१० वाजप्रसवीयादि

The instigation of strength pressed in aforetime
This Soma, the lord in the plants, in the waters;
Be they full of sweetness for us;
May we as Purohitas watch over the kingship.

वाज॑स्ये॒मम्प्र॑स॒वस्सु॑षुवे॒ अग्रे॒ सोमँ॒ राजा॑न॒मोष॑धीष्व॒प्सु ।
ता अ॒स्मभ्य॒म्मधु॑मतीर्भवन्तु व॒यँ रा॒ष्ट्रे जा॑ग्रियाम पु॒रोहि॑ताः ॥

वाजस्यान्नस्य प्रसव उत्पत्तिः, उत्पत्तिहेतुर्वा इदं कर्म, देवो वा सविता । इमं सोमं राजानं ओषधीष्वप्सु च सुषुवे उदपीपदत् आधिपत्येन तासु प्रवर्तयामास । अग्रे प्रथममेव ताः तादृश्यः सोमसम्बन्धा ओषधयः आपश्च अस्मभ्यमस्मदर्थं मधुमतीः मधुमत्यः मुधुरसवत्यो वा भवन्तु । ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । वयं च तद्वत्तया राष्ट्रे जाग्रियाम प्रबुध्येमहि अप्रमत्ता भवेम । ‘छन्दस्युभयथा ’ इत्युभयभावात् ‘रिङ्शयग्लिङ्क्षु’ सलोपश्च । पुरोहिता धर्मकार्येष्वग्रतः कृताः प्रधानभूता इत्यर्थः । ‘पुरोव्ययम्’ इति गतित्वात् ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदपकृतिस्वरत्वम् ॥

The instigation of strength hath pervaded
This (world) and all these worlds on every side;
He goeth around knowing pre-eminence,
Increasing offspring and prosperity for us.

वाज॑स्ये॒दम्प्र॑स॒व आ ब॑भूवे॒मा च॒ विश्वा॒ भुव॑नानि स॒र्वतः॑ ।
स वि॒राज॒म्पर्ये॑ति प्रजा॒नन्प्र॒जाम्पुष्टिव्ँ॑व॒र्धय॑मानो अ॒स्मे ॥

वाजस्य प्रसवः प्रसवहेतुः इदं कर्म आ बभूव उदपादि । अनन्तरं चेमानि विश्वानि भुवनानि भूतजातान्या बभूवुः । सर्वतः सर्वेण प्रकारेण । ‘शेश्छन्दसि’ इति शेर्लोपः । स वाजस्य प्रसवः अन्नं वा कर्म वा विराजं प्रजापति कर्मपक्षे अन्नं पर्येति प्राप्नोति । प्रजानन् प्रजानन्निव मयैतत्कर्तव्यमिति विद्वानिव प्रजां पुष्टिञ्च वर्धयमानः वर्धयितुम् । हेतौ शानच्, अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । अस्मे अस्माकं अस्मदर्थम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति शे आदेशः, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण तस्योदात्तत्वम् ॥

The instigation of strength rested on this sky
And all these worlds as king;
May the wise one make the niggard to be generous,
And may he accord us wealth [1] with all heroes.

वाज॑स्ये॒माम्प्र॑स॒वश्शि॑श्रिये॒ दिव॑मि॒मा च॒ विश्वा॒ भुव॑नानि स॒म्राट् ।
अदि॑त्सन्तन्दापयतु प्रजा॒नन्र॒यिं [40] च॒ न॒स्सर्व॑वीरा॒न्नि य॑च्छतु ॥

3अथ तृतीया - वाजस्य प्रसवो यथोक्तस्वरूपः इमां दिवं पृथिवीम् । त्रिष्वपि लोकेषु दिव्शब्दो वर्तते । यथा ‘तृतीयस्यामितो दिवि’ इति । शिश्रिये श्रितवान् इमं लोकं धारयितुम् । अनेन हीहत्यानां स्थितिर्भवति कर्मणा वा वृष्ट्यादिद्वारेण तत इमानि विश्वानि भुवनानि सप्रसवश्शिश्रिये । अन्नेन हि कर्मणा वृष्ट्यादिद्वारेण विश्वेषां भुवनानां स्थितिर्भवति यथा ‘तस्मादीतः प्रदानं देवा उप जविन्ति’ इति । सम्राट् संहतदीप्तिः नोस्मभ्यं अदित्सन्तं दातुमनिच्छन्तं दापयतु । यो हि दित्सन् भवति स हि स्वयमेव ददाति । प्रजानन् प्रज्ञावानिव अस्मद्विषये प्रवर्तताम् । किञ्च - रयिं धनं च सर्ववीरपुरुषान् नियच्छतु नियमयतु ददातु अस्मासु स्थापयतु वा ॥

O Agni, speak to us;
To us be thou kindly disposed;
Further us, O lord of the world
Thou art the giver of wealth to us.

अग्ने॒ अच्छा॑ वदे॒ह न॒ᳶ प्रति॑ नस्सु॒मना॑ भव ।
प्र णो॑ यच्छ भुवस्पते धन॒दा अ॑सि न॒स्त्वम् ॥

हे अग्ने इहास्मिन् कर्मणि नो ऽस्मान् अस्माकं वा इहास्मिन् कर्मणि अच्छवद आभिमुख्येन वद अस्मद्धितं ब्रूहि ।

किञ्च - नो ऽस्मान् प्रति सुमनाः कल्याणमतिश्च भव मनसा च अस्मद्धितमनुचिन्तयेत्यर्थः । किं वः क्रियतामिति चेत् ; नोस्मभ्यं प्रयच्छ देहि धनमिति गम्यते ; ‘धनदा असि’ इति वक्ष्यमाणत्वात् । ‘उपसर्गाद्बहुलम्’ इति नसो णत्वम् । भुवस्पते पृथिव्याः पते । ‘षष्ठ्य्वाः पतिपुत्र’ इति सत्वम् । धनदाः धनस्य दाता धनं दातुं समर्थः त्वमस्माकमसि । तस्माद्देहीति ॥

May Aryaman further us,
May Bhaga, may Brhaspati,
May the gods, and the bounteous one;
May the goddess speech be bountiful to us.

प्र णो॑ यच्छत्वर्य॒मा प्र भग॒ᳶ प्र बृह॒स्पतिः॑ ।
प्र दे॒वाᳶ प्रोत सू॒नृता॒ प्र वाग्दे॒वी द॑दातु नः ॥

नः अस्मभ्यमर्यमा प्रयच्छतु यावद्दातव्यं तत्सर्वं ददातु भगश्च, बृहस्पतिश्च देवाश्च । उत अपि च सूनृता प्रियवाक् यज्ञः वाग्देवी सरस्वती च प्रददातु अस्मभ्यम् । बृहस्पतिशब्दे सुट्स्वरावुक्तौ । शोभना च ऋता च सूनृता पृषोदरादिः ॥

Aryaman, Brhaspati, Indra,
Impel to give us gifts,
Speech, Visnu, Sarasvat!,
And Savitr the strong.

अ॒र्य॒मण॒म्बृह॒स्पति॒मिन्द्र॒न्दाना॑य चोदय ।
वाचव्ँ॒विष्णुँ॒ सर॑स्वतीँ सवि॒तार॑म् [41] च॒ वा॒जिन॑म् ॥

हे अग्ने दानाय चोदय अभिमतानि दापय । वाग्ग्रहणं सरस्वतीविशेषणं नदीनिवृत्त्यर्थम् । सवितृविशेषणं वाजिग्रहणम् ॥

Soma the king, Varuna,
Agni, we grasp,
The Adityas, Visnu, Surya
And Brhaspati, the Brahman (priest).

सोमँ॒ राजा॑नव्ँ॒वरु॑णम॒ग्निम॒न्वार॑भामहे ।
आ॒दि॒त्यान् विष्णुँ॒ सूर्य॑म्ब्र॒ह्माण॑ञ्च॒ बृह॒स्पति॑म् ॥

सोमादीनग्निं च त्वामन्वारभामहे . यूयमेव प्रथमं कर्म आरभध्वम्, अभिमतप्रदत्वात् ; वयन्तु युष्मानन्वारभामहे । यद्वा - अन्वारम्भणमवलम्बनम् । अस्मिन् कर्मणि सोमादीनेवावलम्बामह इति । यद्वा - अन्वारम्भणं पश्चादरम्भणम्, रभिश्च याच्ञायाम् । युष्मद्दानानन्तरं पुनःपुनर्युष्मानेव वयं याचामहे, नान्यान्याचिष्महीति । आदित्यानप्येवमिति ॥

8-10अभिषेकमन्त्राः - देवस्येत्यादयः ॥

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे॑ऽश्विनो॑र्बा॒हुभ्या॑म्पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याँ॒ सर॑स्वत्यै वा॒चो य॒न्तुर्य॒न्त्रेणा॒ग्नेस्त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चा॒मीन्द्र॑स्य॒ बृह॒स्पते॑स्त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चामि ॥ [42]

सर॑स्वत्यै वा॒चो
य॒न्तुर् य॒न्त्रेण अग्नेस् त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चामि ।

with the bond of Sarasvati, of speech, the binder, I anoint thee with the lordship of Agni,

सर॑स्वत्यै वा॒चो य॒न्तुर्य॒न्त्रेण अग्नेस्त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चामि ।

सरस्वत्यै सरस्वत्याः । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी ॥ सरस्वत्या वाचस्सम्बन्धिना यन्तुर्यन्त्रेण यन्तुरप्यन्यस्य यन्त्रणेन यमनेन । सामान्येन वा विवक्ष्यते, यन्त्र्याः वाचस्सरस्वत्याः यन्त्रणेन अग्नेश्च साम्राज्येन त्वामभिषिञ्चामि । सङ्गतं राजतीति सम्राट्, ‘मो राजि समः क्वौ’, ‘गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः’ इति ष्यञ् ।

इन्द्र॑स्य॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चामि ॥
बृह॒स्पते॑स् त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चामि ॥

with the lordship of Indra, of Brhaspati, I anoint thee.

इन्द्र॑स्य॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चामि ॥

बृह॒स्पते॑स्त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भिषि॑ञ्चामि ॥

एवं ‘इन्द्रस्य त्वा साम्राज्येन’ ‘बृहस्पतेस्त्वा साम्राज्येन’, इत्येतौ गतौ ॥

इति सप्तमे दशमोनुवाकः ॥