१३ काम्येष्टयः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - रेणुः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓न्व् अ᳓ह मा᳓सा अ᳓नु इ᳓द् व᳓नानि
अ᳓नु ओ᳓षधीर् अ᳓नु प᳓र्वतासः
अ᳓नु इ᳓न्द्रं रो᳓दसी वावशाने᳓
अ᳓न्व् आ᳓पो अजिहत जा᳓यमानम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áha ← áha (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

ít ← ít (invariable)

mā́sāḥ ← mā́sa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

párvatāsaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vāvaśāné ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

ajihata ← √hā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ánu ← ánu (invariable)

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jā́yamānam ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

अनु॑ । अह॑ । मासाः॑ । अनु॑ । इत् । वना॑नि । अनु॑ । ओष॑धीः । अनु॑ । पर्व॑तासः ।
अनु॑ । इन्द्र॑म् । रोद॑सी॒ इति॑ । वा॒व॒शा॒ने इति॑ । अनु॑ । आपः॑ । अ॒जि॒ह॒त॒ । जाय॑मानम् ॥

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• aha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “day; aha [word]; day.”

• māsā ← māsāḥ ← māsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “month; lunar month; māsa [word].”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vanāny ← vanāni ← vana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• parvatāsaḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• vāvaśāne ← vaś
• [verb noun], nominative, dual
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ajihata ← hā
• [verb], plural, Imperfect
• “move over; yield; give way.”

• jāyamānam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

जायमानं प्रादुर्भवन्तम् इन्द्रं मासाः चैत्रादयः अनु अजिहत अनुगच्छन्ति । अह इति पूरणः । वनानि अरण्यान्यपीन्द्रम् अनु अजिहत । इत् इति पूरणः । ओषधीः ओषध्योऽपि इन्द्रम् अनु गच्छन्ति । पर्वतासः पर्वता अपीन्द्रम् अनु गच्छन्ति। वावशाने कामयमाने रोदसी द्यावापृथिव्यावपि इन्द्रम् अनु गच्छतः । आपः उदकान्यपीन्द्रम् अनु गच्छन्ति । मासाद्यधिष्ठातृदेवताः प्रादुर्भवन्तमिन्द्रमनुगच्छन्तीत्यर्थः ॥

अहेति पादपूरणे प्रसिद्धौ वा । इदिति समुच्चये । मासाश् च वनानि च ओषधीः ओषधयश्च । पूर्ववत् पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । पर्वतासः पर्वताः । पूर्ववद् असुक् ।
रोदसी रोदस्यौ द्यावापृथिव्यौ च वावशाने कामयमाने इन्द्रमेव परस्परं वा । यङ्लुगन्तात्ताच्छीलिकश्चानश्, ‘न वशः’ इति सम्प्रसारणाभावः ।

आपश् चेन्द्रम् एव जायमानम् अन्वजिहत अनुजिहते अनुगच्च्छन्ति अनुजायन्ते इत्यर्थः ।

यद्वा - स्वामित्वेन जायमानम् इन्द्रम् एवेन्द्रं भजन्ते । छान्दसो लिङ्, ‘भृञामित्’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । स इन्द्र एवम्महाप्रभावः अस्माकं ग्रामं साधयत्विति ॥

English translation:

“The months attend upon Indra as soon as born, the forests attend upon him, the plural nts, themountains, the affectionate heaven and earth, and the waters (attend upon) him.”

The months gave way to (him), the trees gave way, the plants gave way, the mountains gave way;
the two world-halves eagerly gave way to Indra; the waters gave way to him as he was being born.

Him, verily, the moons, the mountains followed, the tall trees followed and the plants and herbage.
Yearning with love both Worlds approached, the Waters waited on Indra when he first had being.

The months, the woods,
The plants, the mountains,
The earth and sky in longing,
The waters, followed Indra on his birth.

Es ordneten sich die Tage, die Monate, es ordneten sich die Bäume, die Pflanzen, die Berge und willig die beiden Welthälften, die Gewässer dem Indra unter, als er geboren wurde.

Dem Indra gaben Monde nach und Wälder, dem Indra die Gewächse und die Berge, Dem Indra Erd’ und Himmel, gern sich fügend, die Wasser ihm, sobald er ward geboren.

(Ему,) в самом деле, под(чинились) месяцы, под(чинились) и леса,
Под(чинились) растения, под(чинились) горы,
Под(чинились) охотно Индре две половины вселенной,
Под(чинились воды, когда он родился.

• इन्द्र:
• रेणुः
• स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (मासाः-अह) चैत्र आदि मास सचमुच (इन्द्रम्-अनु-अजिहत) परमात्मा के अनुशासन में गति करते हैं-होते रहते हैं। (वनानि-इत्-अनु) वन जङ्गल भी उसके अनुशासन में स्थित हैं (ओषधीः-अनु) ओषधियाँ भी उसके अधीन उत्पन्न होती पकती हैं (पर्वतासः-अनु) पर्वत भी उसके अनुशासन में स्थिर हैं (वावशाने रोदसी) कमनीय द्युलोक पृथिवीलोक (इन्द्रम्-अनु) परमात्मा के अनुशासन में प्राप्त होते हैं (जायमानम्-अनु) प्रसिद्धि को प्राप्त हुए परमात्मा को लक्ष्य करके (आपः-अजिहत) जलप्रवाह बहते हैं ॥१३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के अधीन मास तथा जलप्रवाह चलते हैं। परमात्मा के शासन में द्युलोक, पृथिवीलोक, पर्वत, वन और ओषधियाँ वर्तमान रहती हैं ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मासाः-अह-इन्द्रम्-अनु-अजिहत) मासाश्चैत्रादयः खलु परमात्मानमनु परमात्मशासनमनुसृत्य गच्छन्ति प्रवर्त्तन्ते (वनानि-इत्-अनु) वनानि खल्वपि परमात्मशासनमनुलक्ष्य तिष्ठन्ति (ओषधीः-अनु) ओषधयोऽपि तस्यानुकम्पया प्राप्ता भवन्ति (पर्वतासः-अनु) पर्वताश्चापि तं परमात्मानमनुसृत्य स्थिताः सन्ति (वावशाने रोदसी इन्द्रम्-अनु) कमनीये द्यावापृथिव्यौ परमात्मानमनुदिश्यप्राप्ते स्तः (जायमानम्-अनु-आपः-अजिहत) सर्वत्र प्रसिद्धिं गतं परमात्मानमुलक्ष्य जलप्रवाहाः प्रवहन्ति ॥१३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓नु ते दायि मह᳓ इन्द्रिया᳓य
सत्रा᳓ ते वि᳓श्वम् अ᳓नु वृत्रह᳓त्ये
अ᳓नु क्षत्र᳓म् अ᳓नु स᳓हो यजत्रा᳓
इ᳓न्द्र देवे᳓भिर् अ᳓नु ते नृष᳓ह्ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

dāyi ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

indriyā́ya ← indriyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

satrā́ ← satrā́ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trahátye ← vr̥trahátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajatra ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nr̥ṣáhye ← nr̥ṣáhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अनु॑ । ते॒ । दा॒यि॒ । म॒हे । इ॒न्द्रि॒याय॑ । स॒त्रा । ते॒ । विश्व॑म् । अनु॑ । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ ।
अनु॑ । क्ष॒त्रम् । अनु॑ । सहः॑ । य॒ज॒त्र॒ । इन्द्र॑ । दे॒वेभिः॑ । अनु॑ । ते॒ । नृ॒ऽसह्ये॑ ॥

अन्विति॑ । ते॒ । दा॒यि॒ । म॒हे । इ॒न्द्रि॒याय॑ । स॒त्रा । ते॒ । विश्व॑म् । अन्विति॑ । वृ॒त्र॒हत्य॒ इति॑ वृत्र-हत्ये॑ ॥ अन्विति॑ । क्ष॒त्रम् । अन्विति॑ । सहः॑ । य॒ज॒त्र॒ । इन्द्र॑ । दे॒वेभिः॑ । अन्विति॑ । ते॒ । नृ॒षह्य॒ इति॑ नृ-सह्ये॑ ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dāyi ← dā
• [verb], singular, Aorist passive
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• maha ← mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• indriyāya ← indriya
• [noun], dative, singular, neuter
• “sense organ; Indriya; sense; power; semen; indriya [word]; mind; penis; manfulness; force.”

• satrā
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vṛtrahatye ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahatye ← hatye ← hatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “killing.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• kṣatram ← kṣatra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• yajatrendra ← yajatra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “adorable.”

• yajatrendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• nṛṣahye ← nṛṣahya
• [noun], nominative, dual, neuter

हे इन्द्र महे महते ते तुभ्यम् इन्द्रियाय ऐश्वर्यार्थम् अनु दायि अन्वदायि । अनुदीयते स्म । वृत्रहत्ये वृत्रवधे निमित्ते ते तुभ्यं विश्वं समस्तं सत्रा सत्यम् अनु दायि । कैः किमनु दायीति तदुभयमाह । येन विश्वं बिभर्ति तत् क्षत्रं बलम् अनु दायि । येन शत्रूनभिभवति तद्गुणविशिष्टं सहः बलम् अनु दायि । हे यजत्र यजनीय इन्द्र ते तुभ्यं नृषह्ये युद्धे देवेभिः सर्वैर्देवैरेतत्सर्वम् अनु दायि ॥

यजत्र यष्टव्य हे इन्द्र महे महते सर्वेभ्योऽधिकाय ते तुभ्यं सत्रा सत्रेषु विश्वं सर्वं हविर्देवेभिरग्न्यादिभिरनुदायि अनुक्रमेण दीयते। किमर्थम्। वृत्रहत्ये वृत्रवधमनु ते तवेन्द्रियाय बलसिद्ध्यर्थम्। न केवलं वृत्रवधमनुसृत्य किंतु क्षत्त्रमनु त्वदीयं क्षत्त्रियत्वजात्यभिमानमनुसृत्य, सहोऽनु त्वदीयं बलमनुसृत्य, नृषह्ये वैरिमनुष्यतिरस्कारशीलमनुसृत्य, त्वयि यथोक्तान्गुणानवेक्ष्य ते तुभ्यं पुनः पुनर्दीयत इति शेषः।

हे इन्द्र यजत्र यष्टव्य । यजेरत्रः ।
ते तुभं दायि दीयते देवेभिः ऋत्विग्भिः ; सामर्थ्याद्धविरिति गम्यते ।
विश्वं कृत्स्नमपि तुभ्यमेव दीयते, त्वत्-प्रधानत्वाद् देवानाम् ।
यद्वा - विश्वं हविस् तुभ्यम् एव दीयतां किमन्यैर्देवैः ।
छान्दसो लुङ् ।
‘अमाङ्योगेपि’ इत्यडभावश्छान्दसः ।

सत्रा सत्रेषु सर्तव्येषु यज्ञेषु सर्वेष्वपि । सप्तम्या आकारः ।

देवतान्तरेभ्य इन्द्रस्य विशेषानाचष्टे -
महे महते इन्द्रियाय वीर्याय अनु । द्वितीयार्थे चतुर्थी ।
महदिन्द्रियहेतुभावम् अनु-शब्दो द्योतयति । महतेन्द्रियेण तद्वानयमिति कृत्वा तुभ्यमेव दीयते । अनु वृत्रहत्ये वृत्रहत्याम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति द्वितयीया एकारः । वृत्रं हतवानयमिति कृत्वा ।
क्षत्रं धनं, धनवानिति कृत्वा ।
सहो बलं, बलवानिति कृत्वा ।
अनु नृषह्ये, नृषह्यं नॄणां शत्रूणाम् अभिभवितृत्वम्,
सर्वेषां नॄणाम् अयम् अभिभवितेति कृत्वा ।
‘शकिसहोश्च’ इति भावे यत्, पूर्ववद्वितीयाया एकारः, सुषामादित्वात्षत्वम् ॥

हे इन्द्र यजत्र यष्टव्य तुभ्यं देवैः ऋत्विग्भ्यः दायि दीयते सामर्थ्याद्धविः । विश्वं कृत्स्नमपि सत्रा सर्तव्येषु यज्ञेषु महदिन्द्रियमनुवीक्ष्य महतेन्द्रियेण तद्वानिति कृत्वा वृत्रहत्यां चानुवीक्ष्य, क्षत्रं धनं सहो बलं चानुवीक्ष्येति ॥

English translation:

“All (power) has been successively conceded verily to you, Indra, who are mighty, for the destruction of the foe; suitable vigour, suitable strength in battle (has been given) to you, adorable Indra, by the gods.”

It was conceded to you, to your great Indrian power; everything was entirely conceded to you at the Vr̥tra-smashing;
dominion was conceded, victorious might conceded, o Indra worthy of sacrifice, conceded to you by the gods at the victory over men.

To thee for high dominion hath been for evermore, for slaughtering the Vrtras,
All lordly power and might, O Holy Indra, given by Gods for victory in battle.

To thee hath been assigned for mighty power,
For ever, in the slaying of Vrtra,
All lordship, and all strength, O thou that art worthy of sacrifice
In the overcoming of man, by the gods, O Indra [1].

Dir ward zu großer indrischer Macht, dir ward alles auf einmal im Vritrakampf zugestanden, dir die Herrschaft, die Macht, o opferwürdiger Indra, wir von den Göttern in der Männerschlacht.

Dir räumten alles ein die Götter alle, der grossen Indramacht beim Vritrakampfe, Die Herrschaft dir, ehrwürdiger, den Sieg dir, o Indra, dir auch in dem Kampf der Männer.

Тебе для великой мощи Индры дали впридачу
При убийстве Вритры сразу все – для тебя:
Дали власть, дали силу, о достойный жертв
Индра, тебе боги при покорении мужей.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्र) अत्यन्त श्रेष्ठ (इन्द्र) शत्रुओं के नाश करनेवाले राजन् ! आपको चाहिये कि (नृषह्ये) मनुष्यों से सहने योग्य संग्राम में (देवेभिः) विद्वानों के साथ (महे) बृहत् को (अनु, दायि) देवें और (ते) आपके (इन्द्रियाय) धन के लिये (ते) आपके (सत्रा) सत्य से (विश्वम्) सम्पूर्ण जगत् को (अनु) पश्चात् देवें और (वृत्रहत्ये) मेघ के नाश करने के समान सङ्ग्राम में (क्षत्रम्) राज्य वा धन को (अनु) पश्चात् देवें और (सहः) बल को (अनु) पश्चात् देवें और (ते) आपके मनुष्यों से सहने योग्य सङ्ग्राम में सुख को (अनु) पश्चात् देवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे क्षत्रियकुल में उत्पन्न हुए जन ! आप उत्तम कर्मों को करिये और उनके साथ अनुकूल हुए उनका धन आदि से निरन्तर सत्कार करिये और सदा ही सत्य के उपदेशक विद्वानों के सङ्ग से सम्पूर्ण राजविद्या को जानकर निरन्तर प्रचार करिये ॥८॥

अन्वय: हे यजत्रेन्द्र ! त्वया नृषह्ये देवेभिस्सह महेऽनुदायि त इन्द्रियाय ते सत्रा विश्वमनु दायि वृत्रहत्ये क्षत्रमनुदायि सहोऽनुदायि ते नृषह्ये सुखमनुदायि ॥८॥

पुनः स राजा किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अनु) (ते) तव (दायि) दीयते (महे) महत् (इन्द्रियाय) धनाय (सत्रा) सत्येन (ते) तव (विश्वम्) सर्वं जगत् (अनु) (वृत्रहत्ये) मेघहननमिव सङ्ग्रामे (अनु) (क्षत्रम्) राज्यं धनं वा (अनु) (सहः) बलम् (यजत्र) पूजनीयतम (इन्द्र) शत्रुविदारक राजन् (देवेभिः) विद्वद्भिः सह (अनु) (ते) तव (नृषह्ये) नृभिः सोढव्ये सङ्ग्रामे ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन्य ! त्वमुत्तमानि कर्माणि कुर्यास्तैरनुकूलः संस्तान् धनादिभिः सततं सत्कुर्याः सदैव सत्योपदेशकानां विदुषां सङ्गेनाऽखिलां राजविद्यां विज्ञाय सततं प्रचारय ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू उत्तम कर्म कर व अनुकूल असलेल्यांचा धन वगैरेनी सत्कार कर. सदैव सत्याचे उपदेशक असलेल्या विद्वानांच्या संगतीने संपूर्ण राजविद्या जाणून निरंतर प्रचार कर. ॥ ८ ॥

Indrani beyond other women
I have heard to be favoured with a spouse,
For never at any time [1]
Shall her husband die of old age.

इ॒न्द्रा॒णीमा॒सु नारि॑षु सु॒पत्नी॑म॒हम॑श्रवम् ।
न ह्य॒स्या अप॒रञ्च॒न ज॒रसा॑ [47]मर॑ते॒ पतिः॑ ॥

इन्द्रणीमिन्द्रस्य पत्नीम् । ‘इन्द्रवरुण’ इति ङीष् । आसु नारिषु मध्ये । छान्दसं ह्रस्वत्वम् । सुपत्नीं शोभनपतिकाम् । ‘विभाषा सपूर्वस्य’ इति ङीष्, ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अहमश्रवं श्रुतवानस्मि । शृणोतेर्लङि व्यत्ययेन शप् । लुग्वा शपः । अपरञ्चन किञ्चन किञ्चान्यदित्यर्थः अयमस्मा अन्यो विशेषः । चनेति समुच्चये । न ह्यस्याः पतिः जरसा वयोहान्या मरते म्रियते । व्यत्ययेन शप्, ‘हि च’ इति निघातप्रतिषेधः । सैव महाभागा इन्द्राणी अस्मत्सेनामुत्साहवतीं करोत्वित्यर्थः ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - इन्द्रः
• छन्दः - पङ्क्तिः

ना᳓ह᳓म् इन्द्राणि रारण
स᳓ख्युर् वृषा᳓कपेर् ऋते᳓
य᳓स्येद᳓म् अ᳓पियं हविः᳓
प्रियं᳓ देवे᳓षु ग᳓छति
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

indrāṇi ← indrāṇī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rāraṇa ← √ranⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

r̥té ← r̥té (invariable)

sákhyuḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥ṣā́kapeḥ ← vr̥ṣā́kapi- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ápyam ← ápya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

gáchati ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úttaraḥ ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

न । अ॒हम् । इ॒न्द्रा॒णि॒ । र॒र॒ण॒ । सख्युः॑ । वृ॒षाक॑पेः । ऋ॒ते ।
यस्य॑ । इ॒दम् । अप्य॑म् । ह॒विः । प्रि॒यम् । दे॒वेषु॑ । गच्छ॑ति । विश्व॑स्मात् । इन्द्रः॑ । उत्ऽत॑रः ॥

• nāham ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• indrāṇi ← indrāṇī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Śacī; nirguṇḍī.”

• rāraṇa ← ran
• [verb], singular, Perfect indicative
• “rejoice.”

• sakhyur ← sakhyuḥ ← sakhi
• [noun], genitive, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• vṛṣākaper ← vṛṣākapeḥ ← vṛṣākapi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; vṛṣākapi [word]; Indra.”

• ṛte
• [adverb]
• “without; ṛte [word].”

• yasyedam ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyedam ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• apyaṃ ← apyam ← apya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “aquatic; aquatic.”

• haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• gacchati ← gam
• [verb], singular, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• viśvasmād ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• uttaraḥ ← uttara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

हे इन्द्राणि अहम् इन्द्रः सख्युः मम सखिभूतात् वृषाकपेर्ऋते प्रियं वृषाकपिं विना न ररण न रमे । अप्यम् अप्सु भवमद्भिर्वा संस्कृतं प्रियं प्रीतिकरम् इदम् उपस्थितं हविः देवेषु देवानां मध्ये यस्य ममेन्द्रस्य सकाशं गच्छति । यश्चाहम् इन्द्रः सर्वस्मात् उत्तरः । यद्वा । अयमर्थः । हे इन्द्राणि वृषाकपेः सख्युरिन्द्रादृतेऽहं वृषाकपिर्न रारण न रमे। अन्यत्समानम् ॥

हे इन्द्राणि तव सख्युः वृषाकपेः इन्द्रादृते वा मम सख्युः वृषाकपेः आदित्याद्विष्णोर्वा ऋते कञ्चिदपि नाहं रारण न रणामि न कीर्तयामि ततोन्यं न नौमीत्यर्थः । ततोन्येन वा केन चिदपि न रमे । छान्दसो लिट् । तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घत्वम्, ‘णलुत्तमो वा’ इति वृद्ध्यभावः, रमतेरन्त्यविकारश्छान्दसः । आत्मानं विशिनष्टि - यस्य हविः मम सम्बन्धि हविः अप्यमद्भ्यो हितं, वृष्टिहेतुत्वात् । अप्सु वा भवं सोमपुरोडाशादिकं, तत्कारणत्वात् । छान्दसो यत् । प्रियमिष्टं भूत्वा देवेषु गच्छति सर्वान् देवान् प्राप्नोति । एवं सर्वदेवप्रीणनसमर्थोपि अहं वृषाकपेः ऋते न कञ्चिद्रारण न वा केन चिद्रणे, सखित्वात् । सोहमिदानीं अनेन हविषाराधयामि, अतोस्मत्सेनां संशितां कुर्विति ॥

However, the statement by Indra: “yasyedam apyaṃ haviḥ priyaṃ deveṣu gacchati” – the watery haviṣ might be linked to the carrying of the seed of the gods by Erikepaius.

Indra says “O Indrāṇī! I am not delighted without my friend Vriṣākapi, of whom these favourite watery oblations reach the gods. Indra is in the upper (part) of the universe.”

English translation:

“I am not happy, Indrāṇi, without my friend Vṛṣākapi; whose acceptable oblation here, purified withwater, proceeds to the gods; Indra is above all (the world).”

[Indra:] “O Indrāṇī, I find no pleasure without my comrade Vr̥ṣākapi, whose own dear watery oblation goes here and now to the gods.” – Above all Indra!

Never, Indralni, have I joyed without my friend Vrsakapi,
Whose welcome offering here, made pure with water, goeth to the Gods. Supreme is Indra over all.

I have not joyed, O Indrani,
Without my friend Vrsakapi,
Whose oblation rich in water
Goeth dear to the gods.

Frau Indra! Ohne den Freund Vrisakapi war ich nicht froh, dessen wässerige Opferspende hier den Göttern erwünscht kommt." - Höher als alles steht Indra!

Doch, o Indrānī, ich habe keine Freude ohne diesen Genossen, den Vrischākapi, dessen lieber mit Wasser vermischter Opfertrank hier zu den Göttern geht. Höher als alles ist Indra.

• वरुणः
• वृषाकपिरैन्द्र इन्द्राणीन्द्रश्च
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राणि) हे व्योमकक्षा ! (वृषाकपेः सख्युः-ऋते) सूर्य सखीभूत-पुत्र के विना (अहं न रराण) मैं रमण नहीं करता हूँ, शान्ति को प्राप्त नहीं करता हूँ (यस्य-इदम्-अप्यम्)जिस सूर्य का यह अन्तरिक्ष में जानेवाला (प्रियं हविः) अभीष्ट रश्मितेज(देवेषु गच्छति)ग्रह नक्षत्रों में जाता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - सूर्य के बिना उत्तर ध्रुव का कार्य नहीं चलता है, आकाश के सब गोलों में सूर्य का रश्मितेज पहुँचता है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राणि) हे इन्द्राणि ! व्योमकक्षे ! (सख्युः-वृषाकपेः-ऋते-अहं न रराण) सखिभूताद् वृषाकपेः सूर्यादृते नाहं रमामि न शान्तिं लभे (यस्य-इदम्-अप्यं प्रियं हविः-देवेषु गच्छति) यस्य वृषाकपेः सूर्यस्य खल्विदमन्तरिक्षगामिप्रियरश्मितेजः “आपोऽन्तरिक्षनाम” [निघ० १।३] द्युस्थानगतेषु लोकेषु गच्छति “देवो द्युस्थानो भवतीति वा” [निरु० ७।१५] ॥१२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ जात᳓ एव᳓ प्रथमो᳓ म᳓नस्वान्
देवो᳓ देवा᳓न् क्र᳓तुना पर्य᳓भूषत्
य᳓स्य शु᳓ष्माद् रो᳓दसी अ᳓भ्यसेतां
नृम्ण᳓स्य मह्ना᳓ स᳓ जनास इ᳓न्द्रः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mánasvān ← mánasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

krátunā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

paryábhūṣat ← √bhūṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ábhyasetām ← √bhyas- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

śúṣmāt ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nr̥mṇásya ← nr̥mṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । जा॒तः । ए॒व । प्र॒थ॒मः । मन॑स्वान् । दे॒वः । दे॒वान् । क्रतु॑ना । प॒रि॒ऽअभू॑षत् ।
यस्य॑ । शुष्मा॑त् । रोद॑सी॒ इति॑ । अभ्य॑सेताम् । नृ॒म्णस्य॑ । म॒ह्ना । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jāta ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• manasvān ← manasvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• kratunā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• paryabhūṣat ← paribhūṣ ← √bhūṣ
• [verb], singular, Imperfect

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śuṣmād ← śuṣmāt ← śuṣma
• [noun], ablative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• abhyasetāṃ ← abhyasetām ← abhyas ← √as
• [verb], dual, Present optative
• “reduplicate; practice; study; perform; consume; shoot.”

• nṛmṇasya ← nṛmṇa
• [noun], genitive, singular, neuter
• “manhood; power.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• janāsa ← janāsaḥ ← jana
• [noun], vocative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

गृत्समदोब्रूते—जनासोजनाः हेअसुराः यः जातएवजायमानएव सन् प्रथमः देवानाम्प्रधानभूतः मनस्वान् मनस्विनामग्रगण्यः देवोद्योतमानःसन् क्रतुनावृत्रवधादिलक्षणेनस्वकीयेनकर्मणादेवान्- सर्वान् यागदेवान् पर्यभूषत् रक्षकत्वेनपर्यग्रहीत् भूषअलङ्कारे भौवादिः लङिरूपं यद्वा सर्वान न्यान्- देवान् पर्यभूषत् पर्यभवत् अत्यक्रामत् अस्मिन्पक्षेभवतेर्व्यत्ययेनक्सः श्र्युकः कितीतीट्प्रतिषेधःयस्ये- न्द्रस्याशुष्मात् शारीरात् बलात् रोदसीद्यावापृथिव्यौअभ्यसेतां अबिभीतां भ्यसभये अनुदात्तेत् भ्य- सभयवेपनयोरितिनैरुक्ताः । अभ्यसेतांअवेपेतांवा तथाचमन्त्रान्तरम्—इमेचितवमन्यवेवेपेतेभिय- सामहीइति । नृम्णस्यसेनालक्षणस्यबलस्यमह्नामहत्त्वेनयुक्तः । सइन्द्रोनाहमिति अत्रनिरुक्तम्— योजातएवप्रथमोमनस्वीदेवोदेवान् क्रतुनाकर्मणापर्यभवत्पर्यगृह्णात्पर्यारक्षदत्यतिक्रामदितिवायस्य- बलाद्द्यावापृथिव्यावप्यबिभीतान्नृम्णस्यमह्नाबलस्यमहत्त्वेनसजनासइन्द्रइत्यृषेर्दृष्टार्थस्यप्रीतिर्भ- वत्याख्यानसंयुक्तेति ॥ १ ॥

यो जात एव जातमात्र एव अन्येन अन्येन संस्कारेण विनैव प्रथमः देवानां प्रधानभूतः मनस्वान् मनस्वी तेजस्वी देवः दीप्तिमान् ऋतुना कर्मणा वृत्रवधादिना प्रज्ञया वा पर्यभूषत् अत्यक्रमत् पर्यगृह्णाद्वा स्वामित्वेन । भवतेर्लुङ्, व्यत्ययेन क्सः, ‘श्रुकः किति’ इतीट्प्रतिषेधः । यस्य शुष्माद् रोदसी द्यावापृथिव्यावपि । किमुतान्यः । अभ्यसेतां अबिभीताम् । भ्यस भये, अनुदात्तेत् । हे जनासः जनाः । पूर्ववदसुक् । स तादृश इन्द्रः नृम्णस्य बलसय मह्ना महत्त्वेन इत्थम्भूतस्तादृशो महाबलोन्यो नास्ति तस्मान्मा भैष्ट जनाः दास्यत्यस्मभ्यमिन्द्रियं बलं चेति । महतेरौणादिको नप्रत्ययः, तृतीयैकवचनसय ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः ॥

English translation:

“He, who as soon as born,is the first (of the deities); who has done honour to the gods by his exploits; he, at whose might heaven and earth are alarmed, and (who is known) by the greatness of his strength, he, men, is Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who has done honour to the gods by his exploits: who has preserved or protected them, or has surpassed them: prayarakṣad atyakrāmad iti vā (Nirukta 10.10); Atharvaveda 20.34; he, men, is Indra: sa janāsa Indra = janā, he asurāḥ; the legend: Gṛtsamada,by his devotions, acquired a form as vast as that of Indra, visible at once in heaven, in the firmament, and on earth; the two asuras, Dhuni and Cumuri [Bṛhaddevatā 4.66-67), mistaking him, therefore, for Indra, were proceeding to attack him, when he arrested their advance by repearing this hymn, intimating that he was not Indra; another legend: when Indra and the gods were present at a sacrifice celebrated by Vainya, Gṛtsamada was one of the officiating priests; the asuras came to the spot to kill Indra, who, assuming the likeness of Gṛtsamada, went away without question; when the assembly broke up, and Gṛtsamada went out, the asuras, who had been lying in wait, considered him to be Indra, and were about to fall upon him, when he diverted from their purpose by reciting this hymn, showing that Indra was a different person n; another legend: Indra came alone to the sacrifice of Gṛtsamada, and being, as before away laid by the asuras, asumed the person n of the ṛṣi and coming forth, returned to svarga; after waiting sometime, the asuras entered the chamber of sacrifice, and laid hold of Gṛtasamads, conceving that Indra had assumed his person n until they were person aded of their mistake by the repetition of the entire sūkta (Mahābhārata)

Who, even when just born, was the foremost thinker, the god who by his own will tended to the gods,
before whose explosiveness the world-halves trembled in fear because of the greatness of his manliness – he, o peoples, is Indra.

HE who, just born, chief God of lofty spirit by power and might became the Gods’ protector,
Before whose breath through greatness of his valour the two worlds trembled, He, O men, is Indra.

He who just born as chief god full of spirit Went far beyond the other gods in wisdom: Before whose majesty and mighty manhood The two worlds trembled: he, O men, is Indra.

He who first born in his wisdom
A god, surpassed the gods in insight,
From whose breath the sky and earth recoiled,
In the greatness of his manhood, he, O ye men, is Indra.

Der Gott, der eben geboren besonnen als Erster mit Umsicht die Götter beschirmte, vor dessen Wut beide Welten Furcht hatten ob der Größe seiner Manneskraft - der, ihr Leute, ist Indra.

Der kaum geboren, kühngesinnt die Götter der Gott zuerst mit Muth und Kraft begabte, Vor dessen Stärke beide Welten bebten und grosser Kraft, das ist, o Menschen Indra,

Кто едва родившись, первый наделенный мыслью
Бог, силой духа охватил богов,
От чьей ярости сотрясались оба мира
Из-за величия (его) мужества – тот, о люди, Индра!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पन्द्रह चावाले बारहवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में सूर्य के गुणों का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्वान् जनो ! (यः) जो (प्रथमः) प्रथम वा विस्तारयुक्त (मनस्वान्) जिसमें विज्ञान वर्त्तमान (जातः) उत्पन्न हुआ (देवः) प्रकाशमान (क्रतुना) अपने प्रकाश कर्म से (देवान्) प्रकाशित करने योग्य दिव्यगुणवाले पृथिवी आदि लोकों को (पर्यभूषत्) सब ओर से विभूषित करता है। जिसके बल से (नृम्णस्य) धन के (मह्ना) महत्त्व से (रोदसी) आकाश और पृथिवी (अभ्यसेताम्) अलग होते हैं (सः) वह (इन्द्रः) अपने प्रताप से सब पदार्थों को छिन्न-भिन्न करनेवाला सूर्य है, ऐसा जानना चाहिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिस ईश्वर ने सबका प्रकाश करने और सबका धारण करनेवाला अपने प्रकाश से युक्त आकर्षण शक्तियुक्त लोकों की व्यवस्था करनेवाला सूर्यलोक बनाया है, वह ईश्वर सूर्य का भी सूर्य है, यह जानना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे जनासो यः प्रथमो मनस्वान् जातो देवः क्रतुना देवान् पर्य्यभूषद्यस्य शुष्मान्नृम्णस्य मह्ना रोदसी अभ्यसेतां स इन्द्रः सूर्यलोकोऽस्तीति विद्यम् ॥१॥

अथ सूर्यगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (जातः) उत्पन्नः (एव) (प्रथमः) आदिमो विस्तीर्णो वा (मनस्वान्) मनो विज्ञानं विद्यते यस्य सः (देवः) द्योतमानः (देवान्) प्रकाशितव्यान् दिव्यगुणान् पृथिव्यादीन् (क्रतुना) प्रकाशकर्मणा (पर्य्यभूषत्) सर्वतो भूषत्यलङ्करोति (यस्य) (शुष्मात्) बलात् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अभ्यसेताम्) प्रक्षिप्ते भवतः (नृम्णस्य) धनस्य (मह्ना) महत्त्वेन (सः) (जनासः) विद्वांसः (इन्द्रः) दारयिता सूर्य्यः ॥१॥

भावार्थभाषाः - येनेश्वरेण सर्वप्रकाशकः सर्वस्य धर्त्ता स्वप्रकाशाकर्षणाद्व्यवस्थापकः सूर्यलोको निर्मितः स सूर्य्यस्य सूर्योऽस्तीति वेद्यम् ॥१॥

या सूक्तात सूर्य, ईश्वर व विद्युतच्या गुणांचे वर्णन केल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - ज्या ईश्वराने सर्व प्रकाशक, सर्वांचा धारणकर्ता, स्वप्रकाशयुक्त आकर्षण शक्तीने गोलांचा (लोकांचा) व्यवस्थापक असा सूर्यलोक निर्माण केलेला आहे, तो ईश्वर सूर्याचाही सूर्य आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ ते मह᳓ इन्दर+ ऊती᳓ उग्र
स᳓मन्यवो य᳓त् सम᳓रन्त से᳓नाः
प᳓ताति दिद्यु᳓न् न᳓रियस्य बाह्वो᳓र्
मा᳓ ते म᳓नो विष्वद्रि᳓अग् वि᳓ चारीत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sámanyavaḥ ← sámanyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samáranta ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bāhvóḥ ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

didyút ← didyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

náryasya ← nárya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pátāti ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cārīt ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

viṣvadryàk ← viṣvadryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । ते॒ । म॒हः । इ॒न्द्र॒ । ऊ॒ती । उ॒ग्र॒ । सऽम॑न्यवः । यत् । स॒म्ऽअर॑न्त । सेनाः॑ ।
पता॑ति । दि॒द्युत् । नर्य॑स्य । बा॒ह्वोः । मा । ते॒ । मनः॑ । वि॒ष्व॒द्र्य॑क् । वि । चा॒री॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• maha ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• indroty ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indroty ← ūtī ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• samanyavo ← samanyavaḥ ← samanyu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “consentaneous.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samaranta ← samṛch ← √ṛch
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “collapse.”

• senāḥ ← senā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

• patāti ← pat
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• didyun ← didyut
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow; Didyut.”

• naryasya ← narya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• bāhvor ← bāhvoḥ ← bāhu
• [noun], locative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• viṣvadryag ← viṣvadryak ← viṣvadryañc
• [noun], nominative, singular, neuter

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cārīt ← car
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

हे उग्र उद्गूर्ण ओजस्विन् इन्द्र यत् यदा समन्यवः । समो मन्युरभिमानो वासां ताः समन्यवः । सेनाः समरन्त युध्यन्ते संगच्छन्ते वा तदा नर्यस्य नरहितस्य महः महतः । ते तव बाह्वोः स्थिता दिद्युत् आयुधम् । दिद्युत् हेतिः’ इति वज्रनामसु पाठात् । ऊती ऊत्यै अस्मद्रक्षायै आ पताति आपततु । तव विष्वद्र्यक् विष्वग्गन्तृ मनः च मा वि चारीत् अस्मास्वेव स्थिरं भवतु ॥

त्रिष्टुबेव वा ; प्रथमः पादो दशाक्षरः कार्यः । बाह्वोरिति तृतीयपादान्तः ॥ हे इन्द्र उग्र उद्गीर्णायुध ते तव महः महती ऊती गतिः प्रभावः । ‘ऊतियूति’ इति क्तिन उदात्तत्वम् । प्रथमायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । मह इत्यस्यान्तोदात्तत्वं मृग्यम् । यद्वा - ते तव महः महतः प्रभावस्य ‘सावेकाचः’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ऊत्या प्राप्त्या । तृतीयायाः पूर्वसवर्णः । समन्यवः सामर्षास्सेनाः । सामर्थ्यात्परकीयाः यद्यस्मात् आसमरन्त सर्वास्सम्भूयागताः । ‘समो गमृच्छि’ इत्यात्मनेपदम्, ‘सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च’ इत्यङ् । तस्य ते नर्यस्य नरीभ्यो हितस्य बाह्वोः विद्युत् दीप्यमानः शत्रुः पताति पतेत् अग्नौ शलभ इव । लेट्याडागमः । यद्वा - दिद्युत् आयुधविशेषः तव बाह्वोस्सम्बन्धी इतश्चेतश्च पततु ।

किञ्च - ते तव मनः विष्वद्रियक् विष्वग्गतं स मा विचरीत् विचलितं मा भूत् अस्मज्जयायैव भवतु ‘विष्वग्देवयोश्च’ इत्यद्र्यादेशः । अद्रिसन्ध्योरन्तोदात्तत्वनिपातनं स्वरनिवृत्यर्थमित्युक्तम् ॥

English translation:

“Fierce Indra, when animated by like fierce armies, encounter them; let the bright (weapon) wielded bythe arms of you who are mighty and the friend of man descend for our protection; let not your all-pervading mindwander (away from us).”

(Be) here with your help, o great strong Indra, when armies equal in battle fury clash together
and the missile in the arms of a manly one will fly. Let your mind not roam widely in other directions.

Although mahá(ḥ) in the first pāda is a genitive, I have tr. it in the vocative phrase to avoid the awkward “(Be) here with the help of you, the great one, o strong Indra.” Geldner supplies ‘mind’ from d as the subject of the first pāda, but this seems unnecessary.

I take pāda c as a clause parallel to b, with the yád in b having domain over both, hence accented pátāti in c. By contrast, Geldner (see also Oldenberg) takes it as a circumstantial clause dependent on d and supplies “(Wenn).” This is certainly possible, but my solution seems simpler.

The threatened possibility of Indra’s wandering mind may account for the capturing of his mind in the previous hymn, VII.24.2.

WHEN with thy mighty help, O potent Indra, the armies rush together in their fury. When from the strong man’s arm the lightning flieth, let not the mind go forth to side with others.

Hitherward be thy might with aid, O dread Indra,
What time the armies meet in combat,
And the arrow flieth from the arms of the strong men;
Let not thine [2] anger spread on every side.

Dein, des Großen Sinn, strebe her zum Beistand, gewaltiger Indra, wann die Heere von gleichem Eifer beseelt zusammenstoßen. Wenn das Geschoß in den Armen des Tapferen fliegen wird, dann soll dein Sinn nicht nach den entgegengesetzten Seite sich abwenden.

Zur Hülfe flieg’ aus deinen Armen, Indra, dein Blitz herbei, des grossen, kühnen, starken, Wenn gleich an Muth die Heere sich begegnen; nicht gehe fort dein Sinn nach andern Orten.

У тебя великого, о грозный Индра, (я стремлюсь покорить мысль) для поддержки (нас),
Когда сталкиваются войска равной ярости.
Вылетит стрела из рук мужественного –
Да не разбредется твоя мысль во все стороны!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• निचृत्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब छः ऋचावाले पच्चीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में कैसी सेना उत्तम होती है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उग्र) शत्रुओं के मारने में कठिन स्वभाववाले (इन्द्र) सेनापति ! (यत्) जिस (नर्यस्य) मनुष्यों में साधु (महः) महान् (ते) आप के (समन्यवः) क्रोध के साथ वर्त्तमान (सेनाः) सेना (ऊती) रक्षण आदि क्रिया से (आ, समरन्त) सब ओर से अच्छी जाती हैं उन (ते) आप की (बाह्वोः) भुजाओं में (दिद्युत्) निरन्तर प्रकाशमान युद्धक्रिया (मा) मत (पताति) गिरे, मत नष्ट हो और तुम्हारा (मनः) चित्त (विष्वद्र्यक्) सब ओर से प्राप्त होता हुआ (वि, चारीत्) विचरता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे सेनाधिपति ! जब संग्राम समय में आओ तब जो क्रोध प्रज्वलित क्रोधाग्नि से जलती हुई सेना शत्रुओं के ऊपर गिरें, उस समय वे विजय को प्राप्त हों, जब तक तुम्हारा बाहुबल न फैले मन भी अन्याय में न प्रवृत्त हो, तब तक तुम्हारी उन्नति होती है, यह जानो ॥१॥

अन्वय: हे उग्रेन्द्र ! यद्यस्य नर्यस्य महस्ते समन्यवः सेना ऊती आसमरन्त तस्य ते बाह्वोर्दिद्युन्मा पताति ते मनो विष्वद्र्यग्विचारीत् ॥१॥

अथ कीदृशी सेना वरा स्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ते) तव (महः) महतः (इन्द्र) सेनापते (ऊती) ऊत्या रक्षणाद्यया क्रियया (उग्र) शत्रूणां हनने कठिनस्वभाव (समन्यवः) मन्युना क्रोधेन सह वर्त्तमानाः (यत्) यस्य (समरन्त) सम्यग् गच्छन्ति (सेनाः) (पताति) पतेत् (दिद्युत्) देदीप्यमानाः (नर्यस्य) नृषु साधोः (बाह्वोः) भुजयोः (मा) (ते) तव (मनः) चित्तम् (विष्वद्र्यक्) यद्विष्वगञ्चति व्याप्नोति तत् (वि) (चारीत्) विशेषेण चरति ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे सेनाधिपते ! यदा सङ्ग्रामसमय आगच्छेत्तदा या क्रोधेन प्रज्वलिताः सेनाः शत्रूणामुपरि पतेयुस्तदा ता विजयं लभेरन् यावत्तव बाहुबलं न हृष्येत मनश्चान्याये न प्रवर्तेत तावत्तवोन्नतिर्जायत इति विजानीहि ॥१॥

या सूक्तात सेनापती, राजा व शस्त्र, अस्त्र तयार करणे इत्यादी वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे सेनापती ! युद्धात क्रोधाग्नीने प्रज्वलित सेना जेव्हा शत्रूवर तुटून पडते त्यावेळी विजय प्राप्त होतो. जोपर्यंत तुमचे बाहुबल न्यून होत नाही व मनही अन्यायात प्रवृत्त होत नाही तोपर्यंत तुमची उन्नती होते हे जाणा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ नो मर्धीर् आ᳓ भरा दद्धि᳓ त᳓न् नः
प्र᳓ दाशु᳓षे दा᳓तवे भू᳓रि य᳓त् ते
न᳓व्ये देष्णे᳓ शस्ते᳓ अस्मि᳓न् त उक्थे᳓
प्र᳓ ब्रवाम वय᳓म् इन्द्र स्तुव᳓न्तः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

daddhí ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

mardhīḥ ← √mr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dā́tave ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

prá ← prá (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

deṣṇé ← deṣṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

návye ← návya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śasté ← √śaṁs- (root)
{case:LOC, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ukthé ← ukthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bravāma ← √brū- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

stuvántaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

मा । नः॒ । म॒र्धीः॒ । आ । भ॒र॒ । द॒द्धि । तत् । नः॒ । प्र । दा॒शुषे॑ । दात॑वे । भूरि॑ । यत् । ते॒ ।
नव्ये॑ । दे॒ष्णे । श॒स्ते । अ॒स्मिन् । ते॒ । उ॒क्थे । प्र । ब्र॒वा॒म॒ । व॒यम् । इ॒न्द्र॒ । स्तु॒वन्तः॑ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• mardhīr ← mardhīḥ ← mṛdh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “neglect.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bharā ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• daddhi ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• dātave ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• bhūri
• [noun], nominative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• navye ← navya
• [noun], locative, singular, neuter
• “new; fresh.”

• deṣṇe ← deṣṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “gift; giving.”

• śaste ← śaṃs
• [verb noun], locative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ukthe ← uktha
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bravāma ← brū
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• stuvantaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, plural
• “laud; praise; declare; stu.”

हे इन्द्र त्वं नः अस्मान् मा ‘मर्धीः मा हिंसीः । किंतु त्वम् आ भर पोषको भव। हे इन्द्र ते त्वदीयं भूरि बह्वपि यत् धनं दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय दातवे दातुम् । प्र भवतीति शेषः । नः अस्मभ्यं तत् धनम् आहृत्य दद्धि देहि । हे इन्द्र त्वां स्तुवन्तः वयम् अस्मिन् उक्थे अस्मिन्निष्केवल्याख्यशस्त्रे ते त्वदर्थं नव्ये नूतने शस्ते प्रशस्ते देष्णे दातव्ये हविषि निमित्तभूते सति प्र ब्रवाम प्रकर्षेण त्वां वदाम ॥

हे इन्द्र नो ऽस्मान् मा मर्धीः कलहिनो मा कार्षीः । किन्तु ; नो ऽस्मभ्यं आभर आहर । पूर्ववद्भत्वम् । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । आहृत्य च तदस्मभ्यं प्रदद्धि प्रदेहि । व्यत्ययेन एत्वाभ्यासलोपाभावः ।
तद् इत्य् उक्तम् इत्याह - यत् ते तव सम्बन्धि भूरि बहु तत्तु ‘दातवे’ इति सन्निधेर् धनम् इति गम्यते । प्रदातव इति वा समस्तमेव सम्बध्यते । दाशुषे पुरोडाशम् इति हवींषि दत्तवते यजमानाय ‘दाश्वान्’ इति निपात्यते ।
तस्मै दातवे दातुं दानार्थम् एव यत् त्वया कल्पितं प्रभूतं धनमस्मभ्यं प्रदेहीति । ‘तुमर्थे सेसेन्’ इति तवेन्प्रत्ययः । यस्मात्त्वां स्तुवन्तो वयं प्रब्रवाम प्रकर्षेण ब्रूमः ; देहि नो देहि न इति, तस्मात्तदाहृत्य ते वयमपि दाश्वांस इति ।
कदा दातव इत्याह - नव्ये अभिनवे देष्णे दानसमर्थे । औणादिके स्नप्रत्यये धातोरिकारान्तादेशः । यद्वा - देष्णे दात्रे तुभ्यम् । औणादिके कनिप्रत्यये धातोर् एकारष् षुग्-आगमश्च, उदात्त-निवृत्ति-स्वरेण चतुर्थ्या उदात्तत्वम् ।
ते तव उक्थे स्तोत्रे अस्मिन् स्तोत्रस्थानीये शस्ते प्रशस्ते दाशुषे दातुं यत्तव भूरि तदस्मभ्यं देहीति । यद्वा - ईदृशे शस्ते उक्थे समाप्ते इदानीं यत्त्वां प्रब्रवाम तद्देहीति । ब्रूञो लोटि ‘आडुत्तमस्य’ इत्याडागमः । लेटि वा ‘लेटोडाटौ’ इत्याडागमः , ‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वाङ्ङित्वाभावः, सार्वधातुकत्वाद्वच्यादेशो न प्रवर्तते ॥

English translation:

“Harm us not, but cherish us, Indra; bestow upon us that abundant wealth which it is yours to give to the donor (of the oblation); praising you, we celebrate you at this sacred rite, which is new and excellent, and (at which the oblation) is proper to be presented.”

Do not neglect us! Bring and give us what of yours is to be given in abundance to the pious man.
At this new gift we shall proclaim it in this hymn recited for you,
praising you, o Indra.

I do not understand the function of the initial prá in b. Grassmann indicates that it belongs with dā́tave, and Keydana (Infinitive, p. 255) explicitly says that it must belong with dā́tave and is therefore in tmesis. Though this is not impossible, I am somewhat reluctant to accept this explanation in part because prá is relatively rare with √dā. I wonder if it signals the lexeme prá √as ‘be present, be prominent’, with the copula gapped. Fortunately, the interpr. chosen has almost no effect on the sense of the pāda.

Slay us not; bring, bestow onus the ample gift which thou hast to give to him who offers.
At this new gift, with this laud sung before thee, extolling thee, we, Indra, will declare it.

Destroy us not; bring and give to us
That plenteous bounty which thou hast to give to the pious man,
For this new gift, this song we have sung to thee;
Let us speak forth in praise of Indra.

Setz uns nicht hintan, bring mit, gib uns das, was dir in Fülle zu Gebote steht, um es dem Opfernden zu schenken! Bei einer neuen Gabe möchten wir in diesem vorgetragenen Loblied es preisend von dir verkünden, o Indra.

Versäume nicht uns, bringe her das viele, was dein ja ist, dem Frommen es zu schenken; Wir wollen, Indra, preisen dich und rühmen bei neuer Gab’ und diesem Spruch, der dir gilt.

Не подведи нас! Принеси, дай нам то,
Чего много у тебя для дарения почитателю!
При новом дарении в этом гимне, исполненном для тебя,
Мы хотим, о Индра, восхваляя, провозгласить (это).

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! आप (नः) हम लोगों को (मा) मत (मर्धीः) गीला कीजिये हम लोगों के लिये (तत्) उस धन को (आ, भर) धारण कीजिये (यत्) जो (ते) आपके (अस्मिन्) इस (नव्ये) नवीन (देष्णे) देने और (ते) आपके (शस्ते) प्रशंसित (उक्थे) कहने योग्य व्यवहार में (भूरि) बहुत द्रव्य है वह (दाशुषे) दानशील के लिये (दातवे) देने को (प्र) अत्यन्त धारण कीजिये और (नः) हम सब लोगों के लिये (दद्धि) दीजिये और (स्तुवन्तः) स्तुति करते हुए (वयम्) हम लोग यह आपको (प्र, ब्रवाम) उपदेश करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आपके लिये करने योग्य कर्म्म जो-जो कहें उस-उसका आचरण करो और प्रजा, मन्त्री और राज्य की उन्नति के लिये बहुत धन, विद्या और न्याय को फैलाओ ॥१०॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं नो मा मर्धीर्नस्तदाऽऽभर यत्तेऽस्मिन् नव्ये देष्णे ते शस्त उक्थे भूरि द्रव्यमस्ति तद्दाशुषे दातवे प्रभर सर्वेभ्यो नोऽस्मभ्यं दद्धि। स्तुवन्तो वयमिदं त्वां प्र ब्रवाम ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (नः) अस्मान् (मर्धीः) उन्दितान् मा कुरु (आ) (भर) धर (दद्धि) देहि (तत्) धनम् (नः) अस्मभ्यम् (प्र) (दाशुषे) दानशीलाय (दातवे) दातुम् (भूरि) बहु (यत्) (ते) तव (नव्ये) नवीने (देष्णे) दातुं योग्ये (शस्ते) प्रशंसिते (अस्मिन्) (ते) तुभ्यम् (उक्थे) वक्तव्ये (प्र) (ब्रवाम) उपदिशेम (वयम्) (इन्द्र) राजन् (स्तुवन्तः) ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजंस्तुभ्यं कर्त्तव्यं कर्म्म यद्यद्वदेम तत्तदाचर प्रजाऽमात्यराज्योन्नतये बहु धनं विद्यान्यायौ च प्रसारय ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तुझ्यासाठी जे योग्य कर्म सांगितलेले आहे त्याचे आचरण कर व प्रजा, मंत्री व राज्याच्या उन्नतीसाठी पुष्कळ धन, विद्या व न्याय प्रसृत कर. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ तू᳓ भर मा᳓किर् एत᳓त् प᳓रि ष्ठाद्
विद्मा᳓ हि᳓ त्वा व᳓सुपतिं व᳓सूनाम्
इ᳓न्द्र य᳓त् ते मा᳓हिनं द᳓त्रम् अ᳓स्ति
अस्म᳓भ्यं त᳓द् ध᳓रिअश्व प्र᳓ यन्धि

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mā́kis ← mā́kis (invariable)

pári ← pári (invariable)

sthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tú ← tú (invariable)

hí ← hí (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

vásupatim ← vásupati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidmá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dátram ← dátra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́hinam ← mā́hina- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

haryaśva ← háryaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yandhi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

आ । तु । भ॒र॒ । माकिः॑ । ए॒तत् । परि॑ । स्था॒त् । वि॒द्म । हि । त्वा॒ । वसु॑ऽपतिम् । वसू॑नाम् ।
इन्द्र॑ । यत् । ते॒ । माहि॑नम् । दत्र॑म् । अस्ति॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । तत् । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । प्र । य॒न्धि॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tū ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• mākir
• [adverb]

• etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣṭhād ← ṣṭhāt ← sthā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• vidmā ← vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vasupatiṃ ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• māhinaṃ ← māhinam ← māhina
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mighty; large.”

• datram ← dattra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift.”

• asty ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• taddharyaśva ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• taddharyaśva ← haryaśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yandhi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

हे इन्द्र तु क्षिप्रं धनमा भर । एतत्त्वय दीयमानं धनं माकिः को वा परि ष्ठात् । प्रतिबध्य तिष्ठेत् । त्वा त्वां वसूनां धनानां वसुपतिमुत्तमस्य धनस्य स्वामिनम् विद्म हि । जानीमः खलु । ते तव माहिनं महनीयं यद्दत्रं धनमस्ति हे यर्यश्व दद्धनमस्मभ्यं प्र यन्धि । प्रयच्छ । तु । ऋचि तुनुघेत्यादिना संहितायां दीर्घः । भर । भरतेर्लोटि रूपम् । माकिः । विपातः । स्थात् । तिष्ठतेश्छान्दसे लुङिरूपम् । उपसर्गात्सुनोतीत्यादिना संहितायां षत्वम् । निघातः । विद्म वेत्तेर्लटि विदो लटो वेति मसो मादेशः । प्रत्ययस्वरः । सम्हितायां द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः । वसुपतिम् । पत्यावैश्वर्य इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । माहिनम् । महेरिनण् चेतीनण्प्रत्ययः । णित्त्वादुपधावृद्धिः । ग्रामादित्वादाद्युदात्तः । यन्धि । यमु उपरमे । लोटि बहुलं छन्दसीति शपो लुक् । सेर्हिः । तस्य वा छन्दसीति पित्त्वस्य विकल्पितत्वादत्राङित्त्वादङितश्चेति हेर्ध्यादेशः निघातः ॥ ९ ॥

तू इति पादपूरणार्थम् । हे इन्द्र आभर ‘विद्मा हि त्वा वसुपतिम्’ इति वक्ष्यमाणत्वात् वस्विति गम्यते । पूर्ववद्भत्वम् । एतद् वसु माकिः परिष्ठात् परत्र मास्थात् अस्मास्वेव तिष्ठतु । यद्वा - अस्मभ्यमाहृतं वसु त्वया एतत्परिष्ठितं समाप्तं मा भूत् अनुपक्षीणमस्तु । माकिरिति माशब्दपर्यायो निपातः, ‘गातिस्था’ इति सिचो लुक् । कस्मादेवमुच्यसे ? इति चेत् हि यस्मात्त्वां सर्वेषां वसूनां सम्बन्धिनं वसुपतिं धनपतिं विद्म विजानीमः । ‘द्व्यचोतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम् । सर्वसुपतित्वप्रतिपादनार्थ वसूनामित्युक्तम्, समासे सङ्ख्याविशेषाप्रतीतेः । ‘पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इन्द्रो दिव इन्द्र ईशे पृथिव्याः’ इत्यादिषु त्वामेव सर्ववसुपतिं शृणुमः, तस्मादुच्यते आ तू भरेति ।

किञ्च – हे इन्द्र यत्ते तव माहिनं महत् महनीयं वा हिरण्यादिकम् । महेर् इन् वृद्धिश्च । यद्वा - माहिनं महाप्रमाणं । माहृ माने, स एव प्रत्ययः । दत्रं दातव्यं । औणादिकस्त्रन्प्रत्ययः । ईदृशं यत्तव धनं अस्ति दानायैव कल्पितं, तदस्मभ्यं प्रयन्धि प्रयच्छ । छान्दसो धिभावः, शपो लुक् । हे हर्यश्व हरिवाहन ॥

English translation:

“Quickly, Indra, bring (wealth); let no one impede you, for we know you to be the lord of wealth, of all treasures; and since, Indra, your greatness is munificence, therefore, lord of the tawny steeds, grant us (riches).”

Bring it here. Let no one contain it. For we know you as the goods-lord of goods.
Indra, the great giving that is yours—offer it to us, o possessor of the fallow bays.

Most tr. take Indra as the implied obj. of mā́kiḥ … pári ṣṭhāt, thus displacing etát into an adverbial role (Geldner/Witzel Gotō ‘dabei’). This is possible, but I take it as anticipating dátram in c.

On the form of dátra- see comm. ad IV.17.6.

Then bring thou hither, and let none prevent it:
we know thee well, the Lord of wealth and treasure.
That splendid gift which is thine own, O Indra, vouchsafe to us, Lord of the Tawny Coursers.

Bring it to us, let none intercept it;

For we know thee as wealth lord of riches;
That mighty gift of thine, O Indra,
Vouchsafe it us, O lord of the bay steeds [3].

Bring doch mit! Keiner soll dir dabei im Wege stehen! Wir kennen dich ja als den Herrn der Güter. Gewähre uns, o Falbenlenker, deine großmächtige Gabe, die du, Indra, hast!

So bring doch her, lass niemand es verhindern, da wir dich kennen als den Herrn der Güter; Welch’ herrliches Geschenk du hast, o Indra, das reich uns dar, o Lenker goldner Rosse.

Принеси же (богатства)! Да не станет никто поперек пути!
Ведь знаем мы тебя как господина добра.
О Индра, (тот) великий дар, который у тебя есть,
Пожалуй его нам, о обладатель буланых коней!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! (यत्) जो (ते) आपका (माहिनम्) अतिश्रेष्ठ (दत्रम्) दान (अस्ति) है (तत्) उसे (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये आप (प्र, यन्धि) अच्छे प्रकार दीजिये और हे (हर्यश्व) वेगयुक्त घोड़ोंवाले आप (एतत्) इसको (माकिः) न (परि, ष्ठात्) सब ओर से रोकिये (हि) जिससे कि (वसूनाम्) धनों के (वसुपतिम्) स्वामी (त्वा) आपको हम लोग (विद्म) जानैं, इससे (तु) शीघ्र फिर आप इस सबको (आ) सब ओर से (भर) धारण करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जनों को चाहिये कि सम्पूर्ण जनों के प्रति ऐसा उपदेश देवैं कि आप लोग दोषों को त्याग गुणों को धारण और धन और ऐश्वर्य्य को प्राप्त होके अन्य सुपात्र पुरुषों के लिये देवैं ॥९॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यत्ते माहिनं दत्रमस्ति तदस्मभ्यं त्वं प्रयन्धि। हे हर्य्यश्व भवानेतन्माकिः परिष्ठाद्धि वसूनां वसुपतिं त्वा वयं विद्म तु त्वमेतत्सर्वमाभर ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (तु) पुनः। अत्र ऋचीत्यादिना दीर्घः। (भर) धर (माकिः) निषेधे (एतत्) (परि) सर्वतः (स्थात्) तिष्ठेत् (विद्म) जानीयाम। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हि) यतः (त्वा) त्वाम् (वसुपतिम्) धनस्वामिनम् (वसूनाम्) धनानाम् (इन्द्र) ऐश्वर्य्यप्रद (यत्) (ते) तव (माहिनम्) महत्तमम् (दत्रम्) दानम् (अस्ति) (अस्मभ्यम्) (तत्) (हर्य्यश्व) हरयो वेगवन्तोऽश्वा यस्य तत्सम्बुद्धौ (प्र) (यन्धि) प्रयच्छ ॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः सर्वान्प्रत्येवमुपदेष्टव्यं भवन्तो दोषान् विहाय गुणान्धृत्वा धनैश्वर्य्यं प्राप्यान्येभ्यः सुपात्रेभ्यो देयम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोकांनी संपूर्ण लोकांना असा उपदेश करावा की तुम्ही दोषांचा त्याग करून गुणांना धारण करा. धन व ऐश्वर्य प्राप्त करून इतर सुपात्र लोकांना द्या. ॥ ९ ॥

With our oblation we summon
Indra, the giver;
Fill both thy hands with bounty;
Give to us from the left and the right.

प्र॒दा॒तारँ॑ हवामह॒
इन्द्र॒मा ह॒विषा॑ व॒यम् ।
उ॒भा हि हस्ता॒ वसु॑ना पृ॒णस्वा.. +++(११ अक्षराणि)+++ ऽऽप्र य॑च्छ॒ दक्षि॑णा॒दोत स॒व्यात् ॥ +++(१० अक्षराणि)+++

द्वाभ्यमष्टाक्षराभ्यां दशाक्षराभ्यां च बृहती । प्रदातारमिन्द्रमिति त्वामनेन हविषा वयं हवामहे आह्वयामहे । ‘बहुलं छन्दसि’ इति सम्प्रसारणम् । स त्वमुभौ हस्तौ वसुना धनेन पृणस्व पूरय । पृण प्रीणने, तौदादिकः, व्यत्ययेनात्मनेपदम्, ‘हि च’ इति निघातप्रतिषेधः । पूरयित्वा चास्मभ्यं प्रयच्छ देहीति यावत् । आ दक्षिणादा च सव्यात्प्रसारिताद्धस्तात् ताभ्यां प्रसारिताभ्यां यावद्गृह्यते तावद्देहीति यावत् ॥

The giver, the bolt-bearer, the bull, the overpowering,
The impetuous, the king, slayer of Vrtra, drinker of the Soma,
Seated at this sacrifice on the strew,
Be thou health and wealth to the sacrificer.

प्र॒दा॒ता व॒ज्री वृ॑ष॒भस्तु॑रा॒षाट्छु॒ष्मी राजा॑ वृत्र॒हा सो॑म॒पावा॑ ।
अ॒स्मिन् य॒ज्ञे ब॒र्हिष्या नि॒षद्याथा॑ भव॒ यज॑मानाय॒ शय्ँयोः ॥

प्रदाता प्रकर्षेण दाता वज्री वज्रवान् वृषभः वर्षिताभिमतानां धनानां, तुराषाट् तूर्णम् अभिभविता शत्रूणां । तुर त्वरासम्भ्रमयोः, भिदादिलक्षणोङ्, ‘छन्दसि सहः’ इति ण्विः, सहेस्साढस्सः’ इति षत्वम् । शुष्मी बलवान् राजा दीप्यमानः वृत्रहा वृत्रं हतवान् सोमपावा सोमस्य पाता । ‘अतो मनिन्’ इति वनिप् । ईदृशस्त्वमस्मिन् यज्ञे बर्हिषि सीदसि । आगत्य निषद्य आसित्वा, अथ अनन्तरं यजमानाय शं च योश् च भव रोगाणां शमयिता भयानां च यावयीता । शाम्यतेर् यौतेश् च विच् । ‘निपातस्य च’ इति संहितायामथशब्दस्य दीर्घत्वम् ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गर्गः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रः सुत्रा᳓मा सुअ᳓वाँ अ᳓वोभिः
सुमॄळीको᳓+ भवतु विश्व᳓वेदाः
बा᳓धतां द्वे᳓षो अ᳓भयं कृणोतु
सुवी᳓रियस्य प᳓तयः सियाम

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ávobhiḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutrā́mā ← sutrā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svávān ← svávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhavatu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sumr̥ḷīkáḥ ← sumr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvávedāḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ábhayam ← ábhaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bā́dhatām ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇotu ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvī́ryasya ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

इन्द्रः॑ । सु॒ऽत्रामा॑ । स्वऽवा॑न् । अवः॑ऽभिः । सु॒ऽमृ॒ळी॒कः । भ॒व॒तु॒ । वि॒श्वऽवे॑दाः ।
बाध॑ताम् । द्वेषः॑ । अभ॑यम् । कृ॒णो॒तु॒ । सु॒ऽवीर्य॑स्य । पत॑यः । स्या॒म॒ ॥

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sutrāmā ← sutrāman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; Sutrāman.”

• svavāṃ ← svavat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “helpful.”

• avobhiḥ ← avas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• sumṛﾱīko ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumṛﾱīko ← mṛﾱīkaḥ ← mṛḍīka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “compassion; favor.”

• bhavatu ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• viśvavedāḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedāḥ ← vedāḥ ← vedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “knowledge.”

• bādhatāṃ ← bādhatām ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• dveṣo ← dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• abhayaṃ ← abhayam ← abhaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “security; abhayamudrā; Abhaya.”

• kṛṇotu ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• suvīryasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryasya ← vīryasya ← vīrya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• patayaḥ ← pati
• [noun], nominative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

सुत्रामा सुष्ठु त्राता स्ववान् धनवान् सः इन्द्रः अवोभिः रक्षणैः सुमृळीकः सुष्ठु सुखयिता भवतु । तथा च विश्ववेदाः सर्वधनः सर्वविद्वान् वा स इन्द्रः द्वेषः द्वेष्टॄन शत्रून् बाधतां हिनस्तु । अभयं भयरहितं चास्माकं कृणोतु करोतु । वयं च तत्प्रसादात् सुवीर्यस्य शोभनवीर्यस्य पतयः स्याम भवेम ॥

इन्द्रस्सुत्रामा सुष्ठु त्राता सर्वेषाम् । तेनैव मनिन् । स्ववान् धनवान् । ‘दीर्घादटि समानपादे’ इति रुत्वम् । अवोभिः रक्षणैः सुमृडीकः सुसुखः सुष्ठु सुखयितास्माकं भवतु । ‘मृडीकादयश्च’ इति कन्, ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । विश्ववेदाः ‘गतिकारकयोरपि’ इत्यसुन्, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वश्च । सर्वधनो वा । ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति विश्वशब्दस्यान्तोदात्तत्वम्, ।
किञ्च - बाधतां नाशयतु द्वेष द्वेष्टॄन् । ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इत्यसुनि वा जातावेकवचनम् । अभयं चास्माकं कृणोतु । ‘धिन्विकृण्व्योरच’ इत्युप्रत्ययः । सुवीर्यस्य सुसारस्य सर्वस्य वयं पतयस्स्याम भूयास्म । ‘वीरवीय्रौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May the protecting, opulent Indra be the bestower of felicity by his protections; may he, who is all-knower of felicity by his protections; may he, who is all-knowing, foil our adversaries; may he keep us out of danger, and may we be the possessors of excellent posterity.”

Let Indra be of good protection, of good help with his help, very gracious, affording all possessions.
Let him thrust away hatred; let him create fearlessness. Might we be lords of good heroes in abundance.

In addition to the repetition just described, 12b sumṛḷīkó bhavatu is a variant of 10a mṛḷá, and ábhayaṃ kṛṇotu reminds us of 8ab ánu neṣi … ábhayam.

Translation

1. Let Indra be well-saving, well-aiding with aids, very gracious,
   all-possessing; let him put down (bādh) hatred, let him make for us
   fearlessness; may we be lords of wealth in heroes.

Notes
This hymn and the following are two successive verses in RV. (x. 131. 6,
7, or vi. 47. 12, 13), and are also found together in VS. (xx. 51, 52),
TS. (i. 7. 13⁴⁻⁵), and MS. (iv. 12. 5). All these agree in leaving out
the nas which disturbs the meter of c. Our pada-text agrees with
that of RV. in both verses in falsely dividing svá॰vān, and the comm.
explains the word correspondingly with dhanavān hitātmā vā.

Indra, the protector, the granter of aid with his aids;
All knowing, be kindly to us;
Let him restrain the enemy, let him make security,
May we be lords of strength [4].

May Indra with his help, Lord of all treasures, be unto us a careful protector. Drive off our foes and give us peace and safety. May we be lords of goodly store of heroes.

May helpful Indra as our good Protector, Lord of all treasures, favour us with succour,
Baffle our foes, and give us rest and safety, and may we be the lords of hero vigour.

Indra, der gute Schirmer, der gute Helfer mit seinen Hilfen, soll uns barmherzig sein, der Allwissende. Er soll die Anfeindungen vertreiben, Sicherheit schaffen. Wir wollen Besitzer tüchtiger Mannschaft sein.

Schönschirmend sei, der alles kennet, Indra, und gnadenreich, mit Hülfen kräftig helfend; Die Feinde schlag’ er, schaffe sichern Frieden, und Herren sein wir grosser Heldenscharen.

Индра, прекрасный спаситель, прекрасный помощник со (своей) помощью
Пусть будет очень милостив (к нам) (он,) всеведущий!
Пусть прогонит он ненависть, пусть создаст безопасность!
Да будем мы повелителями хорошего мужского потомства!

• इन्द्र:
• गर्गः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा हो और उसकी रक्षा कौन करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सुत्रामा) उत्तम प्रकार रक्षा करनेवाला (स्ववान्) बहुत अपने जन विद्यमान जिसके ऐसा (विश्ववेदाः) सम्पूर्ण विज्ञान को जाननेवाला (इन्द्रः) दुष्टता का नाश करनेवाला (अवोभिः) रक्षण आदि से हम लोगों का (सुमृळीकः) उत्तम प्रकार सुख करनेवाला (भवतु) हो तथा (द्वेषः) आदि दोषों से युक्त जनों का (बाधताम्) निवारण करे और (अभयम्) निर्भयपन (कृणोतु) करे, उस (सुवीर्यस्य) सुन्दर पराक्रम वा ब्रह्मचर्य्यवाले के हम लोग (पतयः) पालन करनेवाले स्वामी (स्याम) होवें, उसके रक्षक आप लोग भी हूजिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो राजा सम्पूर्ण विद्या और किये हुए पूर्ण ब्रह्मचर्य्य से युक्त बहुत मित्रोंवाला और अपने सदृश श्रेष्ठ का रक्षक, दुष्टों को दण्ड देनेवाला, सब प्रकार से निर्भयता करता है, उसकी रक्षा सब को चाहिये कि सब प्रकार से करें ॥१२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः सुत्रामा स्ववान् विश्ववेदा इन्द्रोऽवोभिरस्माकं सुमृळीको भवतु द्वेषो बाधतामभयं कृणोतु तस्य सुवीर्यस्य वयं पतयः स्याम तस्य रक्षका यूयमपि भवत ॥१२॥

पुनः स कीदृशो भवेत्तस्य रक्षा कैः कार्येत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) दुष्टताविदारको राजा (सुत्रामा) सुष्ठुरक्षकः (स्ववान्) बहवः स्वे विद्यन्ते यस्य सः (अवोभिः) रक्षणादिभिः (सुमृळीकः) सुष्ठु सुखकरः (भवतु) (विश्ववेदाः) यो विश्वं विज्ञानं वेत्ति (बाधताम्) निवारयतु (द्वेषः) द्वेषादिदोषयुक्तान् (अभयम्) भयराहित्यम् (कृणोतु) करोतु (सुवीर्यस्य) शोभनं वीर्यं पराक्रमो ब्रह्मचर्यं यस्य तस्य (पतयः) पालकाः स्वामिनः (स्याम) ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो राजाऽखिलविद्यः कृतपूर्णब्रह्मचर्यो बहुमित्रः स्वात्मवच्छ्रेष्ठस्य रक्षको दुष्टस्य दण्डकृत्सर्वतो निर्भयतां करोति तस्य रक्षा सर्वैः सर्वथा कर्त्तव्या ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो राजा संपूर्ण विद्या, ब्रह्मचर्ययुक्त अनेक मित्र असलेला व स्वतःप्रमाणे श्रेष्ठांचा रक्षक, दुष्टांना दंड देणारा, सर्व प्रकारे निर्भय असतो त्याचे सर्वांनी सर्व प्रकारे रक्षण करावे. ॥ १२ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुत्रामा) सुष्ठु रक्षक (स्ववान्) सामर्थ्यवान् (विश्ववेदाः) सब धनवाला (इन्द्रः) राजा या परमात्मा (अवोभिः) विविध रक्षणकर्मों से (सुमृडीकः)सुखद (भवतु) हो (द्वेषः) द्वेष करनेवाले शत्रुओं को (बाधताम्) नाश करे (अभयं कृणोतु) अभय करे (सुवीर्यस्य) सुपराक्रम ब्रह्मचर्ययुक्त शरीर के (पतयः स्याम) हम स्वामी होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा या राजा अच्छी रक्षा करनेवाला वा सामर्थ्यवान् होता है, विविध रक्षणों से उत्तम सुखप्रद शत्रुओं का नाशक अभय देनेवाला होता है या हो। सुपराक्रम और ब्रह्मचर्ययुक्त शरीर सदा बनाये रखना चाहिये ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुत्रामा स्ववान्) सुष्ठुरक्षकः सामर्थ्यवान् “स्ववान् सामर्थ्यवान्” [ऋ० ६।४७।१२ दयानन्दः] (विश्ववेदाः) सर्वधनः (इन्द्रः) परमात्मा राजा वा (अवोभिः सुमृळीकः-भवतु) रक्षणैः सुष्ठु सुखदो भवतु (द्वेषः-बाधताम्) द्वेष्टॄन् शत्रून् नाशयतु (अभयं कृणोतु) अभयं करोतु (सुवीर्यस्य पतयः स्याम) वयं सुपराक्रमब्रह्मचर्यवतः शरीरस्य स्वामिनो भवेम ॥६॥

राजा के धर्म का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुत्रामा) बड़ा रक्षक, (स्ववान्) बहुत से ज्ञाति पुरुषोंवाला, (विश्ववेदाः) बहुत धन वा ज्ञानवाला (इन्द्रः) बड़े ऐश्वर्यवाला राजा (अवोभिः) अनेक रक्षाओं से (सुमृडीकः) अत्यन्त सुख देनेवाला (भवतु) होवे। वह (द्वेषः) वैरियों को (बाधताम्) हटावे, (नः) हमारे लिये (अभयम्) निर्भयता (कृणोतु) करे और हम (सुवीर्यस्य) बड़े पराक्रम के (पतयः) पालन करनेवाले (स्याम) होवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा दुष्ट स्वभावों और दुष्ट लोगों को नाश करके प्रजा की रक्षा करे ॥१॥ यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−६।४७।१२। तथा १०।१३१।६। और यजु०−२०।५१ ॥

टिप्पणी: १−(इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् राजा (सुत्रामा) त्रैङ् पालने-मनिन्। अतिरक्षकः (स्ववान्) स्वा ज्ञातयः। प्रशस्तज्ञातियुक्तः (अवोभिः) रक्षणैः (सुमृडीकः) बहुसुखयिता (विश्ववेदाः) वेदांसि धनानि ज्ञानानि वा। बहुधनः। बहुज्ञानः। (बाधताम्) निवारयतु (द्वेषः) द्विष अप्रीतौ-विच्। द्वेष्टॄन् (अभयम्) निर्भयत्वम् (नः) अस्मभ्यम् (कृणोतु) करोतु (सुवीर्यस्य) अतिपराक्रमस्य (पतयः) पालकाः (स्याम) भवेम ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गर्गः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓स्य वयं᳓ सुमतउ᳓ यज्ञि᳓यस्य
अ᳓पि भद्रे᳓ सौमनसे᳓ सियाम
स᳓ सुत्रा᳓मा सुअ᳓वाँ इ᳓न्द्रो अस्मे᳓
आरा᳓च् चिद् द्वे᳓षः सनुत᳓र् युयोतु

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yajñíyasya ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)

bhadré ← bhadrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

saumanasé ← saumanasá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutrā́mā ← sutrā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svávān ← svávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ārā́t ← ārā́t (invariable)

cit ← cit (invariable)

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sanutár ← sanutár (invariable)

yuyotu ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

तस्य॑ । व॒यम् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ज्ञिय॑स्य । अपि॑ । भ॒द्रे । सौ॒म॒न॒से । स्या॒म॒ ।
सः । सु॒ऽत्रामा॑ । स्वऽवा॑न् । इन्द्रः॑ । अ॒स्मे इति॑ । आ॒रात् । चि॒त् । द्वेषः॑ । स॒नु॒तः । यु॒यो॒तु॒ ॥

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• sumatau ← sumati
• [noun], locative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• yajñiyasyāpi ← yajñiyasya ← yajñiya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• yajñiyasyāpi ← api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• bhadre ← bhadra
• [noun], locative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• saumanase ← saumanasa
• [noun], locative, singular, neuter
• “favor; satisfaction.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sutrāmā ← sutrāman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; Sutrāman.”

• svavāṃ ← svavat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “helpful.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ārāc ← ārāt
• [adverb]
• “far; ārāt [word].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• sanutar
• [adverb]
• “away.”

• yuyotu ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

यज्ञियस्य यज्ञार्हस्य सुमतौ शोभनायामनुग्रहात्मिकायां बुद्धौ वयं स्याम । तद्विषयभूताः भवेम । तथा भद्रे कल्याणे सौमनसे सुमनसो भावे अपि तदीये स्याम भवेम । स इन्द्रोऽस्मास्वनुग्रहात्मिकां बुद्धिं सौमनस्यं च करोत्वित्यर्थः । सुत्रामा सुष्ठु त्राता स्ववान् धनवान् सः इन्द्रः च अस्मे अस्मत्त: आराच्चित् दूरदेश एव द्वेषः द्वेष्टॄन् सनुतः । अन्तर्हितनामैतत् । अन्तर्हितान् युयोतु पृथक्करोतु ॥

तस्येन्द्रस्य यज्ञियस्य यज्ञार्हस्य यज्ञसम्पादनार्हस्य । ‘यज्ञर्त्विग्भ्यां घखञौ’ । तस्य सुमतौ कल्याण्यां मतौ । ‘मन्क्तिन्व्याख्यान’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । शोभनायां वा बुद्धौ । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । तत्र विषयत्वेन वयं स्याम, तस्येन्द्रस्य भद्रे भजनीये कल्याणे सौमनसे सौमनस्ये च स्याम ।

एतदुक्तं भवति - यागसम्पादिनः तस्य सुमतौ स्याम यथा सर्वकालं यागकारिणो भवाम । अपि च - तस्य भद्रे सौमनसे सौमनस्ये च फलं स्याम यथा सर्वकालाभिमतभाजः सर्वकालं मोदेमहीति । छान्दसोण्प्रत्ययः । इन्द्रस्सुत्रामा सुष्ठु त्राता स्ववान् धनवान् अस्माकं द्वेषो द्वेष्टॄन् सनुतः अन्तार्हीतान् कृत्वा आराच्चिद्दूरादेव युयोतु यापयतु नाशयतु । व्यत्ययेन शपश्श्लुः । ‘सुपां सुलुक्’ इत्यस्मच्छब्दात्परस्याष्षष्ठ्याश्शे आदेशः, ‘शे’ इति प्रगृह्यत्वम् ॥

English translation:

“May we continue in the favour of that adorable (deity) even in his auspicious good-will; may that protecting and opulent Indra drive far from us, into extinction, all those who hate us.”

Might we be in the favor of him who deserves the sacrifice, in his propitious benevolence.
Let Indra of good protection, of good help to us keep hatred away even from a distance. ᳓

May we enjoy the favour of him the worshipful,
And also his loving kindness;
May the protector Indra, the granter of aid,
For ever fend far from us the enemy.

May we enjoy the grace of him the Holy, yea, may we dwell in his auspicious favour.
May helpful Indra as our good Preserver drive from us, even from afar, our foemen.

Wir wollen in der Gunst und glückbringenden Gnade dieses Opferwürdigen leben. Dieser Indra, unser guter Schirmer und guter Helfer soll schon von ferne die Anfeindung abseits wenden.

Wir mögen stehn in deiner Huld, des Heil’gen, in segensvollem Glücke fest gegründet; Er, Indra, schön uns helfend und errettend, verjage uns den Feind, auch wenn er fern ist.

Да будем мы в милости у него, достойного жертв,
И в добром (его) расположении!
Этот прекрасный спаситель, прекрасный помощник Индра для нас
Еще издалека пусть прогонит ненависть далеко прочь!

• इन्द्र:
• गर्गः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा और प्रजाजन कैसा वर्त्ताव करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (वयम्) हमलोग (तस्य) उस पहिले प्रतिपादन किये विद्या और विनय से युक्त राजा के और (यज्ञियस्य) विद्वानों की सेवा, सङ्ग और विद्याके दान करने के योग्य की (सुमतौ) सुन्दर बुद्धि में (सौमनसे) उत्तम धर्म से युक्त मानस व्यवहार में (भद्रे) कल्याण करनेवाले में (अपि) भी निश्चय से वर्त्तमान (स्याम) होवें और जो (स्ववान्) अपने सामर्थ्य से युक्त (इन्द्रः) विद्या देनेवाला (अस्मे) हम लोगों की (सुत्रामा) उत्तम प्रकार पालना करनेवाला होता हुआ हम लोगों के (आरात्) समीप वा दूर से (चित्) भी (द्वेषः) धर्म से द्वेष करनेवालों को (सनुतः) सदा ही (युयोतु) पृथक् करे (सः) वह हम लोगों से सदा सत्कार करने योग्य है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और प्रजाजनो ! जिस शुद्ध, न्याय और श्रेष्ठ गुणों में राजा वर्त्ताव करे, वैसे इस विषय में हम लोग भी वर्त्ताव करें और सब मिलकर मनुष्यों से दोषों को दूर करके गुणों को संयुक्त करके सब काल में न्याय और धर्म्म के पालन करनेवाले होवें ॥१३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वयं तस्य यज्ञियस्य सुमतौ सौमनसे भद्रेऽपि निश्चयेन वर्त्तमानाः स्याम। यः स्ववानिन्द्रोऽस्मे सुत्रामा सन्नस्माकमाराद्दूराच्चिद्द्वेषः सनुतर्युयोतु सोऽस्माभिः सदैव सत्कर्त्तव्यः ॥१३॥

पुना राजप्रजाजनाः कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्य) प्रतिपादितपूर्वस्य विद्याविनययुक्तस्य राज्ञः (वयम्) (सुमतौ) शोभनायां प्रज्ञायाम् (यज्ञियस्य) विद्वत्सेवासङ्गविद्यादानानि कर्तुमर्हस्य (अपि) (भद्रे) कल्याणकरे (सौमनसे) सुष्ठु धर्मयुक्ते मानसे व्यवहारे (स्याम) (सः) (सुत्रामा) सर्वेषां सम्यक्पालकः (स्ववान्) स्वकीयसामर्थ्ययुक्तः (इन्द्रः) विद्याप्रदः (अस्मे) अस्माकम् (आरात्) समीपाद् दूराद्वा (चित्) अपि (द्वेषः) धर्मद्वेष्टॄन् (सनुतः) सदैव (युयोतु) पृथक्करोतु ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजप्रजाजन यस्मिञ्छुद्धे न्याये शुभेषु गुणेषु च राजा वर्त्तेत तथैवात्र वयमपि वर्त्तेमहि, सर्वे मिलित्वा मनुष्येभ्यो दोषान् दूरीकृत्य गुणान् संयोज्य सर्वदा न्यायधर्मपालका भवेम ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व प्रजाजनांनो ! ज्या खऱ्या न्याय व श्रेष्ठ गुणांनी युक्त राजा वागतो त्याप्रमाणे आम्हीही वागावे व सर्वांनी मिळून माणसांचे दोष दूर करून गुणांना संयुक्त करून सर्वकाळी न्याय व धर्माचे पालन करणारे बनावे. ॥ १३ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्य) उस (यज्ञियस्य) सङ्गमनीय-परमात्मा की या राजा की (सुमतौ) कल्याणी मति में (सौमनसे) अच्छे मनोभाव में (भद्रे) कल्याणरूप में (स्याम) होवें (सः) वह (सुत्रामा) सुरक्षक (स्ववान्) सामर्थ्यवाला (इन्द्रः) परमात्मा या राजा (आरात्-चित्) दूर से भी (द्वेषः) द्वेष करनेवाले शत्रु को (सनुतः) सदा (युयोतु) पृथक् करे ॥७॥

भावार्थभाषाः - उपासकजनों को चाहिये कि वह परमात्मा की कल्याणकारी वेदवाणी के अनुसार आचरण करते हुए जीवन व्यतीत करें, तो दुःखदायी शत्रु भी उनसे दूर हो जाते हैं एवं प्रजाजन राजा की न्यायव्यवस्था या शासनव्यवस्था में रहने से शत्रुओं से सुरक्षित रहते हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्य यज्ञियस्य सुमतौ) तस्य सङ्गमनीयस्य परमात्मनो राज्ञो वा कल्याण्यां मतौ (सौमनसे भद्रे स्याम) सुमनोभावे कल्याणरूपे भवेम (सः-सुत्रामा स्ववान्) स सुरक्षकः सामर्थ्यवान् (इन्द्रः) परमात्मा राजा वा (आरात्-चित्-द्वेषः सनुतः-युयोतु) दूरादपि द्वेष्टॄन् शत्रून् सर्वदा “सनुतः सर्वदा” [अव्ययार्थनिबन्धनं दयानन्दः] पृथक् करोतु ॥७॥

रेवत्यः धनवत्यः सर्वधनसाधनभूताः । पूर्ववत्पूर्वसवार्णदीर्घत्वम् । नो ऽस्माकं सधमादः अस्माभिस्सह माद्यन्तः । मद तृप्तियोगे, चुरादिः ततो ण्यन्तात्क्विप्, ‘सधमादस्थयोः’ इति सहस्य सधादेशः । आपश्चोच्यन्ते ।
तुवि-वाजाः बह्वन्नं चरुपुरोडाशादिबह्वन्नसम्पादिन्यः अस्माकं इन्द्रे इन्द्रनिमित्तं सन्तु याभीर्विषयं क्षुमन्तः इन्द्रमेन स्तुवन्तो मदेम माद्येम । व्यत्ययेन शप् । क्षौतेः क्विपि छान्दसस्तुगभावः, ‘ह्रस्वनुङ्भ्याम्मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् ॥

Rich banquets be ours with Indra,
With mighty strength,
Wherewith fed we may be glad.

With Indra splendid feasts be ours enriched with ample spoil, wherewith, Wealthy in food, we may rejoice.

रे॒वतीः॑। नः॒। स॒ध॒ऽमादे॑। इन्द्रे॑। स॒न्तु॒। तु॒विऽवा॑जाः। क्षु॒ऽमन्तः॑। याभिः॑। मदे॑म। १२२.१।

• इन्द्र
• शुनःशेपः
• गायत्री
• सूक्त-१२२

सभापति के लक्षण का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रे) इन्द्रे [बड़े ऐश्वर्यवाले सभापति] में (नः) हमारे (सधमादे) हर्षयुक्त उत्सव के बीच (रेवतीः) बहुत धनवाली और (तुविवाजाः) बहुत बलवाली [प्रजाएँ] (सन्तु) होवें। (याभिः) जिन [प्रजाओं] के साथ (क्षुमन्तः) बहुत अन्नवाले होकर (मदेम) हम आनन्द पावें ॥१॥

भावार्थभाषाः - सभापति प्रयत्न करे कि सब प्रजागण उद्योगी, धनी होकर सुखी होवें ॥१॥

टिप्पणी: यह तृच ऋग्वेद में है-१।३०।१३-१ सामवेद उ० ४।१। तृच १४ म० १ सा० पू० २।६।८ ॥ १−(रेवतीः) धनवत्यः प्रजाः (नः) अस्माकम् (सधमादे) आनन्देन सह वर्तमाने महोत्सवे (इन्द्रे) परमैश्वर्यवति सभाध्यक्षे (सन्तु) (तुविवाजाः) बहुबलयुक्ताः (क्षुमन्तः) बहुविधान्नयुक्ताः (याभिः) प्रजाभिः (मदेम) हृष्येम ॥

अस्मै इन्द्राय । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी ।
अस्येन्द्रस्य पुरोरथं रथस्य पुरस्तात् । ‘पुरोव्ययम्’ इति गतित्वम् ।
रथस्याग्रतो यथा शूषं बलं प्रो ष्व् अर्चत प्रकर्षेण सुखेन च वाग्भिरभ्यर्चयत ।
प्रो इति निपातसमुदाय ओद्-अन्तः, ‘सुञः’ इति सोष्षत्वम् । स चास्माभिर् अर्चितबलः अस्माकं बोधि अस्मद्बुध्यतां रक्ष्यत्वेन स्मरतु । ‘अधीगर्थ’ इति कर्मणि षष्ठी । बुधेश्छान्दसे लुङि ‘दीपजनबुध’ इति च्लेश्चिणादेशः, ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि ’ इत्यडभावः ।

इन्द्रो विशेष्यते - अभीके चित् अभ्यर्णेपि परबले योद्धुं कामयमानोपि लोककृत् स्थानकृत् एवमेव वैमुख्यं भजते ।
केशाकेश्यवस्थायामपि परबलेनार्दितोपि
युद्धभूमौ स्थितिमानेव भवतीति ।

क्वेत्यत्राह - समत्सु सङ्ग्रामेषु सङ्गे सति यदा समत्सु सङ्गं करोति तदभीके अन्तिकेपि लोककृद् एव । वृत्रहा वृत्रं हतवान् खल्वसाविति । ‘अनुकाभिकाभीकः कमिता’ इति निपात्यते । सह माद्यन्त्यास्विति समदः । समानं माद्यन्ति वा, ‘समानस्य सः’ इति सभावः । स खल्विन्द्रश्चोदिता सर्वेषां धनानां दाता प्रेरयिता । चुद सञ्चोदने, ण्यन्तात्तृचि ‘बहुलं संज्ञाच्छन्दसोः’ इति णिलुक् ।

किञ्च - तस्येन्द्रस्य प्रसादेन अन्यकेषां परेषां याकाः । उभयत्रापि कुत्सायां प्रागिवीयः कः । अधिधन्वसु धनुष्ष्वारोपिताः कुत्सिता ज्याः नभन्तां नश्यन्तु । नभ हिंसायाम्, व्यत्ययेन शप् ॥

To Indra, here sing strength
To place his chariot in the front;
Even in conflict in battle he maketh wide room;
Slayer of foes in the contests
Be thou our comforter;
Let the feeble bowstrings
Of the others break on their bows.

Sing strength to Indra that shall set his chariot in the foremost place. Giver of room in closest fight, slayer of foes in shock of war, be thou our great encourager. Let the weak bowstrings break upon the bows of feeble enemies.

प्रो इति॑। सु। अ॒स्मै॒। पु॒रः॒ऽर॒थम्। इन्द्रा॑य। शू॒षम्। अ॒र्च॒त॒। अ॒भीके॑। चि॒त्। ऊं॒ इति॑। लो॒क॒ऽकृत्। स॒म्ऽगे। स॒मत्ऽसु॑। वृ॒त्र॒ऽहा। अ॒स्माक॑म्। बो॒धि॒। चो॒दि॒ता। नभ॑न्ताम्। अ॒न्य॒केषा॑म्। ज्या॒काः। अधि॑। धन्व॑ऽसु। ९५.२।

• इन्द्रः
• सुदाः पैजवनः
• शक्वरी
• सूक्त-९५

राजा के कर्तव्य का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्यो !] (अस्मै) इस (इन्द्राय) इन्द्र [महाप्रतापी राजा] के लिये (पुरोरथम्) रथ को आगे रखनेवाले (शूषम्) शत्रुओं के सुखानेवाले बल का (सु) भले प्रकार से (प्रो) अवश्य ही (अर्चत) आदर करो। (अभीके) समीप में (चित् उ) ही (संगे) मिलने पर (समत्सु) परस्पर खाने के स्थान सङ्ग्रामों में (वृत्रहा) शत्रुनाशक (अस्माकम्) हमारा (चोदिता) प्रेरक [उत्साह बढ़ानेवाला] और (लोककृत्) स्थान करनेवाला (बोधि) जाना गया है। (अन्यकेषाम्) दूसरे खोटे लोगों की (ज्याकाः) निर्बल डोरियाँ (धन्वसु अधि) धनुषों पर चढ़ी हुई (नभन्ताम्) टूट जावें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जिस शूर राजा के प्रताप से उपद्रवी शत्रु लोग हार मानें और प्रजागण आगे बढ़ें, विद्वान् पुरुष उस वीर का सदा मान करें ॥२॥

टिप्पणी: मन्त्र २-४ ऋग्वेद में हैं-१०।१३३।१-३। और सामवेद-उ० ९।१। तृच १४ ॥ २−(प्रो) प्र उ इति निपातसमुदायः। ओत्। पा० १।१।१। इति प्रगृह्यम्। प्रकर्षेणैव। अवश्यमेव (सु) सुष्ठु (अस्मै) (पुरोरथम्) अग्रे रथयुक्तम् (इन्द्राय) महाप्रतापिने राज्ञे (शूषम्) अ० २०।७१।१६। शत्रुशोषकं बलम् (अर्चत) सत्कुरुत (अभीके) अलीकादयश्च। उ० ४।२। अभि+इण् गतौ-कीकन्। धातोर्लोपः। आसन्ने-निरु० ३।२०। (चित्) एव (उ) अवधारणे (लोककृत्) स्थानस्य कर्ता (संगे) संगमे (समत्सु) परस्परादनस्थानेषु संग्रामेषु (वृत्रहा) शत्रुनाशकः (अस्माकम्) (बोधि) अबोधि। ज्ञायते (चोदिता) प्रेरकः। उत्साहवर्धकः (नभन्ताम्) नभतेर्वधकर्मा-निघ० २।१९। हिंस्यन्ताम्। नश्यन्तु (अन्यकेषाम्) अव्ययसर्वनाम्नामकच् प्राक् टेः। पा० ।३।७१। अन्य-अकच्। कुत्सितानामन्येषां शत्रूणाम् (ज्याकाः) कुत्सिते। पा० ।३।७४। ज्या-क प्रत्ययः। कुत्सितो निर्बला ज्याः (अधि) उपरि (धन्वसु) धनुःषु ॥