१० देवसू-हविरादि

विश्वेदेवा ऋषयः
देवसुवां हवींषि, यजमानहस्तग्रहणमन्त्राः,
रत्निभ्यो राज्ञ आवेदनार्थं मन्त्राः

1अथाभिषेचनीये अग्नीषोमीयस्य पशुपुरोडाशस्यानुनिर्वाप्याण्य् अष्टौ देवसुवां हवींषि सन्ति, तानि विदधाति - अग्नये गृहपतये इत्यादि ॥ ‘देवसुवामेतानि हवीषि भवन्ति’ इत्यादि ब्राह्मणम् ।

अ॒ग्नये॑ गृ॒हप॑तये
पुरो॒डाश॑म् अ॒ष्टाक॑पाल॒न् निर्व॑पति
कृ॒ष्णानाव्ँ॑ व्रीही॒णाम् …

To Agni, lord of the house, he offers a cake of black rice on eight potsherds;

अ॒ग्नये॑ गृ॒हप॑तये पुरो॒डाश॑म॒ष्टाक॑पाल॒न्निर्व॑पति कृ॒ष्णानाव्ँ॑ व्रीही॒णाँ …

देवस्य यजमानस्यानुज्ञातारोग्न्यादयो देवसुवः । गृहाणां पतिस्स्वामी गृहपतिः । ‘पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

कृष्णव्रीह्यादयो वाक्यशेषात्प्रायशः प्रसिद्धाः कृष्णवर्णाः, कृष्णाः । व्रीहीणामित्यादौ ‘नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् ।

… सोमा॑य॒ वन॒स्पत॑ये श्यामा॒कञ्च॒रुं …

to Soma, lord of the forest, an oblation of millet;

कृ॒ष्णाना॑व्व्ँरीही॒णाँ सोमा॑य॒ वन॒स्पत॑ये श्यामा॒कञ्च॒रुम् +++(निर्व॑पति)+++ ।

वनानां पतिस्स्वामी वनस्पतिः । पारस्करादित्वात्सुट्, ‘उभे वनस्पत्यादिषु’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् । श्यामाकाः श्यामाकाख्याः ।

स॑वि॒त्रे स॒त्य-प्र॑सवाय पुरो॒डाश॒न् द्वाद॑शकपालम्
आशू॒नाव्ँ व्री॑ही॒णाँ …

to Savitr, of true instigation, a cake of swift-growing rice on twelve potsherds;

स॑वि॒त्रे स॒त्यप्र॑सवाय पुरो॒डाश॒न्द्वाद॑शकपालम् आशू॒नाव्व्ँरी॑ही॒णाँ …

सवित्रे ‘उदात्तयणः’ इति विभक्तिरुदात्ता । सत्यप्रसवायामोघाभ्यनुज्ञाय । आशवष् षाष्टिका इत्येके । त्रिपक्षपच्या इत्यन्ये ।

रु॒द्राय॑ पशु॒पत॑ये गावीधु॒कञ्+++(=तृणजन्यं)+++ च॒रुं…

to Rudra, lord of cattle, an oblation of Gavidhuka;

रु॒द्राय॑ पशु॒पत॑ये गावीधु॒कञ्च॒रुं

पशूनां पतिस्स्वमी पशुपतिः । ‘परादिश्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । गावीधुकास्तृणतण्डुलाः ।

बृह॒स्पत॑ये वा॒चस्पत॑ये नैवा॒रञ् च॒रुम् …

to Brhaspati, lord of speech, an oblation of wild rice;

बृह॒स्पत॑ये वा॒चस्पत॑ये नैवा॒रञ् च॒रुम्

बृहतां पतिः बृहस्पतिः । वनस्पतिवत्सुस्वटरौ । वाचस्पतये । ‘सावेकाचः’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम्, ‘षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति संहितायां सत्वम् । ‘षष्ठीयुक्तच्छन्दसि वा’ इति पत्युर्घित्वम् । नीवाराश्शुष्कजलाशयोत्थिताः ।

इन्द्रा॑य ज्ये॒ष्ठाय॑ पुरो॒डाश॒म् एका॑दशकपालम् म॒हाव्री॑हीणाम् …

to Indra, the noblest, a cake of large rice on eleven potsherds;

इन्द्रा॑य ज्ये॒ष्ठाय॑ पुरो॒डाश॒मेका॑दशकपालम् म॒हाव्री॑हीणाम्

ज्येष्ठाय प्रशस्यतमाय ।
महाव्रीहयश्शालय इति केचित् ।
स्वयं विशीर्णव्रीहिभ्यस् स्वयम्-उत्पन्ना व्रीहय इत्यन्ये ।

मि॒त्राय॑ स॒त्याया॒ऽऽम्बाना॑ञ् च॒रुं

to Mitra, the true, an oblation of Amba grain,

मि॒त्राय॑ स॒त्याया॒ऽऽम्बाना॑ञ्च॒रुं

सत्यस्वरूपाय मित्राय ।

वरु॑णाय॒ धर्म॑पतये यव॒मय॑ञ् च॒रुम्॥

and to Varuna, lord of right, an oblation made of barley.

वरु॑णाय॒ धर्म॑पतये यव॒मय॑ञ्च॒रुम्॥

धर्मपतिः धर्मस्य पाता । पूर्ववत्स्वरः । यवमयं ‘द्व्यचश्छन्दसि ’ मयट् ॥

12अथ पुरोडाशस्विष्टकृतः पुरस्तात् ब्रह्मा यजमानस्य हस्तं गृह्णाति - सवितेत्यादि ॥

स॒वि॒ता त्वा॑ प्रस॒वानाँ॑ सुवताम्
अ॒ग्निर् गृ॒हप॑तीनाँ॒
सोमो॒ वन॒स्पती॑नाँ
रु॒द्रᳶ प॑शू॒नां [18] बृह॒स्पति॑र् वा॒चाम्
इन्द्रो॑ ज्ये॒ष्ठाना॑म्
मि॒त्रस् स॒त्यानाव्ँ॒ वरु॑णो॒ धर्म॑पतीनाम्॥

May Savitr of instigations instigate thee,
Agni of lords of the house,
Soma of lords of the forest,
Rudra of cattle [1],
Brhaspati of speech,
Indra of nobles,
Mitra of truth,
Varuna of lords of right.

स॒वि॒ता त्वा॑ प्रस॒वानाँ॑ सुवताम्
अ॒ग्निर्गृ॒हप॑तीनाँ॒ सोमो॒ वन॒स्पती॑नाँ रु॒द्रᳶ प॑शू॒नां [18]बृह॒स्पति॑र्वा॒चामिन्द्रो॑ ज्ये॒ष्ठाना॑म्मि॒त्रस्स॒त्यानाव्ँ॒वरु॑णो॒ धर्म॑पतीनाम्॥

अत्र प्रसवस्य प्राधान्यात् तृतीयस्सविता प्रथम असीत् । सर्वत्र तादर्थ्ये चतुर्थ्याष्षष्ठी । प्रसवानां प्रसवार्थं सर्वासु प्रवृत्तिष्वनुज्ञानार्थं सविता त्वां सुवतां प्रेरयतु । षू प्रेरणे, प्रेरणमनुज्ञैव । सर्वत्रानुज्ञातो भवेत्यर्यः । थाथादिना प्रसवशब्दोन्तोदात्तः ।

गृहपतीनामिति । भावप्रधानो निर्देशः । यानि गृहपति त्वानि बहुविधानि तदर्थं सुवताम्, सोमस्त्वां वनस्पत्यर्थं सुवताम्, रुद्रः पशूनां पतिः त्वां पश्वर्थं सुवताम्, वागर्थं बृहस्पतिस्सुवताम्, ज्येष्ठानां ज्येष्ठत्वाय इन्द्रस्सुवताम्, सत्यत्वाय मित्रस्सुवताम्, धर्मपतित्वार्थं वरुणस्सुवताम् ।

ये दे॑वा देव॒सुव॒स् स्थ
त इ॒मम् आ॑मुष्याय॒णम्
अ॑नमि॒त्राय॑ सुवध्वम् …

O ye gods that instigate the gods,
do ye instigate him, descendant of N. N., to freedom from foes,

ये दे॑वा देव॒सुव॒स्स्थ त इ॒ममा॑मुष्याय॒णम॑नमि॒त्राय॑ सुवध्वम्मह॒ते क्ष॒त्त्राय॑ मह॒त आधि॑पत्याय मह॒ते जान॑राज्यायै

हे देवा अग्न्यादयो वरुणान्ताः ये यूयं देवसुवस्स्थ देवस्य दानादिगुणयुक्तस्य यजमानस्य सवितारः प्रेरकास्स्थ ते यूयं यस्मादेवं प्रसवादीनामनुज्ञातारः तस्मादिममामुष्यायणं सिंहवर्मणः पुत्रं नन्दिवर्माणम् अनमित्रायानमित्रत्वाय अविद्यमानशत्रुत्वाय सुवध्वम् । अनुजानीत अशत्रुमेनं कुरुतेत्यर्थः । इममामुष्यायणमिति सर्वनामद्वयं विशेषार्थमुपादीयते । अमुष्यशब्दान्नडादित्वात्फक् ।

3यजमानायतने तिष्ठन् रत्निभ्यो जानपदेभ्यो ऽध्वर्युर् आवेदयते - एष व इति ॥

5यजमानो मुखं विमृष्टे - प्रति त्यदिति द्वाभ्यां वारुणीभ्यां त्रिष्टुब्भ्याम् ॥ ‘महत ऋतस्य नाम’ इति प्रथमाया अन्तः । द्वे अप्यनवसाने ।

प्रति॒ त्यन्नाम॑ रा॒ज्यम॑धायि॒ स्वान्त॒नुवव्ँ॒वरु॑णो अशिश्रे॒च्छुचे॑र्मि॒त्रस्य॒ व्रत्या॑ अभू॒माम॑न्महि मह॒त ऋ॒तस्य॒ नाम॒ सर्वे॒ व्राता॒ वरु॑णस्याभूव॒न्वि मि॒त्र एवै॒ररा॑तिमतारी॒दसू॑षुदन्त य॒ज्ञिया॑ ऋ॒तेन॒ व्यु॑ त्रि॒तो ज॑रि॒माण॑न्न आनड्

7-9त्रीन्विष्णुक्रमान् प्राचः क्रामति - विष्णोः क्रमोसीति ॥ व्याख्यातम् ॥