टा अजुष्टानि अप्रियाणि । ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः । अजुष्टा अजुष्टौ तमोभिरसेवितारौ । पूर्ववदाकारः । गूहताम् अनाशयताम् । छान्दसो लिङ्, ‘ऊदुपधाया गोहः’ । यद्वा - इमौ खलु सर्वस्य तमांसि गूहतां गूहयतः । लडर्थे लिङ् ।
किञ्च – आभ्यां सोमापूषभ्यां सह । अन्वादेशत्वेपि व्यत्ययेन निघाताभावः, ‘ऊडिदम्’ इति विभक्त्युदात्तत्वमेव प्रवर्तते । आभ्यां सहेन्द्रः, आमासु तरुणीषु उस्रियासु गोषु अन्तः परिपक्वं पयो जनत् जनयति उत्पादयति । जनेर्ण्यन्तात्पूर्ववल्लङ्, पूर्ववदडभावः, ‘छन्दस्युभयथा’ इति शप आर्धधातुकत्वाण्णिलोपः । ताविमावेवम्महानुभावौ अस्माकं दुश्चर्मतां नाशयतां शोभनानि दत्तामित्यर्थः ॥

इति भट्टभास्करमिश्रविरचिते यजुर्वेदभाष्ये ज्ञानयज्ञाख्ये प्रथमे काण्डे अष्टमे प्रपाठके द्वाविंशोनुवाकः ॥ प्रपाठकस्समाप्तः काण्डश्च ॥

हरिः ओम् ॥

English translation:

“(The gods) propitiate these two divinities at the moment of the ir birth, for they drive away the disagreeable glooms; with these two, Soma and Pūṣaṇ, Indra genitive rates the mature (milk) in the immature heifers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The mature milk: i.e. the rain inthe clouds

These two gods here, as they were being born, did (the gods) enjoy. These two hid the unenjoyable shades of darkness.
For these two, for Soma and Pūṣan, Indra begot the cooked [=milk] within the raw, within the ruddy ones [=cows].

The etym. figure involving √jan noted ad vs. 1 continues here with intrans.- pass. jā́yamānau (a) and transitive janat (d). Another figure involves √juṣ ‘enjoy’, likewise with trans. vs. pass. manifestations: juṣanta (a), ájuṣtā (b), both pāda-final.

This vs. contains three injunctives: juṣanta (a), gūhatām (b), janat (d), the middle one of which could also be an impv. Geldner takes all three as preterital, a course I also follow, but Renou takes gūhatām as impv. (flg. Grassmann); Witzel Gotō take the first two as presential and the last as preterital. There seems no decisive evidence for or against any of these choices (or the others that could be made). On the one hand imaú (2x, ab) and ābhyā́m (c) ‘these two (here)’ would support a here-and-now presential and/or imperatival reading, as perhaps also the pres. part. jā́yamānau in a. On the other, it seems unlikely that the gods would be currently celebrating the birth of Pūṣan (Soma might be another story), and, as for b, inserting an imperative into the mix seems odd to me.

Another ambiguity is posed by ābhyā́m … somāpūṣ́abhyām in cd, which can be instr., dat., or abl. dual. Geldner takes it as instr.: Indra performed this feat along with the two gods; Renou and Witzel Gotō (see also Hoffmann, Injunk. 124, 193-94) as a dat.: Indra did it for them. I also interpr. the phrase as a dat. – though not with any strong conviction. On the one hand this deed (putting “raw” milk into “cooked” cows) is almost always attributed to Indra alone, so having Soma and Pūṣan as his accomplices seems somewhat unlikely. But on one occasion (VI.72.4) it’s attributed to Indra and Soma in a dual dvandva índrāsomā. However, that hymn basically lays out Indra’s great deeds and attributes them to Indra and Soma jointly, so there’s no independent evidence of Soma’s involvement in this action. As for how they could benefit from the exploit and thus be in the dative – Soma would benefit from the creation of milk because he (or the ritual substance bearing his name) is mixed with milk in the Soma Sacrifice (a point also made by Witzel Gotō). But what Pūṣan would gain from it isn’t clear – unless he likes milk with his habitual food, porridge (karambhá- ). (We should probably be wary of reading Anglo-American breakfast habits back into Vedic India.)

In the birth of these gods they rejoiced;
They concealed the hateful darkness;
Through these two, Soma and Pusan,
The Indra made the cooked (milk) among the raw cows.

At birth of these two Gods all Gods are joyful: they have caused darkness, which we hate, to vanish.
With these, with Soma and with Pusan, India generates ripe warm milk in the raw milch-cows.

Über die Geburt dieser beiden Götter freuten sich alle Götter; sie beseitigten die unerfreuliche Finsternis. Mit beiden, mit Soma und Pusan erzeugte Indra die gekochte Milch in den rohen Kühen.

Sie seien hold uns, die gebornen Götter, sie mögen bergen das verhasste Dunkel; Für diese beiden: Soma, Puschan, zeuge die gare Milch in rohen Kühen Indra.

Они радовались, когда эти два бога рождались:
“Пусть эти двое скроют безрадостный мрак!”
Вместе с обоими, с Сомой (и) Пушаном, Индра
Породил вареное (молоко) в сырых коровах.

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अग्नि के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! सब पदार्थ (इमौ) इन प्रत्यक्ष (जायमानौ) उत्पन्न होते हुए (देवी) मनोहरों को (जुषन्त) सेवते हैं जो (इमौ) ये दोनों (अजुष्टा) न सेवन किये हुए (तमांसि) रात्रियों को (गूहताम्) अच्छे प्रकार ढाँपते हैं (आभ्याम्) इन (सोमापूषभ्याम्) चन्द्र और ओषधि गणों के साथ (इन्द्रः) बिजली वा सूर्य (आमासु) अपक्व (उस्रियासु) भूमियों के (अन्तः) बीच (पक्वम्) पके पदार्थ को (जनत्) उत्पन्न कराता उनका अच्छे प्रकार उपयोग करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो अग्नि सबके भीतर स्थित प्रकाशकारक है, वह जिन चन्द्रमा और ओषधिगणों के बिना अकिंचित् कर होता अर्थात् संसार का सुख करनेवाला नहीं होता, उनको जान कार्य्यसिद्धि करनी चाहिये ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या सर्वे पदार्था याविमौ जायमानौ देवौ जुषन्त। याविमावजुष्टा तमांसि गूहतामाभ्यां सोमापूषभ्यां सहेन्द्र आमासूस्रियास्वन्तः पक्वं जनत्तौ सम्यगुपयुञ्जत ॥२॥

अथ वह्निविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमौ) प्रत्यक्षौ (देवौ) कमनीयौ (जायमानौ) (जुषन्त) (इमौ) वर्त्तमानौ (तमांसि) रात्रीः (गूहताम्) समावृणुतः (अजुष्टा) असेवितौ (आभ्याम्) (इन्द्रः) विद्युत् सूर्य्यो वा (पक्वम्) (आमासु) अपक्वासु (अन्तः) मध्ये (सोमापूषभ्याम्) चन्द्रौषधिगणाभ्याम् (जनत्) जनयति। अत्राडभावो विकरणात्मनेपदव्यत्ययश्च। (उस्रियासु) भूमिषु ॥२॥

भावार्थभाषाः - योऽग्निः प्रकाशमन्तर्हितं करोति स याभ्यां चन्द्रौषधिगणाभ्यां विना किञ्चित्करौ भवति तौ विज्ञाय कार्य्यसिद्धिः कार्य्या ॥२॥

भावार्थभाषाः - अग्नी सर्व पदार्थात स्थित असून प्रकाश देणारा आहे. तो या जगात चंद्र व औषधीशिवाय सुखकारक होत नाही. त्यांना जाणून कार्यसिद्धी करावी. ॥ २ ॥