१५ रथेन दिग्विजयार्थं मन्त्राः

१८ जगती

विश्वेदेवा ऋषयः

1रथमुपावहरति - इन्द्रस्येति ॥ व्याख्यातम् ॥

2प्रष्टिवाहिनं रथं युनक्ति - मित्रावरुणयोरिति ॥

मि॒त्रा-वरु॑णयोस् त्वा
प्रशा॒स्त्रोᳶ प्र॒शिषा॑ युनज्मि
य॒ज्ञस्य॒ योगे॑न ।

By the precept of Mitra and Varuna, the directors, I yoke thee with the yoking of the sacrifice.

मि॒त्रावरु॑णयोस्त्वा प्रशा॒स्त्रोᳶ प्र॒शिषा॑ युनज्मि य॒ज्ञस्य॒ योगे॑न ।

मित्रावरुणयोः प्रशास्त्रोः । औणादिकस्तृच्, तृच इडभावः । प्रशिषा प्रकृष्टेन शासनेनाज्ञया त्वां युनाज्मि । ‘शास इदङ्हलोः’ इतीत्वं, ‘शासिवसिघसीनाम्’ इति षत्वम् । यज्ञस्य योगेन हेतुना यज्ञे यथा युज्येतेति ॥

3-5रथमभिप्रैति - विष्णोरित्यादि ॥ व्याख्यातम् ॥

6रथमातिष्ठति - मरुतामीति ॥

म॒रुता॑म् प्रस॒वे जे॑षम्।

On the instigation of the Maruts may I conquer.

म॒रुता॑म्प्रस॒वे जे॑षम्।

मरुतां प्रसवे अनुज्ञायां सत्यां मरुद्भिरेवाहं जेषं जीयासं शत्रून् । जयतेर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ इत्यडागमः, इतश्च लोपः ॥

7कूबरम् अभिमन्त्रयते - आप्तमिति ॥

आ॒प्तम् मनः॑, सम॒हम् इ॑न्द्रि॒येण॑ वी॒र्ये॑ण ।

Be mind ready.
May I be united with power and strength.

आ॒प्तम्मनः॑, सम॒हमि॑न्द्रि॒येण॑ वी॒र्ये॑ण ।

आप्तं सुहृद्भूतं यन्मनस्तदेव त्वमसि । यद्वा - यन्मनसेप्सितं तन्मन उच्यते । मननीयं वा मनः । तत्सर्वं मया आप्तं लब्धमनेन कर्मणा ।

किञ्च - अहमिन्द्रियेण चक्षुरादिना वीर्येण च प्रजननसामर्थ्येनैश्वर्येण वा सङ्गतोस्मि । योग्यं क्रियापदमध्याह्रियते । ‘इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गम्’ इति निपात्यते ॥

8 वाराही उपानहाव् उपमुञ्चते -
पशूनां मन्युर् असीति ॥

पशू॒नाम् म॒न्युर् अ॑सि॒
तवे॑व मे म॒न्युर् भू॑यात् ।

Thou art the spirit of cattle; like them may my spirit be.

पशू॒नाम्म॒न्युर॑सि॒ तवे॑व मे म॒न्युर्भू॑यात् ।

पशूनां मन्युर्दीप्तिरसि क्रोधजन्मा गृह्यते । प्रकृतिशब्देन विकार उच्यते ‘पशूनां वा एष मन्युः । यद्वराहः’ इति च ब्राह्मणम् । ‘नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । तवेव ममापि मन्युर्भूयात् दीप्तिमान् स्याम् ॥

9इमाम् अभिमृशति - नम इति ॥

नमो॑ मा॒त्रे पृ॑थि॒व्यै ।

Homage to mother earth;

नमो॑ मा॒त्रे पृ॑थि॒व्यै ।

मात्रे सर्वस्योत्पादयित्र्यै पृथिव्यै नमः । ‘उभयत्राप्युदात्तयणः’ इति चतुर्थ्या उदात्तत्वम् ॥

10तस्य दक्षिणं पादमुपावहरति -

मा ऽहम् मा॒तर॑म् पृथि॒वीँ हिँ॑सिषम् ।
मा माम् मा॒ता पृ॑थि॒वी हिँ॑सीत् ।

may I not harm mother earth [1]; may mother earth harm me not.

माऽहम्मा॒तर॑म्पृथि॒वीँ हिँ॑सिषम् ।
मा [29] माम्मा॒ता पृ॑थि॒वी हिँ॑सीत् ।

मातरं पृथिवीं अहं मा हिंसिषं अनेन पादक्रमेण । न हि कश्चिन्मातरं हिनस्ति । पृथिवी च माता मा हिंसीत् । न हि कं चिदपि माता हिनस्ति ॥

11सव्येंसे राजतं मणिं प्रतिमुञ्चते - इयदिति ॥

इय॑द् अ॒स्य्, आयु॑र् अ॒स्य्, आयु॑र् मे धे॒हि ।

So great art thou, thou art life, bestow life upon me;

इय॑द॒स्यायु॑र॒स्यायु॑र्मे धे॒हि ।

इदं परिमाणमस्येयत् । ‘किमिदम्भ्यां वो घः’ इति मतु, ‘इदङ्किमोरीश्की’ ‘यस्येति’ लोपः, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण इकार उदात्तः । इयत्तया परिच्छिन्नमसि ; तस्मादायुरसीति आयुरिवेयत्तया परिच्छिन्नत्वात्, आयुर्हेतुत्वाद्वा ; तस्मात्तादृशस्त्वमायुर्मे धेहि ॥

12दक्षिणेंसे औदुम्बरं - ऊर्गसीति ॥

ऊर्ग् अ॑सि ।
ऊर्ज॑म् मे धेहि ।

thou art strength, bestow strength upon me;

ऊर्ग॑सि ।
ऊर्ज॑म्मे धेहि ।

ऊर्गन्नं तदेव त्वमसि तद्धेतुर्वा । तादृशं त्वमूर्जं धेहि ॥

13दक्षिण एवांसे सौवर्णं - युङ्ङसीति ॥

युङ्ङ् अ॑सि॑।
वर्चो॑ ऽसि ।
वर्चो॒ मयि॑ धेहि ।

thou art the yoker; thou art radiance, bestow radiance upon me.

युङ्ङ॑सि॑।
वर्चो॑ऽसि ।
वर्चो॒ मयि॑ धेहि ।

योजयतीति युङ्, युक्तो वा । सर्वत्र ऋत्विगादिना क्विन्, ‘युजेरसमासे’ इति नुम्, ‘क्विन्प्रत्ययस्य’ इति कुत्वम् । तस्मात्त्वं वर्चो दीप्तिरसि । दीप्त्या हि योग्यतां भजते तत्त्वं वर्चो मे धेहि स्थापय ॥

14-17रथविमोचनीयं जुहोति - अग्नय इत्याद्याः ॥

सोमा॑य॒ वन॒स्-पत॑ये॒ स्वाहा॑ ।
इन्द्र॑स्य॒ बला॑य॒ स्वाहा॑ ।
म॒रुता॒म् ओज॑से॒ स्वाहा॑।

To Soma, lord of the forest, hail! To Indra’s strength hail! To the Maruts’ force hail!

सोमा॑य॒ वन॒स्पत॑ये॒ स्वाहा॑ ।
इन्द्र॑स्य॒ बला॑य॒ स्वाहा॑ ।
म॒रुता॒मोज॑से॒ स्वाहा॑।

सोमाय वनानां वनप्रभवानां दारूणां पात्रे । ‘इन्द्रस्य वज्रोसि’ इत्युक्तं, तदात्मने मरुतामोजसे वेगाय ॥

18रथवाहने रथमादधाति - हंस इत्यतिजगत्या ॥ ‘अतिच्छन्दसा दधाति’ इत्यादि ब्राह्मणम् ।