२१ सौत्रामणीमन्त्रादि

the sacrificial fee is the northern drawer of the chariot stand.

स्वा॒द्वीन्त्वा॑ स्वा॒दुना॑ ती॒व्रान्ती॒व्रेणा॒मृता॑म॒मृते॑न सृ॒जामि॒ सम्

इयं गायत्री, एकादशकः पादः, अभितस्सप्तकः ॥ सुराभिप्रायेणाह – स्वाद्वीं स्वादुरसां स्वादुना स्वादुरसेनानेन तीव्रामुत्कृष्टां त्वां तीव्रेनोत्कृष्टेनानेन । यद्वा - उत्कृष्टरसत्वं तीव्रत्वम् । तीव स्थौल्ये, औणाणादिको रप्रत्ययः । अमृतां अमृतत्वहेतुं त्वां अमृतेनामृतत्वहेतुनानेन सोमेन सोमसदृशेन प्रशस्तेन संसृजामि । पादादित्वान्न निहन्यते । ‘सोममेवैनां करोति’ इत्यादिब्राह्मणम् । यद्वा - सम्यक् सृजामि सोमेन समायुत्य पादयामि । ओदनं करोमि ॥

सोमे॑न॒ सोमो॑ऽस्य॒श्विभ्या॑म्पच्यस्व॒ सर॑स्वत्यै पच्य॒स्वेन्द्रा॑य सु॒त्राम्णे॑ पच्यस्व

Let the daughter of the Sun
Purify for thee the flowing Soma
With the eternal sieve.

पु॒नातु॑ ते परि॒स्रुतँ॒ सोमँ॒ सूर्य॑स्य दुहि॒ता ।
वारे॑ण॒ शश्व॑ता॒ तना॑ ॥

हे इन्द्र तव ते तुभ्यं वा
परिस्रुतं परिस्रवणजन्मा सुरा परिस्रुक्[त्]
तस्मिन्यदा प्रस्रवति सा परिस्रुक्[त्] भवति,
तां पुनातु
सोमं सोमीभूतां सोमवत् प्रशस्तभावम् आपन्नां
सूर्यस्य दुहीता
सूर्यो वरुण उच्यते,
तस्य सुता वारुणी प्रसिद्धा सुरा ।
यद्वा - सूर्येण दोहनीया दुहिता
करसंतापविशेषजन्मा सुराविशेषः ।
यद्वा - श्रद्धा सूर्यस्य दुहिता ।
उक्तं च शतपथे ।

सा पुनातु वारेण वालेन । कापीलादित्वाल्लत्वविकल्पः ।
शश्वता नित्येन तना विस्तीर्णेन । तृतीयायाः ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः । यद्वा - शश्वता वारेण । कालेन पुनातु नित्यं पुनात्विति यावत् । तना सूर्यस्य दुहिता । पचाद्यचि पृषोदरादिर्द्रष्टव्यः । यद्वा - तनेति निपातः नित्ये वर्तते शश्वता अविनाशेन वालेन नित्यं पुनात्विति । निपातनादाद्युदात्तत्वम् । यद्वा - शश्वतातना सदातनेनेत्यर्थः । शश्वतेत्याकारान्तो निपातितः । तेनाव्ययलक्षणः ट्युत्प्रत्ययः ‘ट्युट्य्लौ तुट्च’ इति । प्रकृतिप्रत्यययोश्च पृथक्पदत्वं दृश्यते - यथा ‘मा च ते ख्या स्म तीरिषत्’ इति ॥

Vayu purified by the strainer,
Soma hath sped away,
Indra’s dear friend.

वा॒युᳶ पू॒तᳶ प॒वित्रे॑ण प्र॒त्यङ्क्सोमो॒ अति॑द्रुतः ।
इन्द्र॑स्य॒ युज्य॒स्सखा॑ ॥

पवित्रेणानेन पूतस्सोमः इन्द्रस्य युज्यः सखा ।
युजि साधुर् युज्यः युक्तस् सखा ।
ऐन्द्राग्नवायवादिषु सहपान-भोजनत्वात् सोम-विशेषणम् इदम् ।
स सोमो वायुः वायुसदृशः वायुवत् स्वस्थानचलितः
प्रत्यङ् प्रतिकूलो घनः । अतिद्रुतः अधस्ताद्गतः अतिगतो वा । यद्वा - वायुरिति । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायास्स्वादेशः । वायुना प्रत्यङ्प्रतिद्रुतः अतीतः तमेतेन पवनेन स्वस्थानस्थं करोमीति शेषः । एवमनेन कर्मणा स्वस्थानस्थित एव भवतीति ।
अपरा योजना - वायुश्शरीरस्थः प्राणः पवित्रेण पावनेन सोमेन पीतेन पूतः प्रथमं शोधितः इन्द्रस्य युज्यस्सखा स प्रत्यङ् प्रतीपमतिद्रुतः स्वस्थानत्पीडितोतिक्रम्य निर्गतः सोमश्च सोतिद्रुतः । यद्वा - पूर्ववत्तृतीयायास्स्वादेशः । अनेन सोमेन स वायुरतिद्रुतः । यद्वा - सोमश्च वायुश्चेति तदुभयमनेन कर्मणा स्वस्थानस्थं भवति ॥

What then? As men who have barley
Reap the barley in order, removing it,
Hither bring the food of those
Who have not gone to the reverential cutting of the straw.

कु॒विद॒ङ्ग यव॑मन्तो॒ यव॑ञ्चि॒द्यथा॒ दान्त्य॑नुपू॒र्वव्ँवि॒यूय॑ ।
इ॒हेहै॑षाङ्कृणुत॒ भोज॑नानि॒ ये ब॒र्हिषो॒ नमो॑वृक्ति॒न्न ज॒ग्मुः ॥

कुविद् इति बहु-प्रसिद्धानुवादे । अङ्गेत्यप्रातिलोम्ये बहुप्रसिद्धमेतत् सर्वानुकूलमिति द्योतयतः । किम्पुनस्तत् ? आह - यवमन्तः बहुयवाः । यवग्रहणेन यवितव्या यव-मुद्ग-व्रीहि-गोधूमादयो धान्यविशेषा गृह्यन्ते । भूम्नि मतुप् । ‘यथा चित्’ इति द्वे अप्युपमानार्थे, एकानेकोपमेयत्वादुपमायाः । यवमिति जातावेकवचनम् ।
अयमर्थः -
यथा यवादि-बहुधान्यवन्तो यवादीन् सहोत्पद्यमानान् अनुपूर्वं परिपाट्या वियूय पृथक्कृत्य दान्ति पृथक्त्वेन स्थापयन्ति, परस्परं काण्डपलालादिभ्यो वा । दा प्लवने, आदादिकः ।
यवमन्तो यवं यथा तुषकणादिभ्यः पृथक्कृत्य तानि शोधयन्ति ।
दैप् शोधने, भौवादिकः, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।
तथा यूयम् अपि इहेह एषां भोजनानि कृणुत अस्वादुभूतं तुषादिकं पृथक्कृत्य
भोजनानि भोक्तव्यानि स्वादूनि कृणुत उत्पाद्य धारयत ।
इहेहेति वीप्सा ।
सर्वत्र स्थानेस्थाने गृहेगृहे लोकेलोके वा । ‘अनुदात्तं च’ इति द्वितीयस्य निघातः ।
वियूयेति यौतेर्ल्यपि छान्दसो दीर्घः । उक्तमेषां भोजनानि कृणुतेति, केषामित्याह - ये बर्हिषो यज्ञस्य नमोवृक्तिं नमस्कारनाशनं सान्नस्य[साङ्गस्य]नाशनं न जमुर् न गताः ये यज्ञस्य नमस्कारादिकं न नाशयन्ति अस्माकमुपकारिणः तेषां कृणुत । ये पुनर्नाशयन्ति ते त्वनेन विनाश्यन्ताम् । यथोक्तं ‘नमोवृक्तिमेवैषां वृङ्क्ते’ इति । नमश्शब्दे ऊर्यादिगतित्वात् ‘तादौ च निति’ इति प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

आ॒श्वि॒नन्धू॒म्रमा ल॑भते सारस्व॒तम्मे॒षमै॒न्द्रमृ॑ष॒भमै॒न्द्रमेका॑दशकपाल॒न्निर्व॑पति सावि॒त्रन्द्वाद॑शकपालव्ँवारु॒णन्दश॑कपालँ॒ सोम॑प्रतीकाᳶ पितरस्तृप्णुत॒ वड॑बा॒ दक्षि॑णा ॥