०१ १.६.०३ इडानुमन्त्रणविधिः

(सं१.६.३/ ३-७ अनुवाके समाम्नातानां इडानुमन्त्रणमन्त्राणां ब्राह्मणम् )

प्रजापतिर्ऋषिः

1अथ दर्शपूर्णमासयोरेव याजमानशेषस्य ब्राह्मणं प्राजापत्यं काण्डम् । तत्रेडाया आह्रियमाणाया अनुमन्त्रणं विधातुमाह - पाकयज्ञमित्यादि ॥

तत्र प्रथमेऽनुवाक इडानुमन्त्रणमुच्यते। तदेतद्विधातुं प्रस्तौति – पाकयज्ञमिति।

पाक-यज्ञव्ँ᳓ वा᳓ अ᳓न्वा᳓हिताग्नेᳶ पश᳓व उ᳓प तिष्ठन्ते ।

Cattle attend the cooked offerings of him who has established a fire

पा॒क॒य॒ज्ञव्ँ वा अन्वाहि॑ताग्नेᳶ प॒शव॒ उप॑ तिष्ठन्ते ।

पा॒क॒य॒ज्ञमिति॑पाक-य॒ज्ञम् । वै । अन्विति॑ । आहि॑ताग्ने॒रित्याहि॑त-अ॒ग्नेः॒ । प॒शवः॑ । उपेति॑ । ति॒ष्ठ॒न्ते॒ ।

अत्रेदमुक्तम् आचार्येण

‘हुतः प्रहुत आहुतश् शूलगवो बलिहरणं प्रत्यवरोहणम् अष्टकाहोम
इति सप्त पाकयज्ञसंस्थाः ।
अपरिमिता इत्येके ब्रुवते यत् किञ्चान्यत्र विकाराद् +धूयते
सर्वास्ताः पाकयज्ञसंस्थाः’

इति । पक्वमात्रनिर्वर्तिताः पाकयज्ञाः । अन्ये त्वाहुः - ‘अल्पयज्ञाः पाकयज्ञाः’ इति ।
पाकयज्ञम् अनु आहिताग्नेः पशव उपतिष्ठन्ते यजमानमेव श्रयन्ते ।
यद्वा - आहिताग्नेर् इति कर्मणि षष्ठी आहिताग्निं पशव इति । सङ्गतिकरणे आत्मनेपदम् । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणस्सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । ‘अनुर्लक्षणे’ इत्यनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् ।

पाकयज्ञस्य स्वरूपमापस्तम्बसूत्रव्याख्यातृभिरुक्तम् - “औपासनहोमो वैश्वदेवं पार्वणमष्टका मासि श्राद्धं सर्पबलिरीसानवलिरिति सप्त पाकयज्ञसंस्थाः” इति।
बौधायनोऽप्याह - “हुतः प्रहुत आहुतः शूलगवो बलिहरणं प्रत्यवरोहणमष्टकाहोम इति सप्त पाकयज्ञसंस्थाः” इति।

अन्ये त्वाहुः— “अल्पयज्ञाः पाकयज्ञाः” इति। आश्वलायनोऽप्याह –त्रयः पाकयज्ञा हुता अग्नौ हूयमाना अनग्नौ प्रहूता ब्राह्मणभोजने ब्रह्मणि हुताः” इति ।
एतेषां मध्ये यं कंचिदप्याहिताग्नेः पाकयज्ञमनु गवाद्याः पशवोऽवस्थिता भवन्ति पाकयज्ञेन लभ्यन्त इत्यर्थः।

इ᳓डा+++(-प्राशनं)+++ ख᳓लु वै᳓ पाकयज्ञः᳓ ।

The cooked offering is the Ida;

इडा॒ खलु॒ वै पा॑कय॒ज्ञः ।

इडा॑ । खलु॑ । वै । पा॒क॒य॒ज्ञइति॑पाक-य॒ज्ञः ।

इडा खल्वित्यादि । इडायाः प्राशनं पाकयज्ञः ।

अत्र त्विडाभक्षणमेव पाकयज्ञो ब्रह्मणि हुतत्वात् । अतोऽनेनापीडाभक्षणेन पशवो लभ्यन्ते ।

सै᳓षा᳓ ऽन्तरा᳓ प्रयाजानूयाजा᳓न् य᳓जमानस्य लोके᳓+++(=स्थाने)+++ ऽवहिता ।

it is placed in the world of the sacrifice between the fore- and the after-offerings-

सैषान्त॒रा प्र॑याजानूया॒जान् यज॑मानस्य लो॒केऽव॑हिता ।

सैषेति । ‘अन्तरान्तरेण’ इति द्वितीया । यजमानस्य लोके स्थाने अवहितावस्थिता ।

सा । ए॒षा । अ॒न्त॒रा । प्र॒या॒जा॒नू॒या॒जानिति॑प्रयाज-अ॒नू॒या॒जान् । यज॑मानस्य । लो॒के । अव॑हि॒तेत्यव॑-हि॒ता॒ ।

तत्रेयमिडा यजमानस्य लोके फलसाधने यज्ञे प्रयाजानुयाजमध्ये व्यावस्थिता । प्रयाजाज्यभागप्रधानस्विष्टकृद्भ्य ऊर्ध्वमनूयाजेभ्यश्च प्रागिडाया अनुष्ठेयत्वात् । एतच्च हौत्रकाण्डे स्विष्टकृद्याज्याया अनूयाजयाज्याश्च मध्य इडोपाह्वानमन्यपाठादवगम्यते ।

ता᳓म् आह्रिय᳓माणाम् अभि᳓ मन्त्रयेत -
“सु᳓रूपवर्षवर्ण ए᳓ही᳓“ति ।

Over it as it is brought up he should say, ‘O thou of fair rain colour, come hither’;

तामा॑ह्रि॒यमा॑णाम॒भि म॑न्त्रयेत ।

सुरू॑पवर्षवर्ण॒ एहीति॑ ।

म॑न्त्रयते॒

ताम् । आ॒ह्रि॒यमा॑णा॒मित्या॑-ह्रि॒यमा॑णाम् । अ॒भीति॑ । म॒न्त्र॒ये॒त॒ ।
सुरू॑पवर्षवर्ण॒इति॒सुरू॑प-व॒र्ष॒व॒र्णे॒ । एति॑ । इ॒हि॒ । इति॑ ।

तामित्यादि । पशुसाधनत्वात्ताच्छब्द्यम् ।

विधत्ते- तामाह्रियमाणामिति । तामिडामाह्रियमाणामवदाय होतृसमीपमानीयमानाम् । तत्प्रकारमापस्तम्ब आह — “इडापात्रमुपस्तीर्य सर्वेभ्यो हविर्भ्य इडाँ समवद्यति चतुरवत्तां वा पञ्चावत्ताम्” इति । “अभिघार्येडाँ होत्रे प्रदाय” इति च ।

पश᳓वो वा᳓ इ᳓डा - पशू᳓न् एवो᳓प ह्वयते ।

the cattle are the Ida; verily he summons cattle

प॒शवो॒ वा इडा॑ प॒शूने॒वोप॑ ह्वयते ।

प॒शवः॑ । वै । इडा॑ । प॒शून् । ए॒व । उपेति॑ । ह्व॒य॒ते॒ ।

पशव इडेति । तस्मादिड एहीति पशूनेवोपह्वयते । ‘निसमुपविभ्यो ह्वः’ इत्यात्मनेपदम् ॥

इडादेवतायाः पशुसाधनत्वाद्गोरूपत्वाच्च मन्त्रगतेनेहीति पदेन पशूनेवोपह्वयते।

यज्ञव्ँ᳓ वै᳓ देवा᳓ अ᳓दुह्रन् +++(←‘वैवावेति च छन्दसि’ इति निघाताभावः ।)+++।

The gods milked the sacrifice,

य॒ज्ञव्ँ वै दे॒वा अदु॑ह्रन् ।

य॒ज्ञम् । वै । दे॒वाः । अ॒दु॒ह्र॒न् ।

2यज्ञं वा इत्यादि ॥ दुहेर्लङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति रुट् । ‘वैवावेति च छन्दसि’ इति निघाताभावः ।

सा मे सत्याऽऽशीरित्येतं मन्त्रभागं व्याख्यातुं प्रस्तौति- यज्ञं वा इति। दोहनं रिक्तीकरणम् । गां दोग्धीत्यत्र तथा दर्शनात् । देवाः प्रथमं यज्ञमदुह्रन्नदुहन्, तद्गतसारफलस्वीकारेण रिक्ती चक्रुः ।

यज्ञो᳓ऽसुराँ अदुहत् ।

the sacrifice milked the Asuras;

य॒ज्ञोऽसु॑राँ अदुहत् ।

य॒ज्ञः । असु॑रान् । अ॒दु॒ह॒त् ।

अदुहदिति व्यत्ययेन च्लेरङ् ।

स च यज्ञोऽसुरानदुहत्तदीयसारापहारेण रिक्ती चकार।

ते᳓ऽसुरा यज्ञ᳓-दुग्धाᳶ प᳓राऽभवन् ।

the Asuras, being milked by the sacrifice, were defeated;

तेऽसु॑रा य॒ज्ञदु॑ग्धा॒ᳶ परा॑ऽभवन् ।

ते । असु॑राः । य॒ज्ञदु॑ग्धा॒इति॑य॒ज्ञ-दु॒ग्धाः॒ । परेति॑ । अ॒भ॒व॒न् ।

यज्ञेन दुग्धाः यज्ञदुग्धाः । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।
पराभवनं विनाशः । दोहनं हि रिक्तीकरणम् । ‘दुह प्रपूरणे’ इति प्रशब्दो हि धात्वर्थनिवृत्तिमाचष्टे प्रस्मरणं प्रस्थानमिति यथा ।
यज्ञस्तु देवैर्दुग्धोपि स्वमहिम्ना पुनःपुनराप्यायते गौरिव ।

ततस्ते पराभूताः।

यो᳓ वै᳓ यज्ञ᳓स्य दो᳓हव्ँ विद्वा᳓न् य᳓जते,
अ᳓प्य् अन्यय्ँ᳓ य᳓जमानन् दुहे ।

he, who knowing the milking of the sacrifice [1] sacrifices, milks another sacrificer

यो वै य॒ज्ञस्य॒ दोहव्ँ॑वि॒द्वान् यज॒तेऽप्य॒न्यय्ँयज॑मानन्दुहे ।

यः । वै । य॒ज्ञस्य॑ । दोह॑म् । वि॒द्वान् । यज॑ते । अपीति॑ । अ॒न्यम् । यज॑मानम् । दु॒हे॒ ।

यो वा इत्यादि ।

यो यजमानो देवकर्तृकं यज्ञरिक्तीकरणं यज्ञकर्तृकमसुररिक्तीकरणं च विद्वान्यजते सोऽन्यमपि यजमानं दुहे रिक्ती करोति ।
एतस्य वाक्यस्य मन्त्रप्रशंसारूपत्वादन्यस्य यजमानस्य न काचिद्धानिः ।

“सा᳓ मे सत्या᳓ऽऽशी᳓र् अस्य᳓ यज्ञ᳓स्य भूयाद्” इ᳓त्य् आह ।
एष᳓ वै᳓ +++(मन्त्रः)+++ यज्ञ᳓स्य +++(असुराणां)+++ दो᳓ह ।
+++(मन्त्रेण)+++ ते᳓नैवै᳓नन् +++(यजमानान्तरं )+++ दुहे +++(←“लोपस् त आत्मनेपदेषु”)+++।

‘May the blessing of this sacrifice be fulfilled for me’, he says;
this is the milking of the sacrifice;
verily with it he milks it.

सा मे॑ स॒त्याऽऽशीर॒स्य य॒ज्ञस्य॑ भूया॒दित्या॑ह ।
ए॒ष वै य॒ज्ञस्य॒ दोहः॑ ।
तेनै॒वैन॑न्दुहे ।

सा । मे॒ । स॒त्या । आ॒शीरित्या॑-शीः । अ॒स्य । य॒ज्ञस्य॑ । भू॒या॒त् । इति॑ । आ॒ह॒ ।
ए॒षः । वै । य॒ज्ञस्य॑ । दोहः॑ ।
तेन॑ । ए॒व । ए॒न॒म् । दु॒हे॒ ।

सा मे सत्याशीरित्यादिवचनं यज्ञस्य दोहः । अनेन मन्त्रेण यज्ञो ऽसुरान् अधुक्षत् ।
दुह इति पूर्ववत् तलोपः ।

व्याचष्टे- सा मे सत्येति।
उपहूतोऽयं यजमान उत्तरस्यां देवयज्यायामुपहूत इत्यादिका येयमाशीरुपह्वानमन्त्रगता सेयमस्य यज्ञस्य संबन्धिन्याशीर्मम सत्या भूयादित्येवंरूपो यज्ञदोहस्तेनैवान्यं यजमानं दोग्धि ।

+++(वत्स-लेहनेन)+++ प्र᳓त्ता+++(←प्र+दा+क्त →प्रस्नुत-स्तनी)+++ वै᳓ गौ᳓र् दुहे+++(←“लोपस् त आत्मनेपदेषु”)+++ ।
प्र᳓त्ते᳓डा य᳓जमानाय दुहे +++(←“लोपस् त आत्मनेपदेषु”)+++।

The cow is milked willingly,
and willingly the Ida is milked for the sacrificer;

प्रत्ता॒ वै गौर् दु॑हे ।
प्रत्तेडा॒ यज॑मानाय दुहे ।

प्रत्ता॑ । वै । गौः । दु॒हे॒ ।
प्रत्ता॑ । इडा॑ । यज॑मानाय । दु॒हे॒ ।

3प्रत्तेत्यादि ॥ पयः प्रदातुम् आरब्धवती प्रत्ता वत्स-लेहनेन प्रस्नुत-स्तनी गौः । आदिकर्मणि क्तः, ‘अच उपसर्गात्तः’ इति तत्वम् ।
दुहे दुग्धे भूयिष्ठं क्षीरं क्षारयति ।

एवं प्रत्ता होत्रे अध्वर्युणा । प्रदानेन इडा यजमानाय दुग्धे तस्मादिडां प्रददातीति ।

वायुध्यानं विधातुं प्रस्तौति- प्रत्ता वा इति। प्रत्ता वत्सलेहनेन प्रस्नुतस्तनी गौर्दुहे पयः क्षारयति तद्वदत्रेडा प्रत्ता सती यजमानस्य फलं दोग्धि।

एते᳓ वा᳓ इ᳓डायै स्त᳓नाः →।
“इ᳓डो᳓पहूते᳓“ति +++(वचने)+++, वायु᳓र् वत्सः᳓।

these are the teats of Ida, ‘Ida is invoked’-Vayu is the calf-

ए॒ते वा इडा॑यै॒ स्तना॒ इडोप॑हू॒तेति॑ वा॒युर्व॒त्सः।

एते वा इत्यादि । इडोपहूतेत्यादयो मन्त्राः अस्यास्स्तनस्थानीयाः ; दोहनसाधनत्वात्स्तनत्वेन रूप्यन्ते स्तनापेक्षत्वाद्दोहस्य । वायुर्वत्सस्थानीयः प्राणवृत्तिरूपत्वात् ।

तस्या इडाया इडोपहूतेत्यादिमन्त्रभागाः स्तनाः। वायुर्वत्सः।

य᳓र्हि+++(←अनद्यतने र्हिल्)+++ हो᳓ते᳓डाम् उपह्व᳓येत …
त᳓र्हि य᳓जमानो हो᳓तारम् ई᳓क्षमाणो वायु᳓म् म᳓नसा ध्यायेत् [2] ।
मात्रे᳓ वत्स᳓म् उपा᳓वसृजति ।

When the Hotr summons the Ida, then the sacrificer looking at the Hotr should in mind reflect on Vayu [2];
verily he lets the calf go to the mother

यर्हि॒ होतेडा॑मुप॒ह्वये॑त …
तर्हि॒ यज॑मानो॒ होता॑र॒मीक्ष॑माणो वा॒युम्मन॑सा ध्यायेत् [2] ।
मा॒त्रे व॒त्समु॒पाव॑सृजति ।

यर्हि॑ । होता॑ । इडा॑म् । उ॒प॒ह्वये॒तेत्यु॑प-ह्वये॑त ।
तर्हि॑ । यज॑मानः । होता॑रम् । ईक्ष॑माणः । वा॒युम् । मन॑सा । ध्या॒ये॒त् ।
मा॒त्रे । व॒त्सम् । उ॒पाव॑सृज॒तीत्यु॑प-अव॑सृजति ।

यर्हीत्यादि । `अनद्यतने र्हिल् अन्यतरस्याम्’ इति र्हिल् । वायुमित्यादि । किं कृतं भवतीत्याह - मात्र इति । दोहार्थं मातृसकाशं वत्सं प्रापयतीत्यनेन प्रदेशान्तरमृता एतेनेति । [ …न्तरं गता एव ते इति ।]

+++(अत्र कोपि व्यत्यासः वर्तते , परिशीलनीयः)+++ ‘उदात्तयणः’ इति चतुर्थ्या उदात्तत्वम् ॥

विधत्ते- यर्हि होतेति । यर्हि यस्मिन्काले ।

सर्वे॑ण॒ वै य॒ज्ञेन॑ दे॒वास्सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कमा॑यन्पाकय॒ज्ञेन॒ मनु॑रश्राम्य॒त्सेडा॒ मनु॑मु॒पाव॑र्तत॒ तान्दे॑वासु॒रा व्य॑ह्वयन्त प्र॒तीची॑न्दे॒वाᳶ परा॑ची॒मसु॑रा॒स्सा दे॒वानु॒पाव॑र्तत प॒शवो॒ वै तद्दे॒वान॑वृणत प॒शवोऽसु॑रानजहुः

स᳓र्वेण वै᳓ यज्ञे᳓न देवा᳓स् सुवर्गल्ँ᳓ लोक᳓म् आयन् ।

पाकयज्ञे᳓न म᳓नुर् अश्राम्यत् ।

By the whole sacrifice the gods went to the world of heaven;
Manu laboured with the cooked offering;

सर्वे॑ण॒ वै य॒ज्ञेन॑ दे॒वास्सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कमा॑यन् ।

पा॒क॒य॒ज्ञेन॒ मनु॑रश्राम्यत् ।

सर्वे॑ण । वै । य॒ज्ञेन॑ । दे॒वाः । सु॒व॒र्गमिति॑सुवः-गम् । लो॒कम् । आ॒य॒न् ।

पा॒क॒य॒ज्ञेनेति॑पाक-य॒ज्ञेन॑ । मनुः॑ । अ॒श्रा॒म्य॒त् ।

4सर्वेणेत्यादि ॥ अश्राम्यत् पाकयज्ञमात्रानुष्ठान-तत्परोभवत् ।

इडोपहूतेत्यादिमन्त्रभागप्रयोगे हेयोपादेयपक्षौ विधातुं प्रस्तौति- सर्वेणेति। मनुसहिताः सर्वे देवाः कृत्स्नेन दर्शपूर्णमासयागेन स्वर्गलोकं प्राप्तुमुद्यताः । तत्र मनुः पाकयज्ञेन श्रान्तोऽभूत् । “इडा खलु वै पाकयज्ञः” इत्युक्तम्। अतो मनुर्होता सन्निडोपाह्वान एव तात्पर्यवानभूदित्यक्तं भवति ।

से᳓डा म᳓नुम् उपा᳓वर्तत । +++(तस्मादियं मानवीत्युच्यते। )+++

the Ida went to Manu;

सेडा॒ मनु॑मु॒पाव॑र्तत ।

सा । इडा॑ । मनु॑म् । उ॒पाव॑र्त॒तेत्यु॑प-आव॑र्तत ।

ततस् सेडा मनुमुपावर्तत । तस्मादियं मानवीत्युच्यत इत्यभिप्रायः ।

सा चेडा देवता तात्पर्यवन्तं मनुमुपगतवती ।

तां᳓ देवासुरा᳓ व्य᳙ह्वयन्त ।

the gods and the Asuras called severally upon her,

तान्दे॑वासु॒रा व्य॑ह्वयन्त ।

ताम् । दे॒वा॒सु॒राइति॑देव-अ॒सु॒राः । वीति॑ । अ॒ह्व॒य॒न्त॒ ।

तामित्यादि । व्यह्वयन्त विविधमाह्वयन् । पूर्ववदात्मनेपदम् ।

तां दृष्ट्वा देवाश्चासुराश्च परस्परव्यत्ययेनाह्वयन्त।

प्रती᳓चीन् देवाः᳓ ।
प᳓राचीम् अ᳓सुराः ।

the gods directly,
the Asuras indirectly;

प्र॒तीची॑न्दे॒वाः ।
परा॑ची॒मसु॑राः ।

प्र॒तीची॑म् । दे॒वाः । परा॑चीम् । असु॑राः ।

प्रतीचीं स्वात्माभिमुखावस्थानाम्, पदाभ्यासात् । ‘चौ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वमन्तोदात्तत्वं च ।

ते देवाः प्रतीचीं संमुखामुपाह्वयन्त। असुराः पराचीनमुखमुपाह्वयन्त।

सा᳓ देवा᳓न् उपा᳓वर्तत ।
पश᳓वो वै᳓ त᳓द् देवा᳓न् अवृणत ।
पश᳓वो᳓ ऽसुरान् अजहुः ।

she went to the gods;
the cattle choose the gods,
cattle deserted the Asuras-

सा दे॒वानु॒पाव॑र्तत ।
प॒शवो॒ वै तद्दे॒वान॑वृणत ।
प॒शवोऽसु॑रानजहुः ।

सा । दे॒वान् । उ॒पाव॑र्त॒तेत्यु॑प-आव॑र्तत ।
प॒शवः॑ । वै । तत् । दे॒वान् । अ॒वृ॒ण॒त॒ ।
प॒शवः॑ । असु॑रान् । अ॒ज॒हुः॒ ।

पराचीं पराङ्मुखावस्थानाम्, पदाभ्यासाभावात् । ‘अनिगन्तोञ्चतौ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वं च ।
केचिदाहुः - ‘इडोपहूतेति प्राची, उपहूतेडेति पराची । पशवो वा इत्यादि । इडायाः प्रतीचीनत्वेन पशव एव देवानवृणत इति वेदितव्यम् ।
पराचीनत्वेनासुरान् पशवोऽजहुरत्यजन् । ‘सिज भ्यस्त इति जुस् ॥

इडोपहूतेत्यवमादाविडाशब्दप्रयोगः सांमुख्याम् । उपहूतेडेति पश्चादिडाशब्दप्रयोगो विमुखत्वम् । तत्र संमुखत्वेन तुष्टा सती सा देवानुपावर्तत । पशवो वा इडेत्यन्यात्राऽऽम्नातत्वादिडारूपाः पशवस्तत्तदा देवानवृणत वृतवन्तः प्राप्तवन्तः । विमुखत्वेनेडाया अपरितोषात्तद्रूपाः पशवोऽसुरानजह्रुः संत्यक्तवन्तः।

य᳓ङ् काम᳓येतापशु᳓स् स्याद् इ᳓ति, प᳓राचीन् त᳓स्ये᳓डाम् उ᳓पह्वयेत ।
अपशु᳓र् एव᳓ भवति ।
यं᳓ [3] काम᳓येत पशुमा᳓न्त् स्याद् इ᳓ति,
प्रती᳓चीन् त᳓स्ये᳓डाम् उ᳓पह्वयेत।
पशुमा᳓न् एव᳓ भवति ।

If he desire of a man, ‘May he be without cattle’, he should invoke the Ida indirectly for him; verily he becomes without cattle [3]-

If he desire of a man, ‘May he be rich in cattle’,
he should invoke the Ida directly for him;
verily he becomes rich in cattle-

यङ्का॒मये॑ताप॒शुस्स्या॒दिति॒
परा॑ची॒न्तस्येडा॒मुप॑ह्वयेत ।
अ॒प॒शुरे॒व भ॑वति।
यं [3] का॒मये॑त पशु॒मान्त्स्या॒दिति॑
प्र॒तीची॒न्तस्येडा॒मुप॑ह्वयेत पशु॒माने॒व भ॑वति।

यम् । का॒मये॑त । अ॒प॒शुः । स्या॒त् । इति॑ ।
परा॑चीम् । तस्य॑ । इडा॑म् । उपेति॑ । ह्व॒ये॒त॒ । अ॒प॒शुः । ए॒व । भ॒व॒ति॒ ।
यम् । का॒मये॑त । प॒शु॒मानिति॑पशु-मान् । स्या॒त् । इति॑ ।
प्र॒तीची॑म् । तस्य॑ । इडा॑म् । उपेति॑ । ह्व॒ये॒त॒ ।
प॒शु॒मानिति॑पशु-मान् । ए॒व । भ॒व॒ति॒ ।

5यमित्यादि । गतम् ॥

तत्र हेयपक्षं विधत्ते – यं कामयेतेति।
उपादेयपक्षं विधत्ते – यं कामयेतेति।

ब्रह्मवादि᳓नो वदन्ति -

“स᳓ त्वा᳓+++(←तु + वै)+++ इडाम् उ᳓पह्वयेत,
य᳓ इ᳓डाम् उपहू᳓य,
+आत्मा᳓नम् इ᳓डायाम् उपह्व᳓येते᳓“ति ।

The theologians say,

‘He would invoke the Ida indeed
who in invoking the Ida should invoke himself in the Ida.’

ब्र॒ह्म॒वा॒दिनो॑ वदन्ति ।

स त्वा इडा॒म् उप॑ह्वयेत॒,
य इडा॑म् उप॒हूया॒त्मान॒म् इडा॑याम् उप॒ह्वये॒तेति॑ ।

ब्र॒ह्म॒वा॒दिन॒इति॑ब्रह्म-वा॒दिनः॑ । व॒द॒न्ति॒ ।
सः । तु । वै । इडा॑म् । उपेति॑ । ह्व॒ये॒त॒ । यः । इडा॑म् । उ॒प॒हूयेत्यु॑प-हूय॑ । आ॒त्मान॑म् । इडा॑याम् । उ॒प॒ह्वये॒तेत्यु॑प-ह्वये॑त । इति॑ ।

6ब्रह्मवादिन इत्यादि ॥ ब्रह्म वेदः तद्वदितुं शीलं येषामीति ‘ब्रह्मणि वदः’ इति णिनिः ; संहितायां तोरन्त्यलोपश्छान्दसः ।
उक्तं च प्रातिशाख्ये - ‘तुनुपूर्व उदात्तयोर्वकारः’ इति ।
य इडामात्मनि उपहूयात्मानमिडायामुपह्वयते स एवेडामुपह्वातुमर्हतीति ब्रह्मवादिन आहुः ॥

सा नः प्रियेति मन्त्रभागं व्याख्यातुं प्रस्तौति- ब्रह्मवादिन इति।
वेदार्थविचारका विद्वांसः परस्परमित्याहुः। किमिति, यो बुद्धिमान् मन्त्रेणेड एह्य् अदित एहीत्यादिनेडाम् उपहूय तस्याम् इडायाम् आत्मानमुपह्वयते योजयति
स एवेडां यथाशास्त्रम् उपह्वयेतेति।

“सा᳓ नᳶ प्रिया᳓, सुप्र᳓तूर्तिर्, मघो᳓नी᳓“त्य् आ᳓ह᳓।
इ᳓डाम् एवो᳓पहू᳓याऽऽत्मा᳓नम् इ᳓डायाम् उ᳓प ह्वयते ।

‘To us be she dear, victorious, bountiful’, he says; verily in invoking the Ida he invokes himself in the Ida-

सा नᳶ॑ प्रि॒या सु॒प्रतू॑र्तिर्म॒घोनीत्याह।
इडा॑मे॒वोप॒हूया॒ऽऽत्मान॒मिडा॑या॒मुप॑ ह्वयते ।

सा । नः॒ । प्रि॒या । सु॒प्रतू॑र्ति॒रिति॑सु-प्रतू॑र्तिः । म॒घोनी॑ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
इडा॑म् । ए॒व । उ॒प॒हूयेत्यु॑प-हूय॑ । आ॒त्मान॑म् । इडा॑याम् । उपेति॑ । ह्व॒य॒ते॒ ।

7सा न इत्यादि ॥ सुप्रतूर्तित्वान्मघवत्त्वाच्च सास्माकं प्रियेति आत्मानमिडायामुपह्वयते ।

मन्त्रं व्याचष्टे- सा नः प्रियेति। येयमिडाऽस्माभिरिड एहीत्यादिनोपहूता सेयमिडा त्वं नोऽस्माकं प्रियेत्यनेन वचनेन स्वात्मानमिडायां योजितवान्भवति।

व्य᳙स्तम् इव वा᳓ एत᳓द् यज्ञ᳓स्य य᳓द् इ᳓डा।
सामि᳓+++(=अर्धम्)+++ प्राश्ञ᳓न्ति ।
सामि᳓ मार्जयन्ते ।

The Ida is as it were a breach in the sacrifice; half they eat [4], half they wipe;

व्य॑स्तमिव॒ वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॒ यदिडा॑।
सा॒मि प्रा॒श्ञन्ति॑।
सा॒मि मा॑र्जयन्ते ।

व्य॑स्त॒मिति॒वि-अ॒स्त॒म् । इ॒व॒ । वै । ए॒तत् । य॒ज्ञस्य॑ । यत् । इडा॑ ।
सा॒मि । प्रा॒श्ञन्तीति॑प्र-अ॒श्ञन्ति॑ ।
सा॒मि । मा॒र्ज॒य॒न्ते॒ ।

व्यस्तम् इत्यादि । विच्छेद इवैष यज्ञस्य क्रियते यदिडा नाम । कथमित्याह - सामीत्यादि । तत्र हविषो यद् एकदेशं प्राश्नन्ति यजमानपञ्चमा ऋत्विजः, एकदेशं प्रस्तरे माजर्यन्ते, नायं यज्ञो न दक्षिणा व्यय एवायं ; तस्माद्विच्छिद्यते यज्ञ इति ।
‘चादिलोपे विभाषा’ इति प्रथमा, तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते, गतिस्वरसमासावुक्तौ ॥

8व्यस्तमिति ॥ भावे निष्ठायां व्यत्ययेन गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इत्याकारस्स्वर्यते ।

मार्जनार्थं मनो ज्योतिरित्यादिकामृचं व्याख्यातुं प्रस्तौति- व्यस्तमिवेति।
इडेति यदेतेन यज्ञस्याङ्गं व्यस्तं विच्छिन्नमिव भवति। तत्कथमिति उच्‍यते - सामि पुरोडाशस्य लेशमिडाभागरूपमृत्विजः प्राश्नन्ति, साम्युदकलेशं मार्जयन्ते शिरसि सिञ्‍चन्ति, तदानीं प्रधानयागाः पूर्वमेव हुता अनूयाजादियागा इत ऊर्ध्वं यष्टव्यास्तन्मध्ये त्वेतदिडाभक्षणं मार्जनं च क्रियते,

एत᳓त् प्र᳓ति वा᳓ अ᳓सुराणाय्ँ यज्ञो᳓ व्य᳙च्छिद्यत ।

in this regard the sacrifice of the Asuras was broken;

ए॒तत्प्रति॒ वा असु॑राणाय्ँ य॒ज्ञो व्य॑च्छिद्यत ।

ए॒तत् । प्रतीति॑ । वै । असु॑राणाम् । य॒ज्ञः । वीति॑ । अ॒च्छि॒द्य॒त॒ ।

एतत्प्रतीति । अत एवैतस्मिन् प्रदेशे असुराणां यज्ञो व्यच्छिद्यत अतः परं लुप्त एवाभवत् । लक्षणादिना प्रतेः कर्मप्रवचनीयत्वम् ।

तयोरयागरूपत्वाद्यागविच्छेदकत्वम्। तथा सत्यसुरा यष्टव्याननूयाजादीन्विस्मृतवन्तः। अतोऽसुराणां यज्ञ एतत्प्रति भक्षणमार्जनद्वयं प्रत्येतदीये काले विच्छिन्नोऽभूत्।

ब्र᳓ह्मणा देवा᳓स् स᳓मदधुः ।

the gods united it by the holy power (Brahman)-

ब्रह्म॑णा दे॒वास्सम॑दधुः ।

ब्रह्म॑णा । दे॒वाः । समिति॑ । अ॒द॒धुः॒ ।

देवास्तु विच्छिन्नं यज्ञं ब्रह्मणि समदधुः संहितमकुर्वन् ।

देवास्त्वप्रमत्ताः सन्तो ब्रह्मणा परिवृढेन केनचित्पुरुषेण समदधुस्तयोर्विच्छिन्नयोर्यज्ञभागयोः संधानं कृतवन्तः।

“बृ᳓हस्प᳓तिस् तनुताम् इम᳓न् न” इ᳓त्य् आह ।
ब्र᳓ह्म वै᳓ देवा᳓नाम् बृ᳓हस्प᳓तिः ।
ब्र᳓ह्मणैव᳓ यज्ञँ᳓ स᳓न्दधाति ।
“वि᳓च्छिन्नय्ँ यज्ञँ᳓ स᳓म् इम᳓न् दधात्व्” इ᳓त्याह - स᳓न्तत्यै ।

‘May Brhaspati extend this for us’, he says;
Brhaspati is the holy power (Brahman) of the gods;
verily by the holy power (Brahman) he unites the sacrifice-
‘May he unite this scattered sacrifice’, he says, for continuity-

बृह॒स्पति॑स्तनुतामि॒मन्न॒ इत्या॑ह ।
ब्रह्म॒ वै दे॒वाना॒म्बृह॒स्पतिः॑ ।
ब्रह्म॑णै॒व य॒ज्ञँ सन्द॑धाति ।
विच्छि॑न्नय्ँ य॒ज्ञँ समि॒मन्द॑धा॒त्वित्या॑ह॒ सन्त॑त्यै ।

बृह॒स्पतिः॑ । त॒नु॒ता॒म् । इ॒मम् । नः॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
ब्रह्म॑ । वै । दे॒वाना॑म् । बृह॒स्पतिः॑ ।
ब्रह्म॑णा । ए॒व । य॒ज्ञम् । समिति॑ । द॒धा॒ति॒ ।
विच्छि॑न्न॒मिति॒वि-छि॒न्न॒म् । य॒ज्ञम् । समिति॑ । इ॒मम् । द॒धा॒तु॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । सन्त॑त्या॒इति॒सम्-त॒त्यै॒ ।

तस्मात् ‘बृहस्पतिस्तनुतामिमं नः’ इति मार्जनमन्त्रे वचनं ब्रह्मणि सन्धानप्रतिपादनार्थं, विच्छिन्नमिति वचनं सन्तत्यै । ब्रह्मणा समदधुरित्युक्ते ब्रह्मप्रतिपादनस्याकाङ्क्षितत्वात् तृतीयः पादः प्रथमं व्याख्यातः ।

तस्य ऋचस्तृतीयपादं व्याचष्टे- बृहस्पतिरिति। देवगुरुत्वाद्बृहस्पतेः परिवृढत्वम्।

संधातृप्रतिपादकं तृतीयपादं व्याख्याय संधानप्रतिपादकं द्वितीयपादं व्याचष्टे- विच्छिन्नमिति। अविच्छेदायेत्यर्थः।

“वि᳓श्वे देवा᳓ इह᳓ मादयन्ताम्” इ᳓त्य् आह ।

सन्त᳓त्यैव᳓ यज्ञ᳓न् देवे᳓भ्यो᳓ ऽनु दिशति।

‘May the All-gods rejoice here’, he says;
verily continuing the sacrifice he indicates it to the gods-

विश्वे॑ दे॒वा इ॒ह मा॑दयन्ता॒मित्या॑ह ।

स॒न्तत्यै॒व य॒ज्ञन्दे॒वेभ्योऽनु॑ दिशति।

विश्वे॑ । दे॒वाः । इ॒ह । मा॒द॒य॒न्ता॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।
स॒न्तत्येति॑सम्-तत्य॑ । ए॒व । य॒ज्ञम् । दे॒वेभ्यः॑ । अन्विति॑ । दि॒श॒ति॒ ।

ततो द्वितीयः -** विश्व इति ।** विच्छिन्नं यज्ञं सन्तत्यैव सन्धाय देवेभ्योनुदिशति । इह संहिते यज्ञे देवा माद्यन्तु मोपेक्षां कृषतेति बोधयति ॥

तस्य संततस्य यज्ञस्य देवसमर्पणप्रतिपादकं चतुर्थपादं व्याचष्टे-
विश्वे देवा इति।

याव्ँ᳓ वै᳓ [5] यज्ञे᳓ द᳓क्षिणान् द᳓दाति,
ता᳓म् अस्य पश᳓वो᳓ऽनु स᳓ङ्क्रामन्ति ।

The [5] sacrificial fee which he gives at the sacrifice his cattle accompany;

याव्ँ वै [5] य॒ज्ञे दक्षि॑णा॒न्ददा॑ति॒, ताम॑स्य प॒शवोऽनु॒ सङ्क्रा॑मन्ति ।

याम् । वै । य॒ज्ञे । दक्षि॑णाम् । ददा॑ति । ताम् । अ॒स्य॒ । प॒शवः॑ । अनु॑ । समिति॑ । क्रा॒म॒न्ति॒ ।

9यां वा इत्यादि ॥ अत्र ‘ब्रध्न पिन्वस्व’ इति बर्हिषदं पुरोडाशमनुमन्त्रयते, स च ऋत्विग्भ्यो दक्षिणैव दीयते ।

तामधिकृत्येदमुच्यते - दक्षिणां पशवोनुसङ्क्रामन्ति दक्षिणया सह गच्छन्ति ।

ब्रध्न पिन्वस्वेत्यादिकं पुरोडाशाभिमन्त्रणमन्त्रं व्याख्यातुं प्रस्तौति- यां वै यज्ञ इति। यजमानेनर्त्विग्भ्यो दीयमानां गवान्वाहार्यादिरूपां दक्षिणां तदीयाः पशवः सर्वेऽप्यनुगच्छन्ति,

स᳓ एष᳓ ईजानो᳙ ऽपशु᳓र् भा᳓वुकः ।

he having sacrificed is like to become without cattle;

स ए॒ष ई॑जा॒नो॑ऽप॒शुर्भावु॑कः ।

सः । ए॒षः । ई॒जा॒नः । अ॒प॒शुः । भावु॑कः ।

स एष यजमानः ईजानः दक्षिणादानान्तं सर्वं यज्ञं कृतवान् अपशुर्भावुकः भविता । ‘लषपतपद’ इत्युकञ् ।

तदा यज्ञानुष्ठाता च पशुरहितो भवति।

“य᳓जमानेन ख᳓लु वै᳓ त᳓त् कार्य᳙म्” इ᳓त्य् आहुर् -
“य᳓था देवत्रा᳓ दत्त᳓ङ् कुर्वीत᳓,
+++(तथा)+++ आत्म᳓न् पशू᳓न् रम᳓येते᳓“ति ।

’the sacrificer must so arrange’, they say, ’that he may place among the gods what is given, but keep his cattle with himself.’

यज॑मानेन॒ खलु॒ वै तत्का॒र्य॑मित्या॑हु॒र्यथा॑ देव॒त्रा द॒त्तङ्कु॑र्वी॒तात्मन्प॒शून्र॒मये॒तेति॑

यज॑मानेन । खलु॑ । वै । तत् । का॒र्य॑म् । इति॑ । आ॒हुः॒ ।
यथा॑ । दे॒व॒त्रेति॑देव-त्रा । द॒त्तम् । कु॒र्वी॒त॒ । आ॒त्मन् । प॒शून् । र॒मये॑त । इति॑ ।

तस्माद्यजमानेन तादृशं किञ्चित्कर्तव्यं, येन देवत्रा देवेषु ऋत्विक्षु दत्तं पुरोडाशमेव कुर्वीत कर्तुं समर्थस्स्यात्, आत्मन्येव पशून्नमयते । ‘देवमनुष्य’ इति त्राप्रत्ययः ।

अतः स्वेन दत्तं दक्षिणाद्रव्यं यथा देवत्रा देवेषु ऋत्विक्ष्ववस्थितं भवति, पशवश्च यथा स्वस्मिन्नेव रमन्ते, तथा यजमानेन कर्तव्यमिति बुद्धिमन्त आहुः।

“ब्र᳓ध्न पि᳓न्वस्वे᳓“त्याह ।
यज्ञो᳓ वै᳓ ब्रध्नो᳓,
यज्ञ᳓म् एव᳓ त᳓न् महयति ।
अ᳓थो देवत्रै᳓व᳓ दत्त᳓ङ् कुरुते ।
आत्म᳓न् पशू᳓न् रमयते ।

‘Swell, O ruddy one’, he says;
the ruddy one is the sacrifice;
verily he magnifies the sacrifice;
thus he places among the gods what is given,
but keeps his cattle with himself-

ब्रध्न॒ पिन्व॒स्वेत्या॑ह ।
य॒ज्ञो वै ब्र॒ध्नो य॒ज्ञमे॒व तन् म॑हयति ।
अथो॑ देव॒त्रैव द॒त्तङ्कु॑रुते ।
आ॒त्मन् प॒शून्र॑मयते ।

ब्रध्न॑ । पिन्व॑स्व । इति॑ । आ॒ह॒ । य॒ज्ञः । वै । ब्र॒ध्नः । य॒ज्ञम् । ए॒व । तत् । म॒ह॒य॒ति॒ ।
अथो॒इति॑ । दे॒व॒त्रेति॑देव-त्रा । ए॒व । द॒त्तम् । कु॒रु॒ते॒ ।
आ॒त्मन् । प॒शून् । र॒म॒य॒ते॒ ।

ब्रध्न पिन्वस्वेत्यादि । महयति महान्तं करोति ; महितं वा करोति । गतमन्यत् ।

इपि सप्तमे प्रथमोनुवाकः ॥

• ऐष्टिकहौत्रब्राह्मणशेषः

मन्त्रस्य प्रथमभागं व्याचष्टे- ब्रध्न पिन्वस्वेति। हे यज्ञ प्रीणीहीत्यनेन यज्ञस्य पूजारूपेण प्रोत्साहनेन यथोक्तं प्रयोजनद्वयं संपद्यते।

“द᳓दतो मे मा᳓ क्षायी᳓“त्याह।
अ᳓क्षितिम् एवो᳓पैति ।

‘May (my act) as I give be not destroyed’, he says; verily he avoids destruction;

दद॑तो मे॒ मा क्षा॒यीत्या॑ह।
अक्षि॑तिमे॒वोपै॑ति ।

दद॑तः । मे॒ । मा । क्षा॒यि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
अक्षि॑तिम् । ए॒व । उपेति॑ । ए॒ति॒ ।

“कुर्वतो᳓ मे मो᳓प दसद्” इ᳓त्याह ।
भूमा᳓नम् एवो᳓पैति ॥ [6]

‘May (my act) as I work not perish’, he says; verily he attains prosperity.

कु॒र्व॒तो मे॒ मोप॑ दस॒दित्या॑ह ।
भू॒मान॑मे॒वोपै॑ति ॥

कु॒र्व॒तः । मे॒ । मा । उपेति॑ । द॒स॒त् । इति॑ । आ॒ह॒ । भू॒मान॑म् । ए॒व । उपेति॑ । ए॒ति॒॥

द्वितीयं भागं व्याचष्टे- ददतो म इति।
दानप्रयुक्तो द्रव्यक्षयो मा क्षायीति प्रार्थनेन निवारितो भवति।

तृतीयभागं व्याचष्टे- कुर्वतो म इति। उपक्षयनिवारणस्य पूर्वमेव प्रार्थितत्वान्मोपदसदित्यनेनाभिवृद्धिलक्षणं बाहुल्यमेव प्रार्थ्यते भूमानमेवोपैतीति।

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीय-तैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डे सप्तमप्रपाठके
प्रथमोऽनुवाकः॥१॥