११ काम्येष्टि-याज्याः

Let Vaiśvanara with succour for us
Come from afar,
Agni through the hymn which brings (him).

वै॒श्वा॒न॒रो न॑ ऊ॒त्याऽऽप्र या॑तु परा॒वतः॑ ।
अ॒ग्निरु॒क्थेन॒ वाह॑सा ॥

वैश्वानरः विश्वेषां नराणां स्वामित्वेन सम्बन्धी अग्निः । ‘नरे संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । ऊत्या मार्गेण करणेन अस्मद्रक्षणेन वा हेतुना आत्मनो वा तर्पणेन प्रयोजनेन । ‘ऊतियूति’ इति क्तिन उदात्तत्वं निपात्यते, ‘उदात्तयणः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वं, ‘ज्वरत्वर’ इत्यादिना ऊठ् ।

स नो ऽस्मान् आप्रयातु आभिमुख्येनान्येभ्यश्च प्रकर्षेणास्मान् प्राप्नोतु परावतः दूरादप्यायातु । ‘उपसर्गाच्छन्दसि’ इति वतिः । उक्थेन स्तोत्रेण वाहसा वहनसमर्थेन अभीष्टार्थवाहनसमर्थेनेत्यर्थः ।

यद्वा - प्रापणसमर्थेन मार्गेण । ‘वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि’ इत्यसुन्, ‘णित्’ इति हि तत्रानुवर्तते । आगत्य चास्मानभिशस्तेर्मुञ्चन्पापं वर्णमपहन्त्विति शेषः ॥

ऋतावानं सत्यवन्तं यज्ञवन्तं वा वैश्वानरम् । छन्दसीवनिपौ’ इति वनिप्, ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् । ऋतस्य सत्यस्य सूर्यादेः ज्योतिषः पतिं पातारमीमहे याचामहे । किं? अजस्रमविच्छिन्नं घर्मं यज्ञं, तेन अविच्छिन्नास्स्यामेति । तेन नास्मिन्मृजाते विद्विषाणौ इति ॥

Translation

1. To Vāiśvānara, the righteous, lord of right, of light, we pray for
   unfailing heat (gharmá).

Notes

The Sāman version, as also that in VS. (xxvi. 6), in MS. (iv. 11. 1),
and AśS. (viii. 10. 3), is precisely accordant with ours; that in śśS.
(iii. 3. 5) has bhānum instead of gharmám in c.

Holy Vaisvanara we seek, the Lord of light and endless life, the burning One who fadeth not.

The righteous Vaiśvanara,
Lord of right and of light,
The immortal cauldron we seek.

ऋ॒तऽवा॑नम्। वै॒श्वा॒न॒रम्। ऋ॒तस्य॑। ज्योति॑षः। पति॑म्। अज॑स्रम्। घ॒र्मम्। ई॒म॒हे॒। ३६.१।

• अग्निः
• अथर्वा
• गायत्री
• वैश्वनार सूक्त

ईश्वर के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावानम्) सत्यमय, (ऋतस्य) धन के और (ज्योतिषः) प्रकाश के (पतिम्) पति (वैश्वानरम्) सब के नायक परमेश्वर से (अजस्रम्) निरन्तर (घर्म्मम्) प्रकाश को (ईमहे) हम माँगते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य सत्यमय ज्योतिःस्वरूप परमात्मा से प्रार्थनापूर्वक विद्या का प्रकाश प्राप्त करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(ऋतावानम्) छन्दसीवनिपौ च। वा० पा० ५।२।१०९। इति मत्वर्थे−वनिप्। सत्यमयम् (वैश्वानरम्) सर्वस्य नायकम् (ऋतस्य) धनस्य−निघ० २।१०। (ज्योतिषः) प्रकाशस्य (पतिम्) स्वामिनम् (अजस्रम्) सततम् (घर्म्मम्) अ० ४।१।२। प्रकाशम् (ईमहे) ईङ् गतौ, श्यनो लुक् द्विकर्मकः, याचामहे−निघ० ३।१९ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

वैश्वानर᳓स्य दंस᳓नाभियो बृह᳓द्
अ᳓रिणाद् ए᳓कः सुअपस्य᳓या कविः᳓
उभा᳓ पित᳓रा मह᳓यन्न् अजायत
अग्नि᳓र् द्या᳓वापृथिवी᳓ भू᳓रिरेतसा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

daṁsánābhyaḥ ← daṁsánā- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

vaiśvānarásya ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áriṇāt ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svapasyáyā ← svapasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

maháyan ← √mahay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pitárā ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́riretasā ← bhū́riretas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

वै॒श्वा॒न॒रस्य॑ । दं॒सना॑भ्यः । बृ॒हत् । अरि॑णात् । एकः॑ । सु॒ऽअ॒प॒स्यया॑ । क॒विः ।
उ॒भा । पि॒तरा॑ । म॒हय॑न् । अ॒जा॒य॒त॒ । अ॒ग्निः । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । भूरि॑ऽरेतसा ॥

• vaiśvānarasya ← vaiśvānara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• daṃsanābhyo ← daṃsanābhyaḥ ← daṃsanā
• [noun], ablative, plural, feminine
• “wonder; power.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ariṇād ← ariṇāt ← ri
• [verb], singular, Imperfect
• “free; liberate; run; let go of.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• svapasyayā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapasyayā ← apasyayā ← apasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “activity.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• pitarā ← pitṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• mahayann ← mahayan ← mahay ← √mah
• [verb noun], nominative, singular
• “glorify.”

• ajāyatāgnir ← ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ajāyatāgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• bhūriretasā ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūriretasā ← retasā ← retas
• [noun], accusative, dual, feminine
• “semen; sperm.”

वैश्वानरस्याग्नेः दंसनाभ्यः तोषकारीभ्यः क्रियाभ्यः बृहन्महद्धनम्भवतीतियत् तदवितथं यतःकारणात् एकोमुख्यः कविरग्निः स्वपस्यया शोभनयज्ञादिकर्मेच्छयायजमानादिभ्योधनमरि णात् ददातिसोयमग्निः भूरिरेतसा बहुरेतस्कौ उभाउभौ पितरापितरौ मातापितरौद्यावापृथि वी द्यावापृथिव्यौ महयन् पूजयन् अजायत ॥ ११ ॥समित्समिदित्येकादशर्चञ्चतुर्थंसूक्तं वैश्वामित्रं त्रैष्टुभं अत्रानुक्रमणिका समित्समिदाप्रियइति इध्मादिस्वाहाकृत्यन्ताःपूर्वोक्ताः प्रत्यृचन्देवताः पशौवैश्वामित्राणांआप्रीसूक्तं दर्शपूर्णमासयोः पत्नी संयाजेषुत्व्ष्टुर्याज्या तन्नइत्येषा सूत्रितञ्च—इहत्वष्टारमग्रियन्तन्नस्तुरीपमधपोषयित्न्विति । त्वाष्ट्रे पशौ पुरोडाशस्यानुवाक्या सूत्रितञ्च—तन्नस्तुरीपमधपोषयित्नुदेवस्त्वष्टासविताविश्वरूपइति ।

बृहदिति प्रथमपादान्तः । तेन अरिणादिति पादादित्वान् न निहन्यते ।

वैश्वानरस्य दंसनाभ्यः कर्मभ्यः बृहन् महत् एकः कविर् मेधावी किम् अरिणाद् अधिगच्छति?
किम् इति सामर्थ्याल् लभ्यते, इतोन्यन्महदस्तीति कविर्मेधावी कश्चिदवबुध्यते किं? न कश्चिदित्यर्थः । यो मेधावी न भवति स कामं मिथ्यावबुध्यतां, मेधावी नैव बोद्धुमर्हतीति । री गतिरेषणयोः क्रैयादिकः, छान्दसो लुङ्, ‘प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् ।

कीदृशं महत्त्वमित्याह - स्वपस्यया शोभनकर्मतया महदाभ्योन्यन्नास्त्येवेत्यर्थः । वैस्वानरस्य कर्मसदृशमन्यच्छोभनत्वेन महत्कर्म कश्चिदपि मेधवी जनो न जानातीत्युक्तं भवति । अप इति कर्मनाम, शोभनकर्म स्वपः, तस्य भावस्स्वपस्यम् । छान्दसो यत्, ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया यादेशः ।

तर्हि तेषामस्य कर्मणां मध्ये शोभनमेकं कर्मोदाह्रियतामित्याह - अयं खल्वग्निः उभा उभौ पितरा पितरौ, मातापितृस्थानीयौ वा । उभयत्रापि ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः । द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ । द्विवचनस्य पूर्वसवर्ण ईकारः, ‘दिवो द्यावा’ इति द्यावादेशः, ‘देवताद्वन्द्वे च’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत् प्रकृतिस्वरत्वम् । भूरिरेतसा भूरिरेतसौ स्थावरजङ्गमात्मकबहुविकारे महयन् पूजयन् प्रकाशयन् अजायत जायते । छान्दसो लङ् । यथा खलु कश्चित्सुजातः पुत्रः मातापितरौ भूरिरेतसौ युवानौ निजजन्मनालङ्कुर्वन् जायते एवमसौ जायते । इत्थं जन्मकाल एवास्य कुर्वाणस्य किन्नाम कर्म महच्छोभनं न भवतीति भावः । तस्मादीदृशोयमग्निरस्माकं जातं तमिमं पुत्रं पूतत्वतेजस्वित्वादिगुणं करोतु ॥

English translation:

“From acts that are acceptable to Vaiśvānara comes great (wealth); for he, the sage (Agni) alone, bestows (the reward) of zeal in (the performance of) his worship; adoring both his prolific friends, heaven and earth, Agni was born.”

By the wondrous powers of Vaiśvānara and by his good work, the single poet [=Agni?] made it [=his semen?] flow on high.
Agni was born, exalting both his parents, Heaven and the Earth, who have abundant semen.

By his great skill the Sage alone hath brought to pass a great deed, mightier than Vaisvanara’s wondrous acts.
Agni sprang into being, magnifying both his Parents, Heaven and Earth, rich in prolific seed.

For Vaisvânara’s wonderful deeds he the sage alone has by his great skill mightily 1 let loose (his powers?). Agni has been born exalting. both his parents, Heaven and Earth, rich in seed.

A greater than the marvels of Vaiśvanara
By his craftsmanship the sage hath performed alone;
Magnifying both parents, sky and earth,
Rich in seed, was Agni born.

Aus den Meisterkräften des Vaisvanara ließ der einzige Seher mit schöner Schöpferkraft den hehren Samen fließen. Beide Eltern, die samenreichen Himmel und Erde, erhöhend wurde Agni geboren.

Der Menschenhort liess strömen durch des Schaffens Kunst aus seiner Fülle Grosses, weise er allein; Als er geboren, machte beide Aeltern er die samenreichen Erd’ und Himmel Agni gross.

Из чудесных сил Вайшванары один поэт
Выпустил течь высокое (пламя) с помощью прекрасной деятельности (своей).
Возвеличивая обоих родителей, Небо и Землю,
Обильных семенем, родился Агни.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (एकः) एकाकी (कविः) सर्वशास्त्रों को जाननेवाला (स्वपस्यया) अपने को उत्तम की इच्छा से (वैश्वानरस्य) सर्वत्र प्रकाशमान अग्नि को (दंसनाभ्यः) सुख करनेवाली क्रियाओं से (बृहत्) महान् कार्य को (अरिणात्) प्राप्त होवे वा (अग्निः) अग्नि (भूरिरेतसा) बहुत जल जिसमें विद्यमान उस अन्तरिक्ष के साथ वर्त्तमान (द्यावापृथिवी) सूर्य और पृथिवी को प्रकाशित करता हुआ (अजायत) प्रसिद्ध होता है वैसे (उभा) दोनों (पितरा) माता-पिता को (महयन्) सत्कार करता हुआ वर्त्तमान है, वह सुखी कैसे न होवे? ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य विद्वानों के तुल्य कर्म और माता-पिताओं का सत्कार करते, वे पृथिवी और सूर्य के समान उत्तम गुणवाले होते हैं ॥११॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥११॥ यह तीसरा सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: य एकः कविः स्वपस्यया वैश्वानरस्य दंसनाभ्यो बृहदरिणाद्यथाग्निर्भूरिरेतस सह वर्त्तमानो द्यावापृथिवी प्रकाशयन्नजायत तथोभा पितरा महयन् वर्त्तेते स सुखी कथन्न जायेत ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानरस्य) सर्वत्र राजमानस्य (दंसनाभ्यः) सुखकरक्रियाभ्यः (बृहत्) महत् (अरिणात्) प्राप्नुयात् (एकः) असहायः (स्वपस्यया) आत्मनः सुष्ठुकर्मण इच्छया (कविः) सर्वशास्त्रवित् (उभा) द्वौ (पितरा) पालकौ (महयन्) सत्कुर्वन् (अजायत) जायते (अग्निः) पावकः (द्यावापृथिवी) सूर्यभूमी (भूरिरेतसा) भूरीणि बहूनि रेतांसि उदकानि यस्मिन्नन्तरिक्षे तेन ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये जना विद्वत्क्रियाकरा जनकजननीनां सत्कर्त्तारः सन्ति ते भूमिसूर्यवद्दिव्यगुणा भवन्तीति ॥११॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति तृतीयं सूक्तमेकविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे विद्वानांप्रमाणे कर्म करतात आणि माता-पित्याचा सत्कार करतात ती पृथ्वी व सूर्याप्रमाणे उत्तम गुण असणारी असतात. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निरग्निर्वैश्वानरो वा
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पृष्टो᳓ दिवि᳓ पृष्टो᳓ अग्निः᳓ पृथिव्या᳓म्
पृष्टो᳓ वि᳓श्वा ओ᳓षधीर् आ᳓ विवेश
वैश्वानरः᳓ स᳓हसा पृष्टो᳓ अग्निः᳓
स᳓ नो दि᳓वा स᳓ रिषः᳓ पातु न᳓क्तम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pr̥ṣṭáḥ ← √praś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pr̥ṣṭáḥ ← √praś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pr̥ṣṭáḥ ← √praś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥ṣṭáḥ ← √praś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vaiśvānaráḥ ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dívā ← dívā (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pātu ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पृ॒ष्टः । दि॒वि । पृ॒ष्टः । अ॒ग्निः । पृ॒थि॒व्याम् । पृ॒ष्टः । विश्वाः॑ । ओष॑धीः । आ । वि॒वे॒श॒ ।
वै॒श्वा॒न॒रः । सह॑सा । पृ॒ष्टः । अ॒ग्निः । सः । नः॒ । दिवा॑ । सः । रि॒षः । पा॒तु॒ । नक्त॑म् ॥

• pṛṣṭo ← pṛṣṭaḥ ← pracch
• [verb noun], nominative, singular
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛṣṭo ← pṛṣṭaḥ ← pracch
• [verb noun], nominative, singular
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• pṛṣṭo ← pṛṣṭaḥ ← pracch
• [verb noun], nominative, singular
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• vaiśvānaraḥ ← vaiśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• pṛṣṭo ← pṛṣṭaḥ ← pracch
• [verb noun], nominative, singular
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• divā
• [adverb]
• “by day; divā [indecl.].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• pātu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

अयं वैश्वानरः अग्निः दिवि द्युलोके आदित्यात्मना पृष्टः संस्पृष्टः यद्वा निषिक्तो निहितो वर्तते । तथा पृथिव्यां भूमौ गार्हपत्यादिरूपेण पृष्टः संस्पृष्टो निहितो वा । तथा विश्वाः सर्वाः ओषधीः पृष्टः संस्पृष्टः सः अग्निः आ विवेश पाकार्थमन्तः प्रविष्टवान् । अन्तःप्रविष्टेन पार्थिवेनाग्निना’ हि सर्वा ओषधयः पच्यन्ते। सहसा परेषामसाधारणेन बलेन पृष्टः संस्पृष्टः वैश्वानरः नः अस्मान् दिवा अह्नि रिषः हिंसतः शत्रोः पातु रक्षतु । तथा सः वैश्वानरः नक्तं रात्रवप्यस्मान् हिंसकात् पातु ॥ पृष्टः । ‘ स्पृश संस्पर्शने ‘। छान्दसः सकारलोपः । यद्वा । ‘ पृषु सेचने ’ । निष्ठायां यस्य विभाषा ’ इति इट्प्रतिषेधः । दिवि । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पृथिव्याम् ।’ उदात्तयण: ’ इति विभक्तिरुदात्ता । रिषः । रिष हिंसायाम् ’ । ‘ क्विप् च’ इति क्विप् ।’ सावेकाचः’ इति पञ्चम्या उदात्तत्वम् ।

अयं वैश्वानरोग्निः दिव्यादित्यात्मना पृष्टः स्पृष्टः । छान्दसो व्यञ्जनलोपः । यद्वा - पृष्टो निषिक्तः निहितः दिव्यादित्यात्मना । पृष सेचने ।
पृथिव्यां च पार्थिवेषु । ‘उदात्तयणः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वमुक्तम् । पृष्ट एव भूत्वा विश्वा ओषधीराविवेश, पक्तिस्थितिहेतुत्वेन सर्वं व्याप्य स्थितः ।

स एवम्भूतो वैश्वानरो ऽग्निस् सहसा बलेन पृष्टस् सम्बद्धो नोस्मान् रिषः रेष्टुर्हिंसितुः दिवा पातु रक्षतु । नोस्मान् नक्तं च पातु अतिपत्तिदोषात्पात्विति ॥

English translation:

“Agni, who is present in the sky, and present upon earth, and who, present, has pervaded all herbs; may the Agni Vaiśvānara, who is present in vigour, guard us night and day, against our enemies”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pṛṣṭa = saṃspṛṣṭa = in contact with, or nihita, plural ced or present inth esky: Agni is in contact with, or present, in the sun; on earth, in sacred and domestic fire, and in herbs, or annuals, as the cause of their coming to maturity

Sought in heaven and sought on earth, being sought, Agni entered all the plants.
Sought forcefully, let Agni Vaiśvānara protect us from harm by day and by night.

As noted in the published introduction, I take this verse as an allusion to the well-known story of Agni’s disappearance and the gods’ search for him (treated in detail in X.51- 53). (So also Oldenberg SBE.) However, this mythic allusion must be mediated by reference to the here-and-now, given the hope for Agni’s protection expressed in the final pāda. This mediation is perhaps signaled by pāda b, where Agni’s hiding place is identified. Instead of the waters, where Agni takes refuge in the myth, he has entered “all plants” (víśvā óṣadhīḥ). Agni’s hidden presence in plants, the quality that allows him to be born from them, is a standard trope in hymns treating the kindling of the ritual fire and is in fact alluded to at the end of a nearby Kutsa hymn, I.95.10d antár návāsu carati prasū́ṣu “he roams within the new, fruitful (plants).”

Present in heaven, in earth, all-present Agni,–all plants that grow on ground hath he pervaded.
May Agni, may Vaisvanara with vigour, present, preserve us day and night from foemen.

Agni who has been looked and longed for 1 in Heaven, who has been looked for on Earth—he who has been looked for, has entered all herbs. May Agni Vaisvânara, who has strongly been looked for, protect us from harm by day and by night.

Desired in the sky, Agni, desired on earth,
Desired he entereth all the plants;
Agni Vaiśvanara eagerly desired,
May he by day [1] and night protect us from the foe.

Im Himmel gesucht, auf Erden gesucht ist der gesuchte Agni in alle Pflanzen eingegangen. Mit Kraft gesucht wird der Agni Vaisvanara; er soll uns am Tag und Nachts vor Schaden behüten.

Begehrt im Himmel Agni und auf Erden, begehrt auch ging er ein in alle Pflanzen, Mit Kraft begehrt der Hort der Männer, Agni, er schütze uns bei Tag und Nacht vor Feinden.

Тот, кого ищут на небе, кого ищут на земле,
Агни, которого ищут, вошел во все растения.
Агни-Вайшванара, которого решительно ищут,
Да охранит он нас днем от беды, (да охранит) он ночью!

• अग्निर्वैश्वानरः
• कुत्सः आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे दोनों कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अग्निः) ईश्वर वा भौतिक अग्नि (दिवि) दिव्यगुण सम्पन्न जगत् में (पृष्टः) विद्वानों के प्रति पूछा जाता वा जो (पृथिव्याम्) अन्तरिक्ष वा भूमि में (पृष्टः) पूछने योग्य है वा जो (पृष्टः) पूछने योग्य (वैश्वानरः) सब मनुष्यमात्र को सत्य व्यवहार में प्रवृत्त करानेहारा (अग्निः) ईश्वर और भौतिक अग्नि (विश्वा) समस्त (ओषधीः) सोमलता आदि ओषधियों में (आ, विवेश) प्रविष्ट हो रहा और (सहसा) बल आदि गुणों के साथ वर्त्तमान (पृष्टः) पूछने योग्य है वह (नः) (सः) हम लोगों को (दिवा) दिन में (रिषः) मारनेवाले से और (नक्तम्) रात्रि में मारनेवाले से (पातु) बचावे वा भौतिक अग्नि बचाता है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों के समीप जाकर ईश्वर वा बिजुली आदि अग्नि के गुणों को पूछकर ईश्वर की उपासना और अग्नि के गुणों से उपकारों का आश्रय करके हिंसा में न ठहरें ॥ २ ॥

अन्वय: योऽग्निर्विद्धद्भिर्दिवि पृष्टो यः पृथिव्यां पृष्टो यः पृष्टो वैश्वानरोऽग्निर्विश्वा ओषधीराविवेश सहसा पृष्टः स नो दिवा रिषः स नक्तं च पातु पाति वा ॥ २ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पृष्टः) विदुषः प्रति यः पृच्छ्यते (दिवि) दिव्यगुणसंपन्ने जगति (पृष्टः) (अग्निः) विज्ञानस्वरूप ईश्वरो विद्युदग्निर्वा (पृथिव्याम्) अन्तरिक्षे भूमौ वा (पृष्टः) प्रष्टव्यः (विश्वाः) अखिलाः (ओषधीः) सोमलताद्याः (आ) सर्वतः (विवेश) प्रविष्टोऽस्ति (वैश्वानरः) सर्वस्य नरसमूहस्य नेता (सहसा) बलादिगुणैः सह वर्त्तमानाः (पृष्टः) (अग्निः) (सः) (नः) अस्मान् (दिवा) विज्ञानान्धकारप्रकाशेन सह (सः) (रिषः) हिंसकात् (पातु) पाति वा (नक्तम्) रात्रौ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्विदुषां समीपं गत्वेश्वरस्य विद्युदादेश्च गुणान् पृष्ट्वोपकारं चाश्रित्य हिंसायां च न स्थातव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी विद्वानांजवळ जाऊन ईश्वर व विद्युत इत्यादी अग्नीच्या गुणांना जाणून ईश्वराची उपासना व अग्नीपासून उपयोग करून घ्यावा तसेच हिंसा करू नये. ॥ २ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

जातो᳓ य᳓द् अग्ने भु᳓वना वि᳓ अ᳓ख्यः
पशू᳓न् न᳓ गोपा᳓ इ᳓रियः प᳓रिज्मा
वइ᳓श्वानर ब्र᳓ह्मणे विन्द गातुं᳓
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ákhyaḥ ← √khyā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ví ← ví (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íryaḥ ← írya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

párijmā ← párijman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paśū́n ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bráhmaṇe ← bráhman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vinda ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

जा॒तः । यत् । अ॒ग्ने॒ । भुव॑ना । वि । अख्यः॑ । प॒शून् । न । गो॒पाः । इर्यः॑ । परि॑ऽज्मा ।
वैश्वा॑नर । ब्रह्म॑णे । वि॒न्द॒ । गा॒तुम् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bhuvanā ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• akhyaḥ ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• paśūn ← paśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• iryaḥ ← irya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “argus-eyed; active; heedful.”

• parijmā ← parijman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “encompassing(a).”

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• brahmaṇe ← brahman
• [noun], dative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• vinda ← vid
• [verb], singular, Present imperative
• “find; detect; marry; get; think.”

• gātuṃ ← gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे अग्ने जातः सूर्यात्मना जातस्त्वम् इर्यः स्वामी प्रेरयन् वा परिज्मा परितो गन्ता सन् पशून्न गोपाः । यथा गवां पालकः पशून् पश्यति तद्वत् । यत् यदा भुवना भूतानि व्यख्यः रक्षार्थं पश्यसि तदा ब्रह्मणे । ब्रह्म स्तोत्रम् । तदर्थं गातुं गतिं फलप्राप्तिं विन्द । यद्वा । ब्रह्मणे ब्राह्मणार्थं गातुं विन्द । येन ब्राह्मणा उपद्रवान्निर्गच्छन्ति तं गातुं विन्देत्यर्थः । स्पष्टमन्यत् ॥ ॥ १६ ॥

हे अग्ने वैश्वानर जातो जातमात्र एव भुवना भुवनानि भूतजातानि सर्वान् लोकान् व्यख्यः विशेषेण पश्यसि पशुं न पशुमिव गोपाः गवां पालयिता । चक्षेः छान्दसे लुङि ‘अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योङ्’ इत्यङ् । इर्यः इराऽन्नं हविर्-आत्मकं तत्र साधुस् तद्-अर्हो वा । परिज्मा सर्वतो गन्ता । निपातोयं मनिन्प्रत्ययान्तः ।

यद्य् अस्माद् एवं तस्मात् ब्रह्मणे हविरात्मनेन्नाय यागात्मने वा परिबृढाय कर्मणे गातुं मार्गं विन्द लभस्व हविः प्राप्तुं मार्गानाप्नुहि, पुनःपुनर्जातेष्टिं प्रवर्तयेति भावः ।
किञ्च - युष्माकमेवार्थे सदा नोस्मान्यूयं पात रक्षत स्वस्तिभिरविनाशैः, अविनाशान्प्रापय्यास्मान् पातेति । पूजार्थमेकस्मिन् बहुवचनम् ॥

English translation:

“When you are born, Agni, the lord, the circumambient, you watch over all creatures as a herdsman overhis cattle; be willing, Vaiśvānara, to requite our praise, and do you cherish us with blessings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Watch over:Vaiśvānara brahmaṇe vinda gātum, know, or find, to go according to the prayer or praise

Since, o Agni, when just born, you surveyed living beings like a herdsman his animals—alert and earth-encircling,
o Vaiśvānara, find a way for our formulation. – Do you protect us always with your blessings.

Agni, when, born thou lookedst on all creatures, like a brisk herdsman moving round his cattle.
The path to prayer, Varanasi, thou foundest. Ye Gods, preserve us evermore with blessings.

In that, when born, O Agni, thou didst survey the worlds,
Like a busy herd that goeth around his flock,
Do thou, O Vaiśvanara, find a way for the Brahman;
Do ye protect us ever with your blessings.

Da du, Agni, eben geboren nach den Welten Ausblick hieltest wie ein umkreisender wachsamer Hirt nach den Tieren, so mache, Vaisvanara, unserer feierlichen Rede den rechten Weg ausfindig! - Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Geboren, Agni, schautest du die Wesen, wie muntre Hirten ihre Heerd’ umwandeln; O Männerhort, gib Fortgang dem Gebete; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Раз, о Агни, (едва) родившись, ты разглядел (все) существа,
Обходя (их) кругом, словно предприимчивый пастух (-свой) скот,
О Вайшванара, найти выход для (нашего) священного слова!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• वैश्वानरः
• वसिष्ठः
• भुरिक्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे संन्यासी कैसे हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वैश्वानर) सब मनुष्यों में प्रकाश करनेवाले (अग्ने) अग्नि के तुल्य तेजस्वि विद्वन् संन्यासिन् ! जैसे (जातः) उत्पन्न हुआ अग्नि (भुवना) लोक-लोकान्तरों को (वि, अख्यः) विशेष कर प्रकाशित करता है, वैसे (यत्) जो आप विद्याओं में प्रसिद्ध मनुष्यों के आत्माओं को प्रकाशित कीजिये तथा (पशून्) गौ आदि को (गोपाः) पशुरक्षकों के (न) तुल्य (इर्यः) सत्य मार्ग में प्रेरक और (परिज्मा) सब ओर से प्राप्त होनेवाले हूजिये वह आप (ब्रह्मणे) परमेश्वर, वेद वा चार वेदों के ज्ञाता के लिये (गातुम्) प्रशस्त भूमि को (विन्द) प्राप्त हूजिये (यूयम्) तुम संन्यासी लोग सब (स्वस्तिभिः) स्वस्थता के हेतु क्रियाओं और सत्य उपदेशों से (नः) हमारी (सदा) (पात) रक्षा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमावाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो सूर्य के तुल्य, परोपकार, विद्या और उपदेश जिनके प्रसिद्ध हैं, वे जैसे गौएँ बछड़ों की रक्षा करती, वैसे विद्यादान से सब की रक्षा करनेवाले सर्वदा घूमते हुए वेद, ईश्वर को जानने के लिये राज्यरक्षणार्थ राजा के तुल्य न्यायशील होकर सब सुखों को बोध कराते वे सदा सब को सत्कार करने योग्य होते हैं ॥३॥ इस सूक्त में अग्नि के दृष्टान्त से संन्यासियों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तेरहवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वैश्वानराग्ने यते ! यथा जातोऽग्निर्भुवना व्यख्यस्तथा यद्यस्त्वं विद्यासु प्रसिद्धजनानामात्मनः प्रकाशय पशून् गोपा नेर्यः परिज्मा भव स त्वं ब्रह्मणे गातुं विन्द यूयं संन्यासिनः सर्वे स्वस्तिभिः सत्योपदेशनैर्नः सदा पात ॥३॥

पुनस्ते यतयः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातः) उत्पन्नः (यत्) यः (अग्ने) अग्निरिव विद्वन् (भुवना) लोकलोकान्तरान् (वि) विशेषेण (अख्यः) प्रकाशयति (पशून्) गवादीन् (न) इव (गोपाः) गोपालाः पशुरक्षकाः (इर्यः) सत्यमार्गे प्रेरकः (परिज्मा) परितः सर्वतोऽजति गच्छति (वैश्वानर) विश्वेषु नरेषु प्रकाशक (ब्रह्मणे) परमेश्वराय वेदाय वाऽथवा चतुर्वेदविदे (विन्द) प्राप्नुहि (गातुम्) प्रशंसितां भूमिम् (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) स्वास्थ्यकारिणीभिः क्रियाभिः (सदा) सर्वदा (नः) अस्मान् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये सूर्यवत्प्रख्यातपरोपकारविद्योपदेशा वत्सान् गाव इव विद्यादानेन सर्वेषां रक्षकाः सर्वदा भ्रमन्तो वेदेश्वरविज्ञानाय राज्यरक्षणाय नृप इव न्यायशीला भूत्वा सर्वानज्ञान् बोधयन्ति ते सदैव सर्वैः सत्कर्त्तव्या भवन्तीति ॥३॥ अत्राग्निदृष्टान्तेन संन्यासिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रयोदशं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे (संन्यासी) सूर्याप्रमाणे परोपकार, विद्या व उपदेशात प्रसिद्ध असून गाई जशा वासरांचे रक्षण करतात तसे विद्यादान करून सर्वांचे रक्षक व सदैव भ्रमन्ती करणारे, वेद व ईश्वराला जाणण्यासाठी व राज्यरक्षणासाठी राजाप्रमाणे न्यायाधीश बनून सर्वांना बोध करवितात ते सदैव सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् अग्ने शोचि᳓षा शो᳓शुचान
आ᳓ रो᳓दसी अपृणा जा᳓यमानः
तुवं᳓ देवाँ᳓ अभि᳓शस्तेर् अमुञ्चो
वइ᳓श्वानर जातवेदो महित्वा᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śóśucānaḥ ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

apr̥ṇāḥ ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

abhíśasteḥ ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

amuñcaḥ ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । शो॒चिषा॑ । शोशु॑चानः । आ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पृ॒णाः॒ । जाय॑मानः ।
त्वम् । दे॒वान् । अ॒भिऽश॑स्तेः । अ॒मु॒ञ्चः॒ । वैश्वा॑नर । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । म॒हि॒ऽत्वा ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• śośucāna ← śośucānaḥ ← śośuc ← √śuc
• [verb noun], nominative, singular
• “blaze.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• apṛṇā ← apṛṇāḥ ← pṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abhiśaster ← abhiśasteḥ ← abhiśasti
• [noun], ablative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• amuñco ← amuñcaḥ ← muc
• [verb], singular, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

हे अग्ने त्वं शोचिषा दीप्त्या शोशुचानः दीप्यमानः जायमानः जायमान एव रोदसी द्यावापृथिव्यौ आ अपृणाः आपूरयः । अपि च जातवेदः जातप्रज्ञ जातधन वा वैश्वानर विश्वनरहित हे अग्ने त्वं देवान् महित्वा महत्त्वेन अभिशस्तेः अभिशंसकात् शत्रोः अमुञ्चः अमोचयः ॥

हे अग्ने वैश्वानर जातवेदः जातानां वेदितः त्वं शोचिषा दीप्त्या शोशुचानः भृशं दीप्यमानः अत एव रोदसी द्यावापृथिव्यौ जायमान एवापृणा आपूरयसि, शोचिषा आपालयसि वा । पॄ पालनपूर्णयोः, छान्दसे लङि प्वादित्याद्ध्रस्वः । शुचेर्यङ्लुगन्ताद्व्यत्ययेनात्मनेपदम्, ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ।
किञ्च - त्वमेव देवामृत्विजः अभिशस्तेः पापादमुञ्चः मुञ्चसि महित्वा महत्त्वेन माहात्म्येन । तृतीयाया आकारादेशः । यद्वा - महिम्नः मकारनकारयोः तकारवकारौ वादेशौ भवतः, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण तृतीयाया उदात्तत्वम् । शंस स्तुतौ अभिपूर्वोऽवद्यवदने वर्तते, क्तिनि ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्, स च ‘उपसर्गाश्चाभिवर्जम्’ इत्यन्तोदात्तः । स त्वमभिशस्तेर्मुञ्चेति ॥

English translation:

“You, Agni, radiant with lustre, fill the heaven and earth (with light) as soon as born; you, Vaiśvānara,from whom wealth proceeds, has by your might liberated the gods from malevolent (foes).”

You, o Agni, blazing with your blaze, filled the two world-halves as you were coming to birth.
You released the gods from the curse, o Vaiśvānara, Jātavedas, through your greatness.

Thou with thy flame, O Agni, brightly glowing, hast at thy birth filled full the earth and heaven.
TIOU with thy might, Vaisvanara Jatavedas, settest the Gods free frodi the curse that bound them.

Thou, O Agni, blazing with light,
Didst fill the firmament at thy birth;
Thou, O Vaiśvanara, wise one, by thy might
Didst free the gods from misfortune.’

Du, Agni, hast mit deiner Flamme hoch aufflammend bei deiner Geburt beide Welten angefüllt. Du befreitest durch deine Macht die Götter aus Schande, Vaisvanara Jatavedas.

Du, Agni, fülltest, gleich wie du geboren, mit Glanz erstrahlend an die beiden Welten, Du machtest frei die Götter von dem Fluche, o Männerhort, o Wesenkenner, kräftig.

Ты, о Агни, пламенем ярко пламенеющий,
Рождаясь, заполнил оба мира.
Ты освободил богов от проклятья,
О Вайшванара, о Джатаведас, (своим) величием.

• वैश्वानरः
• वसिष्ठः
• स्वराट्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे सन्न्यासी किसके तुल्य क्या करते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य वर्त्तमान तेजस्विन् सन्न्यासिन् ! आप जैसे अग्नि (शोशुचानः) शुद्ध करता और (जायमानः) उत्पन्न होता हुआ (शोचिषा) प्रकाश से (रोदसी) सूर्य भूमिको अच्छे प्रकार पूरित करता, वैसे हम लोगों को (त्वम्) आप (आ, अपृणाः) अच्छे प्रकार पूर्ण कीजिये। हे (वैश्वानर) सब मनुष्यों के नायक (जातवेदः) विद्या को प्राप्त विद्वन् ! (त्वम्) आप (महित्वा) अपनी महिमा से (देवान्) हम विद्वानों को (अभिशस्तेः) सम्मुख प्रशंसा करनेवाले दम्भी से (अमुञ्चः) छुड़ाइये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे अग्नि आप शुद्ध हुआ सब को शुद्ध करता है, वैसे संन्यासी लोग स्वयं पवित्र हुए सब को पवित्र करते हैं ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वं यथाग्निः शोशुचानो जायमान शोचिषा रोदसी आपृणाति तथाऽस्माँस्त्वमापृणाः। हे वैश्वानर जातवेदस्त्वं महित्वाऽस्मान् देवानभिशस्तेरमुञ्चः ॥२॥

पुनस्ते सन्न्यासिनः किंवत् किं कुर्वन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान सन्न्यासिन् (शोचिषा) प्रकाशेन (शोशुचानः) शोधयन् (आ) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अपृणाः) पूरय (जायमानः) उत्पद्यमानः (त्वम्) (देवान्) विदुषः (अभिशस्तेः) आभिमुख्येन स्वप्रशंसां कुर्वतो दम्भिनः (अमुञ्च) मोचय (वैश्वानर) विश्वेषु नरेषु राजमान (जातवेदः) जातविद्य (महित्वा) महिम्ना ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथाग्निः स्वयं शुद्धः सर्वांच्छोधयति तथैव सन्न्यासिनः स्वयं पवित्राचरणाः सन्तः सर्वान् पवित्रयन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा अग्नी स्वतः शुद्ध असून सर्वांना शुद्ध करतो तसे संन्यासी स्वतः पवित्र असून इतरांना पवित्र करतात. ॥ २ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

अस्मा᳓कम् अग्ने मघ᳓वत्सु धारय
अ᳓नामि क्षत्र᳓म् अज᳓रं सुवी᳓रियम्
वयं᳓ जयेम शति᳓नं सहस्रि᳓णं
वइ᳓श्वानर वा᳓जम् अग्ने त᳓वोति᳓भिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

dhāraya ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghávatsu ← maghávan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ánāmi ← ánāmin- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jayema ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatínam ← śatín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्माक॑म् । अ॒ग्ने॒ । म॒घव॑त्ऽसु । धा॒र॒य॒ । अना॑मि । क्ष॒त्रम् । अ॒जर॑म् । सु॒ऽवीर्य॑म् ।
व॒यम् । ज॒ये॒म॒ । श॒तिन॑म् । स॒ह॒स्रिण॑म् । वैश्वा॑नर । वाज॑म् । अ॒ग्ने॒ । तव॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• maghavatsu ← maghavan
• [noun], locative, plural, masculine
• “big.”

• dhārayānāmi ← dhāraya ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• dhārayānāmi ← anāmi ← anāmin
• [noun], accusative, singular, neuter
• “inflexible.”

• kṣatram ← kṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• ajaraṃ ← ajaram ← ajara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “undecaying; ageless.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• jayema ← ji
• [verb], plural, Present optative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• śatinaṃ ← śatinam ← śatin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hundredfold.”

• sahasriṇaṃ ← sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tavotibhiḥ ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavotibhiḥ ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे अग्ने अस्माकम् । सप्तम्यर्थे षष्टी । अस्मासु मघवत्सु हविर्लक्षणेन धनेन युक्तेषु क्षत्रं धनं धारय स्थापय । कीदृशम् । अनामि अनमनीयमनपहार्यम् अजरं जरारहितमनश्वरं सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतम् । किंच हे वैश्वानर अग्ने तवोतिभिः त्वत्संबन्धिभी रक्षणैः वयं शतिनं शतसंख्यायुक्तं शतपुरुषयुक्तं वा तथा सहस्रिणं वाजम् अन्नं जयेम लभेमहि ।

हे अग्ने वैश्वानर अस्माकं पुत्रादीन् प्रथमं तावद्धनवतः कुरु, ततो मघवत्सु धनवत्सु कृतेषु धारय स्थापय क्षत्रं बलं अनामि अनमनशीलम् । ग्रह्यादिलक्षणो णिनिः । अजरमविनाशं सुवीर्यमनभिभवनीयपुत्रादिपुरुषकर्मकम् । ‘नञो जरमरमित्रमृताः’ ‘वीरवीर्यौ च’ इत्येतयोरुत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । किञ्च - वयं जयेम शतिनं शतपोषवन्तं सहस्रिणं सहस्रपोषवन्तं च वाजमन्नं तवोतिभिः रक्षणैः रक्षाविशेषैः तृप्तिविशेषैर्वा । क्तिन उदात्तत्वमुक्तम् । हे अग्ने अञ्जनादिगुण ॥

English translation:

“Grant, Agni, to us who are affluent in (offerings), wealth that cannot be taken away, that is exempt from decay, and that comprehends excellent male descendants may we obtain, Agni vaiśvānara, hundreds and thousands of viands through your protection.”

Among our benefactors, o Agni, uphold dominion, unbowed and unaging, and an abundance of heroes.
May we conquer spoils in hundreds and thousands, o Vaiśvānara Agni, with your help.

Both Geldner and Renou take ajáram with suvī́ryam (e.g., “die unbeugsame Herrschaft, das nicht verwelkende Heldentum”), while I take it with kṣátram. The Geldner/Renou interpr. is perfectly possible, and there are no grammatical or syntactic features to allow a clear decision. My interpr. is based on the rhetorical arg. that the two privative adjectives (ánāmi and ajáram) belong together, but I can also see that rhetoric might also favor parallel phrases: PRIV-ADJ. X, PRIV-ADJ. Y. My other, quite faint, consideration was that the adj. ajára- was used of the king (=Agni) in the previous vs. (rājan … ajara) and would transfer easily from the king to his dominion (kṣatrá-).

Do thou bestow, O Agni, on our wealthy chiefs, rule, with good heroes, undecaying, bending not.
So may we win for us strength. O Vaisvanara, hundredfold, thousandfold, O Agni, by thy help.

O Agni, among our bountiful lords, preserve
The lordship, uninjured, unageing, rich in heroes;
May we win booty a hundred, a thousandfold,
O Vaiśvanara [2], O Agni, through thy help.

Erhalte unseren Gönnern, o Agni, die unbeugsame Herrschaft, das nicht verwelkende Heldentum! Wir wollen hundertfachen, tausendfachen Siegergewinn erringen durch deine Gnaden, o Vaisvanara Agni.

Bewahre, Agni, unsern Fürsten ungebeugt und ungeschwächt die Herrschaft und die Heldenkraft, Uns lass gewinnen hundert-, tausendfaches Gut, durch deine Hülfen, Agni, o du Menschenhort.

Сохрани, о Агни, у наших щедрых покровителей
Несгибаемую власть, непреходящее обилие прекрасный мужей!
Да завоюем мы сотенную, тысячную
Награду, о Агни-Вайшванара, с твоими поддержками!

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वैश्वानर) संसार के अग्रणी (अग्ने) अग्नि के सदृश विद्वन् राजन् ! (वयम्) हम लोग (तव) आपकी (ऊतिभिः) रक्षा आदि के साथ (शतिनम्) सैकड़ों प्रकार से योद्धाओं से और (सहस्रिणम्) सहस्रों योद्धाओं से संयुक्त (वाजम्) संग्राम को (जयेम) जीतें । तथा हे (अग्ने) तेजस्विन् ! जैसे (अस्माकम्) हम लोगों के (मघवत्सु) बहुत धनों से युक्त प्रजाजनों में (सुवीर्य्यम्) उत्तम बल (अजरम्) नाशरहित (क्षत्रम्) राज्य वा धन (अनामि) नम्र होवे वैसा (धारय) धारण करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो राजा और सेना के अध्यक्ष धार्मिक, विद्वान्, न्यायकारी और जितेन्द्रिय हों तो उनका सर्वत्र विजय होता है ॥६॥

अन्वय: हे वैश्वानराऽग्ने विद्वन् राजन् ! वयं तवोतिभिः सह शतिनं सहस्रिणं वाजं जयेम। हे अग्ने ! यथाऽस्माकं मघवत्सु सुवीर्य्यमजरं क्षत्रमनामि तथा धारय ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (अग्ने) अग्निरिव विद्वन् राजन् (मघवत्सु) बहुधनयुक्तेषु प्रजाजनेषु (धारय) (अनामि) नम्येत (क्षत्रम्) राष्ट्रं धनं वा (अजरम्) नाशरहितम् (सुवीर्य्यम्) उत्तमं बलम् (वयम्) (जयेम) (शतिनम्) शतधा योद्धृसेनासहितम् (सहस्रिणम्) सहस्रैर्योद्धृभिः संयुक्तम् (वैश्वानर) विश्वस्य नायक (वाजम्) सङ्ग्रामम् (अग्ने) तेजस्विन् (तव) (ऊतिभिः) रक्षाभिः सह ॥६॥

भावार्थभाषाः - यदि राजा सेनाध्यक्षा धार्म्मिका विद्वांसो न्यायकारिणो जितेन्द्रियाः स्युस्तर्हि तेषां सर्वत्र विजयो भवति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जर राजा व सेनाध्यक्ष धार्मिक, विद्वान, न्यायकारी व जितेन्द्रिय असतील तर त्यांचा सर्वत्र विजय होतो. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निरग्निर्वैश्वानरो वा
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वैश्वानर᳓स्य सुमतउ᳓ सियाम
रा᳓जा हि᳓ कम् भु᳓वनानाम् अभिश्रीः᳓
इतो᳓ जातो᳓ वि᳓श्वम् इदं᳓ वि᳓ चष्टे
वैश्वानरो᳓ यतते सू᳓रियेण

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vaiśvānarásya ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhiśrī́ḥ ← abhiśrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvanānām ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

hí ← hí (invariable)

kam ← kam (invariable)

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

caṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

itás ← itás (invariable)

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ví ← ví (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sū́ryeṇa ← sū́rya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vaiśvānaráḥ ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yatate ← √yat- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

वै॒श्वा॒न॒रस्य॑ । सु॒ऽम॒तौ । स्या॒म॒ । राजा॑ । हि । क॒म् । भुव॑नानाम् । अ॒भि॒ऽश्रीः ।
इ॒तः । जा॒तः । विश्व॑म् । इ॒दम् । वि । च॒ष्टे॒ । वै॒श्वा॒न॒रः । य॒त॒ते॒ । सूर्ये॑ण ॥

• vaiśvānarasya ← vaiśvānara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• sumatau ← sumati
• [noun], locative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• bhuvanānām ← bhuvana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• abhiśrīḥ ← abhiśrī
• [noun], nominative, singular, feminine

• ito ← itas
• [adverb]
• “from here; therefore.”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• vaiśvānaro ← vaiśvānaraḥ ← vaiśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• yatate ← yat
• [verb], singular, Present indikative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• sūryeṇa ← sūrya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

वैश्वानरस्य विश्वेषां नराणां लोकान्तरनेतृत्वेन स्वामित्वेन वा संबन्धिनोऽग्नेः सुमतौ शोभनायामनुग्रहात्मिकायां बुद्धौ स्याम अनुग्राह्यत्वेन वर्तमाना भवेम । हि कम् इत्येतत् हिशब्दार्थे । स हि वैश्वानरः अभिश्रीः अभिश्रयणीयः अभिमुख्येन सेवितव्यः सन् भुवनानां सर्वेषां भूतजातानां राजा स्वामी भवति । यः वैश्वानरः अग्निः इतः अस्मादरणिद्वयात् जातमात्रः एव इदं सर्वं जगत् वि चष्टे विशेषेण पश्यति प्रातरुद्यता सूर्येण च यतते संयतते संगच्छते । ‘ उद्यन्तं वावादित्यमग्निरनुसमारोहति’ (तै. ब्रा. २. १. २. १०) इति तैत्तिरीयकम् । यद्वा । पार्थिवस्याग्नेस्तेजांस्युद्गच्छन्ति सूर्यकिरणाश्चाधोमुखं प्रसरन्ति । तयोः संगमनं दृष्ट्वा ‘वैश्वानरो यतते सूर्येण ’ इति ऋषिर्ब्रूते । तथा च यास्कः-’ अमुतोऽमुष्य रश्मयः प्रादुर्भवन्तीतोऽस्यार्चिषस्तयोर्भासोः संसंगं दृष्ट्वैमवक्ष्यत् ’ ( निरु. ७. २३ ) इति । एवंभूतस्य महानुभावस्य वैश्वानरस्य सुमतौ स्यामेति संबन्धः ॥ वैश्वानरस्य । विश्वेषां नराणां संबन्धी । “ नरे संज्ञायाम् ’ ( पा. सू. ६. ३. १२९ ) इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । ‘ तस्येदम्’ इति अण् । सुमतौ । शोभना मतिः सुमतिः । ‘ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरे प्राप्ते ‘ मन्क्तिन्° ’ इत्यादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ननु तत्र ‘ कारकात्’ इत्यनुवृत्तेर्गतेरुत्तरस्य क्तिनो न प्राप्नोति । एवं तर्हि मतिर्मननम् । भावे क्तिन् । शोभनं मननं यस्यां बुद्धौ सा सुमतिः । ‘ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । चष्टे । ‘ चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि’ । अयं पश्यतिकर्मा च । अदादित्वात् शपो लुक् ।’ स्कोः संयोगाद्योः’ इति कलोपः । यतते । ‘ यती प्रयत्ने ’ ॥

वैश्वानरस्य सुमतौ कल्याणगुणानुग्रहबुद्धौ स्याम भवेम । ‘मन्क्तिन्व्याख्यान’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ।
यद्वा - शोभनम् अननके मनसि स्याम । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ।

वैश्वानरो विशेष्यते - हिकम् इति । हेर् अर्थे पादपूर्णार्थे वा । राजा यस्सर्वभुवनानां भूतजातानाम् अभिश्रीर् आभिमुख्येनाश्रयणीयः, अभिमतश्रीर्वा । इतो हेतोर्जातमात्र एवायं विश्वं भुवनमिदं विचष्टे विशेषेण पश्यति । सूर्येण च यतते सूर्येण सङ्गतो वर्तते । ‘उद्यन्तं वावादित्यमग्निरनु समारोहति’ इति दिवादित्येन सङ्गच्छते । य इत्थं महात्मा तस्य सुमतौ यथास्मभ्यं दानकामाः प्रजास्स्युरिति ॥

English translation:

“May we continue in the favour of Vaiśvānara, for verily he is the august sovereign of all beings; as soon as genitive rated from this (wood), he surveys the universe; he accompanies the rising sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vaiśvānara = he rules over all (viśva) men (nara); or, who conducts them (nara) to another region (heaven) through oblations; or, possiblyto future life through the funeral fire. He accompanies the risingsun: either as the combined heat with solar radiance, or, as solar rays descend to earth, so the rays of terrestrial fire ascend and mix with them (Nirukta 7.23)

Might we be in the favor of Vaiśvānara, for he is the king and full glory of the creatures.
Born from here, he surveys this whole (world). Vaiśvānara aligns himself with the sun.

Still in Vaisvanara’s grace may we continue: yea, he is King supreme o’er all things living.
Sprung hence to life upon this All he looketh. Vaisvanara hath rivalry with Surya.

May we dwell in the favour of (Agni) Vaisvânara. He indeed is a king, leading all beings to gloriousness 1. As soon as born from here he looks over this whole world. Vaisvânara unites with the Sun 2.

May we enjoy the loving kindness of Vaiśvanara,
For he is the king, the orderer of the worlds
Hence born he discerneth all the (earth),
Vaiśvanara vieth with the sun.

Wir möchten in der Gunst des Vaisvanara stehen, denn er ist ja der König, der Oberherr der Geschöpfe. Hier geboren überschaut er von da dieses All. Vaisvanara wetteifert mit der Sonne.

Wir mögen in des Männerhortes Huld sein; denn er als König ist der Wesen Segner; Von hier entsprossen überschaut dies All er, der Männerhort wetteifert mit der Sonne.

Да будем мы в милости у Вайшванары:
Ведь он царь, высший властитель существ.
Рожденный отсюда, он озирает все это.
Вайшванара равняется на солнце.

• अग्निर्वैश्वानरः
• कुत्सः आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अट्ठानवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर और भौतिक अग्नि कैसे हैं, यह विषय कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वैश्वानरः) समस्त जीवों को यथायोग्य व्यवहारों में वर्त्तानेवाला ईश्वर वा जाठराग्नि (इतः) कारण से (जातः) प्रसिद्ध हुए (इदम्) इस प्रत्यक्ष (कम्) सुख को (विश्वम्) वा समस्त जगत् को (विचष्टे) विशेष भाव से दिखलाता है और जो (सूर्येण) प्राण वा सूर्यलोक के साथ (यतते) यत्न करनेवाला होता है वा जो (भुवनानाम्) लोकों का (अभिश्रीः) सब प्रकार से धन है तथा जिस भौतिक अग्नि से सब प्रकार का धन होता है वा (राजा) जो न्यायाधीश सबका अधिपति है तथा प्रकाशमान बिजुलीरूप अग्नि है, उस (वैश्वानरस्य) समस्त पदार्थ को देनेवाले ईश्वर का भौतिक अग्नि की (सुमतौ) श्रेष्ठ मति में अर्थात् जो कि अत्यन्त उत्तम अनुपम ईश्वर की प्रसिद्ध की हुई मति वा भौतिक अग्नि से अतीव प्रसिद्ध हुई मति उसमें (हि) ही (वयम्) हम लोग (स्याम) स्थिर हों ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो सबसे बड़ा व्याप्त होकर सब जगत् को प्रकाशित करता है, उसी के अति उत्तम गुणों से प्रसिद्ध उसकी आज्ञा में नित्य प्रवृत्त होओ तथा जो सूर्य्य आदि को प्रकाश करनेवाला अग्नि है, उसकी विद्या की सिद्धि में भी प्रवृत्त होओ, इसके विना किसी मनुष्य को पूर्ण धन नहीं हो सकते ॥ १ ॥

अन्वय: यो वैश्वानर इतो जात इदं कं विश्वं जगद्विचष्टे यः सूर्येण सह यतते यो भुवनानामभिश्री राजास्ति तस्य वैश्वानरस्य सुमतौ हि वयं स्याम ॥ १ ॥

अथाऽग्नी कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानरस्य) विश्वेषु नरेषु जीवेषु भवस्य (सुमतौ) शोभना मतिः सुमतिः तस्याम् (स्याम) भवेम (राजा) न्यायाधीशः सर्वाऽधिपतिरीश्वरः। प्रकाशमानो विद्युदग्निर्वा (हि) खलु (कम्) सुखम् (भुवनानाम्) लोकानाम् (अभिश्रीः) अभितः श्रियो यस्माद्वा (इतः) कारणात् (जातः) प्रसिद्धः (विश्वम्) सकलं जगत् (इदम्) प्रत्यक्षम् (वि) (चष्टे) दर्शयति (वैश्वानरः) सर्वेषां जीवानां नेता (यतते) संयतो भवति (सूर्येण) प्राणेन वा मार्त्तण्डेन सह। अत्राहुर्नैरुक्ताः−इतो जातः सर्वमिदमभिविपश्यति, वैश्वानरः संयतते सूर्येण, राजा यः सर्वेषां भूतानामभिश्रयणीयस्तस्य वयं वैश्वानरस्य कल्याण्यां मतौ स्यामेति। तत्को वैश्वानरो मध्यम इत्याचार्या वर्षकर्मणा ह्येनं स्तौति । निरु० ७। २२। ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - (अत्र श्लेषालङ्कारः। ) हे मनुष्या योऽभिव्याप्य सर्वं जगत्प्रकाशयति तस्यैव सुगुणैः प्रसिद्धायां तदाज्ञायां नित्यं प्रवर्त्तध्वम्। यस्तथा सूर्य्यादिप्रकाशकोऽग्निरस्ति तस्य विद्यासिद्धौ च नैवं विना कस्यापि मनुष्यस्य पूर्णाः श्रियो भवितुं शक्यन्ते ॥ १ ॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांशी संबंध ठेवणाऱ्या कर्माच्या वर्णनाने या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. हे माणसांनो! जो सर्वात मोठा असून सर्व जगाला व्याप्त करून प्रकाशित करतो. त्याच्याच अतिउत्तम गुणांनी प्रसिद्ध होऊन त्याच्याच आज्ञेत प्रवृत्त व्हा व जो सूर्य इत्यादीला प्रकाशित करणारा अग्नी आहे ती विद्या सिद्ध करण्यास प्रवृत्त व्हा. त्याशिवाय कोणत्याही माणसाला पूर्ण धन प्राप्त होऊ शकत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः | कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓व ते हे᳓ळो वरुण न᳓मोभिर्
अ᳓व यज्ञे᳓भिर् ईमहे हवि᳓र्भिः
क्ष᳓यन्न् अस्म᳓भ्यम् असुर प्रचेता
रा᳓जन्न् ए᳓नांसि शिश्रथः कृता᳓नि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áva ← áva (invariable)

héḷaḥ ← héḷas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yajñébhiḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

asura ← ásura- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kṣáyan ← √kṣā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pracetaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

énāṁsi ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tā́ni ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

rā́jan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śiśrathaḥ ← √śrathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

अव॑ । ते॒ । हेळः॑ । व॒रु॒ण॒ । नमः॑ऽभिः । अव॑ । य॒ज्ञेभिः॑ । ई॒म॒हे॒ । ह॒विःऽभिः॑ ।
क्षय॑न् । अ॒स्मभ्य॑म् । अ॒सु॒र॒ । प्र॒चे॒त॒ इति॑ प्रऽचेतः । राज॑न् । एनां॑सि । शि॒श्र॒थः॒ । कृ॒तानि॑ ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• heḍo ← heḍaḥ ← heḍas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wrath.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• yajñebhir ← yajñebhiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• kṣayann ← kṣayan ← kṣi
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• asura
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• pracetā ← pracetāḥ ← pracetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• rājann ← rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• enāṃsi ← enas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• śiśrathaḥ ← śrath
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

• kṛtāni ← kṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

अवभृथे - “ऽव ते हेळ” इति द्वे ऋचौ वारुणस्य हविषो याज्यानुवाक्ये । पत्नीसंयाजैश् चरित्वेति खण्डे सूत्रितम् - अव ते हेळो वरुण नमोभिरिति द्वे (आ ६-१३) इति ॥

हे वरुण ते तव हेळः क्रोधं नमोभिर् नमस्कारैर् अवेमहे - अवनयामः ।
तथा यज्ञैः साङ्गानुष्ठानेन पूज्यैर् हविर्भिर् अवेमहे । वरुणं परितोष्य क्रोधम् अपनयामः ।

हे असुर +अनिष्व् अक्षेपणशील प्रचेतः प्रकर्षेण प्रज्ञायुक्त राजन् दीप्यमान वरुण +अस्मभ्यम् अस्मदर्थं क्षयन्न् अस्मिन् कर्मणि निवसन् कृतान्य् अस्माभिर् अनुष्ठितान्य् एनांसि पापानि शिश्रथः । श्रथितानि शिथिलानि कुरु ॥ हेळः । असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । यज्ञेभिः । बहुलं छन्दसीत्यैसभावः । ईमहे । ईङ् गतौ । विकरणस्य लुक् । क्षयन् । क्षिनिवासगत्योः । लटः शतृ । व्यत्ययेन शप् । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । असुर । असेरुरन् (उ १-४३) आमन्त्रितनिघातः । शिश्रथः । श्रथ दौर्बल्ये । चुरादिरदन्तः । छान्दसे लुङि णिश्रिद्रुस्रुभ्यः (पा ३-१-४८) इति च्लेश्चङ् । द्विर्भावहलादिशेषौ । अग्लोपित्त्वात् सन्वद्भावाभावेऽपि (पा ७-४-९३) बहुलं छन्दसि (पा ७-४-७८) इत्यभ्यासस्येत्वम् । पूर्ववदडभावः ॥ १४ ॥

हे वरुण ते तव हेडः क्रोधम् अभिशस्त्यादिहेतुं नमोभिर् नमस्कारैरवेमहे अपनयामः । ई गतौ, शपो लुक् । यज्ञैश्च पूजामन्त्रैश्च हविर्भिः पुरोडाशादिभिश्चावेमहे अपनयामः ।

ततस् त्वम् अस्मभ्यम् अस्मद्-अर्थम् एव हे क्षयन्न् इव सन् अस्मद्-उपकारायैव यतमान ।
क्षियतेर् व्यत्ययेन शप्, क्षयतिरेव वा निवासकर्मा, षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् ।
अस्मदीयानि कृतान्य् एनांसि पापानि शिश्रथः श्रथय हे असुर रक्षसां निरसितः प्रचेतः प्रकृष्टमते राजन् सदा दीप्यमान ॥

हे वरुण नमोभिः नमस्कारैर् अन्नैर् वा यज्ञैश् च हविर्भिश् च हविष्मद्भिर् वा यज्ञैः तव हेडः क्रोधं अवेमहे अवनयामः । हे असुर प्राणप्रद प्रकृष्टचेतस्क राजन् अस्मभ्यम् अस्मदर्थं क्षयन् निवसन् अस्माकं कृतानि पापानि शिश्रथः श्लथयेति ॥

English translation:

“Varuṇa, we deprecate your wrath with prostrations, with sacrifices, with oblations; averter of misfortune, wise and illustrious, be present amongst us, and mitigate the evils we have committed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

asura = aniṣṭa-kṣepaṇa-śila, accusative tomed to cast off what is undesired; from seme, to throw

We beg to appease your anger by our acts of reverence, Varuṇa, appease it by our sacrifices and offerings.
Holding sway, o attentive lord and king, you will loosen for us the guilt we have created.

With bending down, oblations, sacrifices, O Varuna, we deprecate thine anger:
Wise Asura, thou King of wide dominion, loosen the bonds of sins by us committed.

Thine anger, O Varuna, would we avert with reverence,
With sacrifices, with oblations
Ruling, O wise Asura, O king,
Do thou unloose the sins we have committed.

Wir bitten dir den Groll ab, Varuna, mit Verbeugungen, mit Gebeten, mit Opferspenden. Du, der die Macht hat, einsichtsvoller Asura, König, erlaß uns die getanen Sünden!

O Varuna, wir wenden deinen Zorn ab, durch Opfer, durch Gebet, durch Trankesspenden, Der du die Macht hast, weiser, ew’ger König, erlasse uns die Sünden, die wir thaten.

Мы смягчаем твой гнев, о Варуна,
Поклонениями, жертвами, возлияниями.
О власть имеющий Асура-провидец,
О царь, сними с нас содеянные грехи!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह वरुण कैसा है, इस का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (राजन्) प्रकाशमान ! (प्रचेतः) अत्युत्तम विज्ञान (असुर) प्राणों में रमने (वरुण) अत्यन्त प्रशंसनीय (अस्मभ्यम्) हमको विज्ञान देनेहारे भगवन् जगदीश्वर ! जिसलिये हम लोगों के (कृतानि) किये हुए (एनांसि) पापों को (क्षयन्) विनाश करते हुए (अवशिश्रथः) विज्ञान आदि दान से उनके फलों को शिथिल अच्छे प्रकार करते हैं, इसलिये हम लोग (नमोभिः) नमस्कार वा (यज्ञेभिः) कर्म उपासना और ज्ञान और (हविर्भिः) होम करने योग्य अच्छे-अच्छे पदार्थों से (ते) आपका (हेळः) निरादर (अव) न कभी (ईमहे) करना जानते और मुख्य प्राण की भी विद्या को चाहते हैं॥१४॥

भावार्थभाषाः - जिन मनुष्यों ने परमेश्वर के रचे हुए संसार में पदार्थ करके प्रकट किये हुए बोध से किये पाप कर्मों को फलों से शिथिल कर दिया, वैसा अनुष्ठान करें। जैसे अज्ञानी पुरुष को पापफल दुःखी करते हैं, वैसे ज्ञानी पुरुष को दुःख नहीं दे सकते॥१४॥

अन्वय: हे राजन् प्रचेतोऽसुर वरुणास्मभ्यं विज्ञानप्रदातो भगवन् यतस्त्वमस्मत्कृतान्येनांसि क्षयन् सन्नवशिश्रथस्तस्माद्वयं नमोभिर्यज्ञेभिस्ते तव हेळोऽवेमहे मुख्यप्राणस्य वा॥१४॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अव) क्रियार्थे (ते) तव (हेळः) हिड्यते विज्ञायते प्राप्यते यः सः (नमोभिः) नमस्कारैरन्नैर्जलैर्वा। नम इत्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) जलनामसु वा। (निघं०१.१२) (अव) पृथगर्थे (यज्ञेभिः) कर्मोपासनाज्ञाननिष्पादकैः कर्मभिः। अत्र बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (ईमहे) बुध्यामहे (हविर्भिः) दातुं ग्रहीतुमर्हैः। अत्र अर्चिशुचिहुसृपि० (उणा०२.१०४) अनेन हु धातोरिसिः प्रत्ययः। (क्षयन्) विनाशयन् (अस्मभ्यम्) विद्यानुष्ठातृभ्यः (असुर) असुषु रमते तत्सम्बुद्धौ स वा (प्रचेतः) प्रकृष्टं चेतो विज्ञानं यस्य तत्सम्बुद्धौ स वा (राजन्) प्रकाशमान (एनांसि) पापानि (शिश्रथः) विज्ञानदानेन शिथिलानि करोतु (कृतानि) अनुचरितानि॥१४॥

भावार्थभाषाः - यैर्मनुष्यैर्यथा परमेश्वररचितसृष्टौ विज्ञापितेन बोधेन कृतानि पापकर्माणि फलैः शिथिलायन्ते तथानुष्ठातव्यम्। यथा ज्ञानरहितं पुरुषं कर्मफलानि पीडयन्ति तथा नैव ज्ञानसहितं पीडयितुं समर्थानि भवन्तीति वेद्यम्॥१४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी परमेश्वरनिर्मित संसारात निर्माण केलेले पदार्थ पाहून पापकर्माचे फल शिथिल होईल असे अनुष्ठान करावे. जसे अज्ञानी पुरुषाला पापफळ दुःखी करतात, तसेच ज्ञानी पुरुषाला दुःख देत नाहीत. ॥ १४ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः | कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् उत्तमं᳓ वरुण पा᳓शम् अस्म᳓द्
अ᳓वाधमं᳓ वि᳓ मध्यमं᳓ श्रथाय
अ᳓था वय᳓म् आदितिय व्रते᳓ त᳓व
अ᳓नागसो अ᳓दितये सियाम

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

pā́śam ← pā́śa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adhamám ← adhamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

madhyamám ← madhyamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrathāya ← √śrathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

āditya ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vraté ← vratá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áditaye ← áditi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ánāgasaḥ ← ánāgas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

उत् । उ॒त्ऽत॒मम् । व॒रु॒ण॒ । पाश॑म् । अ॒स्मत् । अव॑ । अ॒ध॒मम् । वि । म॒ध्य॒मम् । श्र॒थ॒य॒ ।
अथ॑ । व॒यम् । आ॒दि॒त्य॒ । व्र॒ते । तव॑ । अना॑गसः । अदि॑तये । स्या॒म॒ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• uttamaṃ ← uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• pāśam ← pāśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “noose; shackle; eye; pāśa [word]; fetter.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• avādhamaṃ ← ava
• [adverb]
• “down.”

• avādhamaṃ ← adhamam ← adhama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “worst; bottom; despicable; worse; adhama [word]; last.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• madhyamaṃ ← madhyamam ← madhyama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• śrathāya ← śrathāy ← √śrath
• [verb], singular, Present imperative

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• āditya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• vrate ← vrata
• [noun], locative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• tavānāgaso ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavānāgaso ← anāgasaḥ ← anāgas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “blameless; impeccant.”

• aditaye ← aditi
• [noun], dative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे वरुण उत्तमम् उत्कृष्टं शिरसि बद्धं पाशम् अस्मत् अस्मत्तः उत् श्रथाय उत्कृष्य शिथिलं कुरु । अधमं निकृष्टं पादेऽवस्थितं पाशम् अव श्रथाय अधस्तादवकृष्य शिथिलीकुरु । मध्यमं नाभिप्रदेशगतं पाशं वि श्रथाय वियुज्य शिथिलीकुरु । अथ अनन्तरं हे आदित्य अदितेः पुत्र वरुण वयं शुनःशेपाः तव व्रते त्वदीये कर्मणि अदितये खण्डनराहित्याय अनागसः अपराधरहिताः स्याम भवेम ॥ उत्तमम् । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वेन आद्युदात्तत्वे प्राप्ते उत्तमशश्वत्तमौ सर्वत्र’ (पा. सू. ६. १. १६० ग. ) इति उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम् । अधमम् । अवद्यावमाधमार्वरेफाः कुत्सिते’ (उ. सू. ५. ७३२ ) इति अवतेः अमच्; वस्य धः। श्रथाय। श्रथ दौर्बल्ये’। संहितायां छान्दसो दीर्घः । तव । युष्मदस्मदोर्ङसि’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अनागसः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ‘नञ्सुभ्याम्’ इति तु व्यत्ययेन प्रवर्तते । यद्वा । आगस्शब्दात् ‘अस्मायामेधा ’ ( पा. सू. ५, २. १२१ ) इति मत्वर्थीयो विनिः । तस्य ‘विन्मतोर्लुक्’ ( पा. सू. ५. ३. ६५) इति लुक् । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १५ ॥

हे वरुण उत्तमं पाशमस्मत्सकाशादुच्छ्रथाय ऊर्ध्वमुच्छ्रथय । अधममवश्रथय अधस्तादवकृष्य नाशय । मध्यमं विश्रथय विष्वक्कृत्य नाशय । श्रथ दौर्बल्ये चुरादिरदन्तः, वर्णव्यत्ययेनोपान्त्यस्य दीर्घत्वम् ।

अत्र केचित् - उद्भूतादिभूत-मध्यस्थ-शक्तितया धर्मपाशानां त्रैविध्यम् आहुः । उत्तमाधम-मध्यम-देह-प्रभवतया त्वन्ये । ऊर्ध्वाधोमध्यम-गतिहेतुत्वेनापरे ।

अथानन्तरं वयमनागसः विमुक्तसर्वपापाः तव व्रते कर्मणि स्याम योग्या भवेम । अदितये अखण्डितत्वाय अदीनत्वाय वा स्यामेति । हे आदित्य अदितेः पुत्र । यद्वा - इत्थमनागसस्सन्तो वयमदितये अनभिशस्तये स्याम । किमर्थं? तव व्रते कर्मणि कर्मार्थं योग्यतार्थमिति । अनागस इति बहुव्रीहौ व्यत्ययेन ‘नञ्सुभ्याम्’ इति न प्रवर्तते, लुप्तमत्वर्थीयो वा अनागस्विन इति ॥

हे वरुण उत्तमं उत्तमफलप्राप्तिहेतुं ऊर्ध्वकर्षणं वा पाशं कर्मपाशं अस्मत्त उच्छ्रथाय ऊर्ध्वमुत्क्षिप्य उत्कृष्य नाशय । अधमं निकृष्टफलप्राप्तिहेतुं अधःपतनहेतुं वा कर्मपाशमवश्रथय अधस्तादपकृष्य नाशय । मध्यमं पाशं विश्रथय विष्वङ्नाना विकृष्य नाशय । अथैवं त्वया कृते वयमनागसः क्षालितसर्वकर्माणः तव व्रते कर्मणि उपासनात्मनि स्याम अदितये अखण्डितैश्वर्याय हे आदित्य देवानामादिभूत अदितेर्वा अपत्येति ॥

English translation:

“Varuṇa, loosen for me the upper, the middle, the lower band; so, son of Aditi, shall we, through faultlessness in the worship, become freed from siṇ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Reference to the ligature fastening the head, the feet, and the waist; resulting in loosening from the bonds of sin: anāgasaḥ syāma, may we be sinless

Loosen above the uppermost fetter from us, o Varuṇa, below the lowest, away the midmost.
Then under your commandment, o Āditya, we would be without
offense for Aditi [/Guiltlessness].

Loosen the bonds, O Varuna, that hold me, loosen the bonds above, between, and under.
So in thy holy law may we made sinless belong to Aditi, O thou Aditya.

Unloose from us, O Varuna, the highest,
The lowest, the midmost knot;
Then may we, O Aditya [3], in thy rule,
Be guiltless before Aditi.

Löse die oberste Schlinge von uns, o Varuna, löse die unterste ab, löse die mittlere auf! Dann wollen wir, Sohn der Aditi, in deinem Dienste vor Aditi sündlos sein.

O Varuna, lös’ ab von uns die Stricke, den untersten, den mittelsten und höchsten, Dann mögen wir in deinem Dienst, Aditja, von Schuld befreit, der Aditi gehören.

Вверх – верхнюю петлю с нас, о Варуна,
Вниз – нижнюю, посреди среднюю сними!
Тогда сможем мы, о Адитья, пребывать
В твоем завете безгрешные перед Несвязанностью!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर भी अगले मन्त्र में वरुण शब्द ही का प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) स्वीकार करने योग्य ईश्वर ! आप (अस्मत्) हम लोगों से (अधमम्) निकृष्ट (मध्यमम्) अर्थात् निकृष्ट से कुछ विशेष (उत्) और (उत्तमम्) अति दृढ़ अत्यन्त दुःख देनेवाले (पाशम्) बन्धन को (व्यवश्रथाय) अच्छे प्रकार नष्ट कीजिये (अथ) इसके अनन्तर हे (आदित्य) विनाशरहित जगदीश्वर ! (तव) उपदेश करनेवाले सब के गुरु आपके (व्रते) सत्याचरणरूपी व्रत को करके (अनागसः) निरपराधी होके हम लोग (अदितये) अखण्ड अर्थात् विनाशरहित सुख के लिये (स्याम) नियत होवें॥१५॥

भावार्थभाषाः - जो ईश्वर की आज्ञा को यथावत् नित्य पालन करते हैं, वे ही पवित्र और सब दुःख बन्धनों से अलग होकर सुखों को निरन्तर प्राप्त होते हैं॥१५॥तेईसवें सूक्त के कहे हुए वायु आदि अर्थों के अनुकूल प्रजापति आदि अर्थों के कहने से इस चौबीसवें सूक्त की उक्त सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये॥

अन्वय: हे वरुण ! त्वमस्मदधमं मध्यममुदुत्तमं पाशं व्यवश्रथाय दूरतो विनाशयाथेत्यनन्तरं हे आदित्य ! तव व्रत आचरिते सत्यनागसः सन्तो वयमदितये स्याम भवेम॥१५॥

पुनः स एवार्थ उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) अपि (उत्तमम्) उत्कृष्टं दृढम् (वरुण) स्वीकर्त्तुमर्हेश्वर (पाशम्) बन्धनम् (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (अव) क्रियार्थे (अधमम्) निकृष्टम् (वि) विशेषार्थे (मध्यमम्) उत्तमाधमयोर्मध्यस्थम् (श्रथाय) शिथिलीकुरु। अत्र छन्दसि शायजपि। (अष्टा०३.१.८४) अनेन शायजादेशः। (अथ) अनन्तरार्थे। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। (वयम्) मनुष्यादयः प्राणिनः (आदित्य) विनाशरहित (व्रते) सत्याचरणादावाचरिते सति (तव) सत्योपदेष्टुस्सर्वगुरोः (अनागसः) अविद्यमान आगोऽपराधो येषां ते (अदितये) अखण्डितसुखाय (स्याम) भवेम॥१५॥

भावार्थभाषाः - य ईश्वराज्ञां यथावत्पालयन्ति ते पवित्रास्सन्तः सर्वेभ्यो दुःखबन्धनेभ्यः पृथग्भूत्वा नित्यं सुखं प्राप्नुवन्ति नेतर इति॥१५॥त्रयोविंशसूक्तोक्तार्थानां वाय्वादीनामनुयोगिनां प्राजापत्यादीनामर्थानामत्र कथनादेतस्य चतुर्विंशस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥

भावार्थभाषाः - जे ईश्वराची आज्ञा यथायोग्य नित्य पाळतात, तेच पवित्र असतात व सर्व दुःखबंधनांतून पृथक होऊन निरंतर सुख प्राप्त करतात.

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

दधिक्रा᳓व्णो अकारिषं
जिष्णो᳓र् अ᳓श्वस्य वाजि᳓नः
सुरभि᳓ नो मु᳓खा करत्
प्र᳓ ण आ᳓यूंषि तारिषत्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424);; repeated line

Morph
akāriṣam ← √kr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dadhikrā́vṇaḥ ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áśvasya ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jiṣṇóḥ ← jiṣṇú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

múkhā ← múkha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

surabhí ← surabhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

tāriṣat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

द॒धि॒ऽक्राव्णः॑ । अ॒का॒रि॒ष॒म् । जि॒ष्णोः । अश्व॑स्य । वा॒जिनः॑ ।
सु॒र॒भि । नः॒ । मुखा॑ । क॒र॒त् । प्र । नः॒ । आयूं॑षि । ता॒रि॒ष॒त् ॥

• dadhikrāvṇo ← dadhikrāvṇaḥ ← dadhikrāvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• akāriṣaṃ ← akāriṣam ← kṛ
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)

• jiṣṇor ← jiṣṇoḥ ← jiṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “victorious.”

• aśvasya ← aśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vājinaḥ ← vājin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• surabhi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fragrant; perfumed; surabhi [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• mukhā ← mukha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “mouth; mouth; mukha; face; aperture; tip; beginning; etc.; mukha; battlefront; teaching; head; orifice; mukha [word]; beginning; mouth; expression; direction; information; surface; best; head; quarter; first; end.”

• karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇa ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyūṃṣi ← āyus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• tāriṣat ← tṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

दधिक्राव्णः देवस्य स्तुतिम् अकारिषं करवाणि । जिष्णोः जयशीलस्य अश्वस्य व्यापकस्य वाजिनः वेगवतः । स देवः नः अस्माकं मुखा मुखानि चक्षुरादीन्द्रियाणि सुरभि सुरभीणि करत् करोतु । नः अस्मभ्यम् आयूंषि प्र तारिषत् प्रवर्धयतु । प्रपूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थः ॥ ॥१.३॥

दधीनि धारणसमर्थानि हवींषि काष्ठानि वा । दधातेः ‘आदृगमहन’ इति किन् प्रत्ययः । तानि क्रामति गच्छतीति दधिक्रावा अग्निः । ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति क्रमेर्वनिप्, ‘विड्वनोरनुनासिकस्स्यात्’ इत्यात्त्वं, कृदुत्तुरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जिष्णोर्जयशीलस्याश्वस्य व्यापकस्याश्वरूपस्य वा, ‘अश्वो रूपं कृत्वा’ इति दर्शनात् । वाजिनो ऽन्नवतो वेगवतो वा । ईदृशस्याग्नेर् अहम् अकार्षं करोमि, कर्मकरस् स्यामिति यावत् । करोतेश्छान्दसो लुङ्, ‘छान्दस इकारोपजनः ।

स च नो ऽस्माकं मुखा मुखानि सुरभि सुरभीणि अस्मत्सुकृतसमृद्ध्या समासादित-सौरभ्याणि करत् करोतु । करोतेर्लेटि व्यत्ययेन शप् । शपो वा लुकि लेटोडागमः । छान्दसे वा लिङि ‘कृमृदृरुहिभ्यः ‘इत्यङ् । ‘ऋदृशोङि गुणः’, ‘अमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः । द्वितीयाबहुवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति लुगाकारौ ।

नो ऽस्माकम् आयूंषि च प्रतारिषत् प्रवर्धयतु । तारयतेर्लेटि अडागमः; ‘सिब्बहुळं लेटि’ इति सिप् । ‘उपसर्गाद्बहुलम्’ इपि नसो णत्वम् ॥

English translation:

“I have celebrated the praise of Dadhikrā, the rapid and victorious stee; may he make our mouths fragrant, may he prolong our lives.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 23.32; may he make our mouths fragrant: the mouth having been defiled by the use of inelegant language

Dadhikrāvan have I paid tribute to—the victorious, prizewinning horse. He will make our mouths fragrant; he will lengthen our lifetimes.

So have I glorified with praise strong Dadhikravan, conquering Steed.
Sweet may he make our mouths; may he prolong the days we have to live.

Of Dadhikravan have I sung,
The swift strong horse;
May he make our mouths fragrant;
May he lengthen our days.

Ich habe des siegesgewohnten, gewinnreichen Rosses Dadhikravan gedacht. Er möge unseren Mund duftig machen und unsere Lebenszeiten verlängern.

Den Dadhikravan rühmte ich, das schnelle sieggewohnte Ross, Schönduftend mach er unsern Mund, verlängre unsre Lebenszeit.

Я восхвалил Дадхикравана,
Победоносного коня, приносящего награды.
Пусть сделает он наши рты благоуханными!
Пусть продлит он наши жизненные сроки!

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (नः) हम लोगों के (मुखा) मुख के सहचरित श्रवण आदि इन्द्रियों के प्रति (सुरभि) सुगन्ध आदि गुणों से युक्त द्रव्य को (करत्) करे और (नः) हम लोगों की (आयूंषि) अवस्थाओं को (प्र, तारिषत्) बढ़ावे उस (दधिक्राव्णः) धर्म को धारण करने वा चलानेवाले (अश्वस्य) सम्पूर्ण उत्तम गुणों में व्याप्त (वाजिनः) विज्ञानवाले (जिष्णोः) जयशील राजा की जिस प्रकार मैं आज्ञा को (अकारिषम्) करूँ, वैसे ही आप लोग भी करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो राजा सुगन्ध आदि से युक्त घृत आदि के होम से वायु वृष्टि जलादि को पवित्र कर सब के रोगों का निवारण करके अवस्थाओं को बढ़ाता है और प्रयत्न से सब प्रजाओं का पुत्र के सदृश पालन करता है, वह हम लोगों को पिता के सदृश सत्कार करने योग्य है ॥६॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछिले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥६॥ यह उनतालीसवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो नो मुखा सुरभि करन्न आयूंषि प्रतारिषत्तस्य दधिक्राव्णोऽश्वस्य वाजिनो जिष्णो राज्ञो यथाहमाज्ञामकारिषं तथैव यूयमपि कुरुत ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिक्राव्णः) धर्मधरस्य क्रमयितुर्वा (अकारिषम्) कुर्य्याम् (जिष्णोः) जयशीलस्य (अश्वस्य) सकलशुभगुणव्याप्तस्य (वाजिनः) विज्ञानवतः (सुरभि) सुगन्धादिगुणयुक्तं द्रव्यम् (नः) अस्माकम् (मुखा) मुखेन सहचरितानि श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि प्रति (करत्) कुर्य्यात् (प्र) (नः) अस्माकम् (आयूंषि) (तारिषत्) वर्द्धयेत् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यो राजा सुगन्धादियुक्तघृतादिहोमेन वायुवृष्टिजलादिं शोधयित्वा सर्वेषां रोगान्निवार्य्याऽऽयूंषि वर्धयति प्रयत्नेन सर्वाः प्रजाः पुत्रवत्पालयति च सोऽस्माभिः पितृवत्सत्कर्त्तव्योऽस्तीति ॥६॥ अत्र राजप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥६॥ इत्येकोनचत्वारिंशत्तमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जो राजा सुगंधाने युक्त घृत इत्यादींचा होम करून वायू, वृष्टी, जल इत्यादींना पवित्र करून सर्वांच्या रोगांचे निवारण करून आयुष्य वाढवितो व प्रयत्नपूर्वक सर्व प्रजेचे पुत्राप्रमाणे पालन करतो त्याचा आम्ही पित्याप्रमाणे सत्कार करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ दधिक्राः᳓ श᳓वसा प᳓ञ्च कृष्टीः᳓
सू᳓र्य इव ज्यो᳓तिषाप᳓स् ततान
सहस्रसाः᳓ शतसा᳓ वाजी᳓ अ᳓र्वा
पृण᳓क्तु म᳓ध्वा स᳓म् इमा᳓ व᳓चांसि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dadhikrā́ḥ ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭī́ḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tatāna ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasrasā́ḥ ← sahasrasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śatasā́ḥ ← śatasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pr̥ṇáktu ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

vácāṁsi ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

आ । द॒धि॒ऽक्राः । शव॑सा । पञ्च॑ । कृ॒ष्टीः । सूर्यः॑ऽइव । ज्योति॑षा । अ॒पः । त॒ता॒न॒ ।
स॒ह॒स्र॒ऽसाः । श॒त॒ऽसाः । वा॒जी । अर्वा॑ । पृ॒णक्तु॑ । मध्वा॑ । सम् । इ॒मा । वचां॑सि ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dadhikrāḥ ← dadhikrā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, plural, feminine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• kṛṣṭīḥ ← kṛṣṭi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• jyotiṣāpas ← jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• jyotiṣāpas ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tatāna ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• sahasrasāḥ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrasāḥ ← sāḥ ← sā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “winning.”

• śatasā ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatasā ← sāḥ ← sā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “winning.”

• vājy ← vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• pṛṇaktu ← pṛc
• [verb], singular, Present imperative
• “mix; unite.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vacāṃsi ← vacas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

यः दधिक्राः देवः शवसा बलेन पञ्च कृष्टीः पञ्च जनान् देवमनुष्यासुररक्षः पितृसंज्ञकान् निषादपञ्चमान् चतुरो वर्णान् वा सूर्यः ज्योतिषा तेजसा यथा जगदावृणोति तद्वत् अपः उदकानि आ ततान आतनोति । सहस्रसाः शतसाः शतानां सहस्राणां च दाता वाजी वेजनवान् अर्वा अरणकुशलः स देवः मध्वा मधुना मधुरेण फलेन इमा इमान्युक्तानि स्तुतिवचांसि सं पृणक्तु संयोजयतु ॥ ॥ १२ ॥

दधीनि क्रामतीति ‘जनसनखन’ इति विट्, पूर्ववदात्वम् । ईदृशो ऽग्निः पञ्च कृष्टीर् मनुष्यान् चतुरो वर्णान् निषादपञ्चमान् शवसा आततान अन्नवत्त्वेन बलवत्त्वेन वा सुखवतीः करोति । छान्दसो लिट् ।

किञ्च - सूर्य इव ज्योतिषा दीप्त्या अपः कर्माणि प्रजानाम् आततान व्यक्तीचकार । अप एव वा ज्योतिषा दीप्त्या ततान । ‘ऊडिदम्’ इत्यद्भ्यो विभक्तिरुदात्ता ।

किञ्च - सहस्रसाश् शतसाश् च बहुतरस्य बहुतमस्य प्रधानस्य संविभक्ता दाता वा भक्तेभ्यस्सहस्रं शतं वा सनोति ददातीति । तेनैव विट्, तेनैव चात्वम् । वाजी वेगवान् अन्नवान्वा । अर्वा अर्णशीलः । अर्तेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति वनिप् । एवं महाभागोग्निः इमा इमान्यस्मदीयानि वचांसि मध्वा मधुसदृशेन शवसा रसेन सम्पृणक्तु संसृजतु । ततो मधुराणि शवसा सुखानि स्वयम् एव श्रोष्यतीति भावः । अस्माकं श्रोतव्यानि वचनानि श्रुत्वा वचनार्थान् करोतु । अयञ्चाभिशंसनादस्मान्मुञ्चत्वित्याशास्महे ॥

English translation:

“Dadhikrā has spread abroad the five classes of beings by his strength, as the sun (diffuses) the waters by his radiance; may he, the giver of hundreds and thousands, associate these praises with agreeable (rewards).”

Dadhikrā has stretched over the five peoples with his vast power, like the sun over the waters with its light.
Gaining thousands, gaining hundreds, let the prizewinning steed infuse these words with honey.

The first hemistich contains a three-termed simile / frame construction, in which all three terms are realized in both simile and frame. This is fairly unusual.

Renou nicely points out that the product of d would be what is later called the madhuparka, the concoction offered to an honored guest.

Dadhikras hath o’erspread the Fivefold People with vigour, as the Sun lightens the waters.
May the strong Steed who winneth bundreds, thousands, requite with sweetness these my words and praises.

Dadhikra with his glory hath overspread the five peoples,
As the sun with his light the waters;
May the strong steed, winning a hundred, a thousand,
Fill with honey these words of ours.

Dadhikra hat sich mit seiner Kraft über die fünf Völker ausgedehnt wie der Sonnengott über die Gewässer mit seinem Lichte. Der Tausendgewinner, Hundertgewinner, der sieghafte Renner soll diese Worte mit Honig durchtränken.

Mit Kraft durchdrang Dadhikra alle Völker, gleichwie die Sonne mit dem Licht die Lüfte, Der schnelle Renner, hundert, tausend spendend, belohn mit dem, was süss ist, diese Sprüche.

Дадхикра со (своею) силой протянулся через пять народов,
Словно солнце со (своим) светом через воды.
Скакун, приносящий награды, завоевывающий тысячи, завоевывающий сотни,
Пусть пропитает медом эти слова!

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो राजा (शवसा) बल से (सूर्य्यइव) सूर्य्य के सदृश (दधिक्राः) धारण करनेवालों से प्राप्त होनेवाला (पञ्च) पाँच (कृष्टीः) मनुष्यों को (ज्योतिषा) प्रकाश से सूर्य्य जैसे (अपः) जलों को वैसे (आ, ततान) विस्तृत करता है (सहस्रसाः) हजारों का विभाग करनेवाला (शतसाः) और सैकड़ों का विभागकर्त्ता वर्त्तमान (अर्वा) शीघ्र मार्गों को जानेवाला (वाजी) वेगवान् (मध्वा) सहत शहद के साथ (इमा) इन (वचांसि) वचनों का (सम्, पृणक्तु) सम्बन्ध करे, वही राज्य करने के योग्य होता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो सूर्य्य के प्रकाश के सदृश न्याय से पाँच प्रकार की प्रजाओं का पालन करता है, वह असंख्य आनन्द को प्राप्त होता है ॥१०॥ इस सूक्त में राजा के गुणधर्म का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥१०॥ यह अड़तालीसवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यो राजा शवसा सूर्य्यइव दधिक्राः पञ्च कृष्टी ज्योतिषा सूर्य्योऽप इवाऽऽततान सहस्रसाः शतसा वर्त्तमानोऽर्वा वाजी मध्वेमा वचांसि सम्पृणक्तु स एव राज्यं कर्त्तुमर्हति ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (दधिक्राः) यो दधिभिर्धर्तृभिः क्रम्यते गम्यते सः (शवसा) बलेन (पञ्च) (कृष्टीः) मनुष्यान् (सूर्य्यइव) सवितेव (ज्योतिषा) प्रकाशेन (अपः) जलानि (ततान) विस्तृणोति (सहस्रसाः) यः सहस्राणि सनति विभजति सः (शतसाः) यः शतानि सनति सम्भजति (वाजी) वेगवान् (अर्वा) यः सद्यो मार्गान् गच्छति (पृणक्तु) स बध्नातु (मध्वा) क्षौद्रेण (सम्) (इमा) इमानि (वचांसि) वचनानि ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यः सूर्य्यप्रकाश इव न्यायेन पञ्चविधाः प्रजाः पाति सोऽसङ्ख्यमानन्दमाप्नोति ॥१०॥ अत्र राजधर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥१०॥ इत्यष्टत्रिंशत्तमं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो सूर्याच्या प्रकाशाप्रमाणे न्यायाने पाच प्रकारे प्रजेचे पालन करतो तो असीम आनंद प्राप्त करतो. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि᳓र् मूर्धा᳓ दिवः᳓ ककु᳓त्
प᳓तिः पृथिविया᳓ अय᳓म्
अपां᳓ रे᳓तांसि जिन्वति

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

kakút ← kakúd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mūrdhā́ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

jinvati ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rétāṁsi ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒ग्निः । मू॒र्धा । दि॒वः । क॒कुत् । पतिः॑ । पृ॒थि॒व्याः । अ॒यम् ।
अ॒पाम् । रेतां॑सि । जि॒न्व॒ति॒ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mūrdhā ← mūrdhan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kakut ← kakud
• [noun], nominative, singular, feminine

• patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• retāṃsi ← retas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “semen; sperm.”

• jinvati ← jinv
• [verb], singular, Present indikative
• “enliven; animate.”

मूर्धा देवानां श्रेष्ठः दिवः द्युलोकस्य ककुत् उच्छ्रितः पृथिव्याः च पतिः अयम् अग्निः अपां रेतांसि स्थावरजङ्गमात्मकानि भूतानि जिन्वति प्रीणयति ॥

अयमग्निरादित्यरूपेण दिवो द्युलोकस्य ककुदुच्छ्रितो मूधां शिरःस्थानीयः, पृथिव्याः पतिर्दाहपकादिकारित्वेन पालकोऽप्ययम्। किंच, अप रेतांस्युदककायांणिस्थात्वरजङ्गमशरीराणि जाठराग्निरूपेण जिन्वति प्रीणयति।

अयम् अग्निर् मूर्धा प्रधानभूतः दिवः द्युलोकस्य ककुत् उच्छ्रितः आत्मेत्यर्थः अर्यमात्मना दिवो मूर्धत्वेन वतत इति । अयमेव पृथिव्याः पतिः पाता; अग्निर् हि पृथिव्यात्मना वर्तते । सो ऽयम् अपां रेतांसि कार्यभूतानि स्थावरजङ्गमाख्यानि माध्यमिकाग्निरूपेण जिन्वति वृष्ट्या तर्पयति । ‘ऊडिदम्’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः ॥

अयमग्निर्देवो दिवो मूर्धा प्रधानभूतः, पृथिव्याश्च ककुत् प्रधानः पतिः, अपां रेतांसि कार्यभूतानि भुवनानि जिन्वति प्रीणयतीति प्रथमा ॥

English translation:

“Agni, the head (of the gods), the summit of heaven– he the lord of the earth– gladdens the seed of thewaters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seed: retāṃsi, the moveable andimmovable productions of the creative waters

Agni is the head, the peak of heaven; this (Agni) here is lord of the earth. He quickens the spawn of the waters.

Agni is head and height of heaven, the Master of the earth is he:
He quickeneth the watere seed.

agni is the head and the axis of heaven, the lord of this earth. He makes the seed of water successful.

Agni is the head of the sky, the height,
Lord of the earth here,
He quickeneth the seed of the waters.

Agni ist das Haupt, die Spitze des Himmels, er der Herr der Erde; er kräftigt den Samen der Gewässer.

Agni, des Himmels Haupt und Höh’, und er, der Erde Oberherr, Erregt der Wasser Samenguss.

Агни – глава неба, вершина;
Он хозяин земли,
Он оживляет семена вод.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मिन्) इस (स्वध्वरे) हिंसारहित अथवा अहिंस्य (यज्ञे) ध्यानयज्ञ में (अग्निम्) सर्वाधार महेश की (आहुवे) स्तुति करता हूँ जो देव (ऊर्जः+नपातम्) बल और शक्ति का वर्धक है और (पावकशोचिषम्) पवित्र तेजोयुक्त है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अध्वर और यज्ञ दोनों शब्द एकार्थक हैं, तथापि यहाँ विशेषणवत् अध्वर शब्द प्रयुक्त हुआ है। भाव इसका यह है कि ईश्वर बलदाता है, उसकी उपासना से महान् बल प्राप्त होता है ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - स्वध्वरे=अन्यैरत्यन्तमहिंस्ये हिंसारहिते वा। अस्मिन् यज्ञे=ध्यानयज्ञे। अग्निं=सर्वाधारमीशमाहुवे=आह्वयामि स्तौमि। कीदृशम्। ऊर्जः=बलस्य। नपातं न पातयतीति नपातः। किन्तु बलस्य वर्धकमेव। पुनः। पावकशोचिषम्=पवित्रतेजस्कम् ॥१३॥

भुवो॑ य॒ज्ञस्य॒ रज॑सश्च ने॒ता यत्रा॑ नि॒युद्भि॒स्सच॑से शि॒वाभिः॑ ।
दि॒वि मू॒र्धान॑न्दधिषे सुव॒र्षाञ्जि॒ह्वाम॑ग्ने चकृषे हव्य॒वाह॑म् ॥

अयम् अग्निर् भूलोकस्य तत्रानुष्ठेयस्य यज्ञस्य तस्मिन्यज्ञे प्रमर्तकस्य रजसो गुणस्य च नेता निर्वाहकः।
तादृश हे ऽग्ने यत्र यस्यां दिवि सूर्यरूपो भूत्वा
नियुद्भि रथे नितरां योज्यमानाभिः शिवाभिर् उत्तमाभिर् अश्वजातीभिः सचसे समवैषि तस्यां दिवि मूर्धानं शिरोवद् उन्नत-स्थितिं दधिषे धारयसि। कीदृशं मूर्धानं, सुवर्षं सुवः सर्वर्गे स्यति सर्वदा तिष्ठतीति सुवर्षास् तम्। सोम-प-शब्दवत् पुंलिङ्गोऽयम्। हेऽग्ने त्वम् अस्मिन्यज्ञे हव्यवाह हविष्-प्रापिकां जिह्वां ज्वालां चकृषे करोषि।

14 भुवो यज्ञस्य रजस उदकस्य च नेता प्रापयिता भवसि तदानीम् । कदा? यत्र शिवाभिः नियुद्भिर् अश्वैस् सचसे सम्बध्यसे । मरुताम् अश्वा नियुतस् तद्वन्तो वायव इह गृह्यन्ते । तदानीं यज्ञं च प्रवर्तयसि उदकं चावपातयसि । दिवि च मूर्धानं प्रधानभूतं यज्ञं च दधिषे स्थापयसि सुवर्षां स्वर्गीणां सम्भक्तारम् । स त्वं हे अग्ने तव जिह्वां हविषो वोध्रीं चकृषे कुरुष्वेति द्वितीया ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - पुनर्वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

म᳓रुतो य᳓द् ध वो दिवः᳓
सुम्नाय᳓न्तो ह᳓वामहे
आ᳓ तू᳓ न उ᳓प गन्तन

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hávāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sumnāyántaḥ ← √sumnāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

gantana ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tú ← tú (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

मरु॑तः । यत् । ह॒ । वः॒ । दि॒वः । सु॒म्न॒ऽयन्तः॑ । हवा॑महे ।
आ । तु । नः॒ । उप॑ । ग॒न्त॒न॒ ॥

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• sumnāyanto ← sumnāyantaḥ ← sumnāy
• [verb noun], nominative, plural

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tū ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gantana ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे मरुतः यद्ध यदा खलु वः युष्मान् सुम्नायन्तः सुम्नं सुखमात्मन इच्छन्तो वयं दिवः द्युलोकात् हवामहे स्तुतिभिराह्वयामहे । आ तु अनन्तरमेव शीघ्रं नः अस्मान् उप गन्तन उपगच्छत । गमेर्लोटि ‘तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तनबादेशः ॥

हे मरुतः यद्वो युष्मान् सुम्नायन्तस् सुखमिच्छन्तः । ‘देवसुम्नयोः’ इत्यात्वम् । दिवो द्युलोकात् हवामहे आह्वयामः । पूर्ववत्सम्प्रसारणम् । हूयमाना नोस्मानुपगन्तन आत्मनो विशेषवत्त्वं ख्यापयन्तु । तुशब्दो विनिवर्तकः, तिष्ठन्त्वन्ये अस्मांस्तूपागच्छतेति । ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति सांहितिको दीर्घः, गमेर्लेटि शपो लुक्, ‘तप्तनप्तनधनाश्च’ इति तनादेशः । ह इति पादपूरणे निश्चये वा ॥

English translation:

“When, Maruts, desirous of felicity, we invoke you from heaven, come unto us quickly.”

Maruts, when seeking your benevolence we call you from heaven, then come here to us.

O Maruts, quickly come to us when, longing for felicity,
We call you hither from the sky.

O Maruts, pray come here to us, Whenever, seeking your good will, We call you hither from the sky.

O Maruts, what time seeking your favour
We call on you from the sky,
Do ye come unto us [4].

Ihr Marut, wenn wir euch vom Himmel rufen, um Wohlwollen bittend, so kommet doch her, ihr Marut!

So oft wir Huld begehrend euch vom Himmel, Maruts, rufen her, So kommet stets zu uns herbei.

О Маруты, когда только с неба
Мы зовем вас, прося о милости,
Сразу же приезжайте к нам!

• मरूतः
• पुनर्वत्सः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

इससे प्राण प्रार्थित होते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे प्राणदेवो ! (सुम्नायन्तः) सुखाभिलाषी हम उपासकगण (यद्+ह) जब-२ शुभकर्म में लगाने के लिये (दिवः) दिव्य (वः) आपको (हवामहे) बुलावें अर्थात् विषयों से छुड़ाकर प्रार्थना में लगावें तो (आ) तब-२ आप सब विषयों को छोड़कर (तु) शीघ्र (नः+उप) हम लोगों के समीप (गन्तन) आजाएँ ॥११॥

भावार्थभाषाः - प्राण नाम इन्द्रियों का ही है। वारंवार इन्द्रियों से प्रार्थना इसलिये की जाती है कि वे अतिचपल हैं। वेद प्रत्येक वस्तु को चेतनत्व का आरोपकर वर्णन करते हैं, यह ध्यान में सदा रखना चाहिये। ईश्वरोपासनार्थ जब उपासक बैठे, तब प्रथम अपने इन्द्रियों को छू-छूकर देखे कि कोई कलङ्कित तो नहीं हुआ है। इनको विषय से छुड़ाकर ध्यान में लगाना कठिन है, अतः हे मनुष्यों ! सावधान होकर इनको सुशिक्षित बनाओ ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे योद्धाओ ! (सुम्नायन्तः) सुख चाहनेवाले हम लोग (यत्, ह) जो (वः) आप लोगों को (दिवः) अन्तरिक्ष से (हवामहे) आह्वान करते हैं (आ, तु) अतः शीघ्र (नः) हमारे अभिमुख (उपगन्तन) आप आवें ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उन योद्धाओं का आह्वान कथन किया है, जो विमान द्वारा अन्तरिक्ष में विचरते हैं, किसी अन्य देवविशेष का नहीं ॥११॥

प्राणाः प्रार्थ्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतः ! प्राणाः ! सुम्नायन्तः=सुम्नं सुखमात्मन इच्छन्तो वयम्। यद् ह=यदा यदा। दिवः=दिव्यान्। वः=युष्मान्। हवामहे=स्थिरीभवितुं निमन्त्रयामहे। आ=तदा तदा। तु=शीघ्रम्। यूयम्। नोऽस्माकमुपसमीपे। गन्तन=आगच्छत ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे योद्धारः ! (सुम्नायन्तः) सुखमिच्छन्तो वयम् (यद्, ह) यस्मात् (वः) युष्मान् (दिवः) अन्तरिक्षात् (हवामहे) आह्वयामः (आ, तु) अतः क्षिप्रम् (नः) अस्मान् (उपगन्तन) उपागच्छन्तु ॥११॥

Let Aditi save us,
Let Aditi give us protection,
Let Aditi guard us from tribulation.

अदि॑तिर्न उरुष्य॒त्वदि॑ति॒श्शर्म॑ यच्छतु ।
अदि॑तिᳶ पा॒त्वँह॑सः ॥

अदितिरस्मानुरुष्यतु शर्म सुखं चादितिर्नो यच्छतु ददातु । अंहसः बुद्ध्यबुद्धिकृतात्पापाच्चास्मानदितिः पातु निवारयतु ॥

The mighty mother of the righteous,
The spouse of holy order, let us invoke to aid us,
The powerful, the unageing, the wide
Aditi, who giveth good protection and good guidance.

महीं महतीं महनीयां वा मातरं मातृस्थानीयां वा सुव्रतानां शोभनकर्मणां पुरुषाणाम् । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा पत्नीं पालयित्रीं तुविक्षत्रां बहुलां बहुधनां वा । त्रिचक्रादित्वाद् उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ।
अजरन्तीम् अविनाशां उरूचीम् उरु महतोञ्चतीं बहुप्रकारगातिं वा । ‘चौ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वं उदात्तनिवृत्तिस्वरेण ङीप उदात्तत्वम् ।

सुशर्माणं सुसुखाम् । ‘सोर्मनसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अदितिम् अखण्डनीयां सुप्रणीतिं सुखेन शर्मणां प्रणेत्रीम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्र च ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ।

ईदृशीं महीं देवीम् अवसे रक्षणाय तस्यास्तर्पणाय वा हुवेम सुष्ठु आह्वयामः । व्यत्ययेन शः । पूर्ववत्सम्प्रसारणम्, ‘सुञः’ इति सोस्संहितायां षत्वम् । उ इति पादपूरणे । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति तस्य संहितायां दीर्घत्वम् ॥

म॒हीमू॒ षु मा॒तरँ॑ सुव्र॒ताना॑मृ॒तस्य॒ पत्नी॒मव॑से हुवेम ।
तु॒वि॒क्ष॒त्त्राम॒जर॑न्तीमुरू॒चीँ सु॒शर्मा॑ण॒मदि॑तिँ सु॒प्रणी॑तिम् ॥

सुत्रामाणं सुष्ठु त्रात्रीं रक्षित्रीम् । ‘आतो मनिन्’ इति मनिन् ।
पृथिवीं विस्तीर्णाम् । प्रथेष्षिवन् सम्प्रसारणम् ।
द्यां द्युमतीम् अनेहसम् अपापाम् । पूर्ववदन्तोदात्तत्वम् ।
सुशर्माणम् इत्यादि गतम् ।

[सुशर्माणं सुसुखाम् । ‘सोर्मनसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अदितिम् अखण्डनीयां सुप्रणीतिं सुखेन शर्मणां प्रणेत्रीम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्र च ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ।
]

दैवीं देवानामियम् । ‘देवाद्यञञौ’ इत्यञ् । नावं नौसदृशीं स्वरित्रां शोभनारित्राम् । पूर्ववद् अन्तोदात्तत्वम् । अरित्रं नाम नौस्तम्भनदण्डः । अनागसम् आगो दोषः । पूर्ववत्प्रकृतिस्वरत्वम् । अस्रवन्तीम् अच्छिद्रां स्वस्तये ऽविनाशायारुहेमारुह्याम । ‘लिङ्याशिष्यङ्’ ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥

3 (7. 1). The well-preserving earth, the unenvious sky, the
well-sheltering, well-conducting Aditi, the well-oared ship of the gods,
unleaking, may we, guiltless, embark on in order to well-being.

This verse is also RV. x. 63. 10 (and VS. xxi. 6; TS. i. 5. 11⁵; MS. iv. 10. 1; K. ii. 3 ⌊cf. MGS. i. 13. 16, and p. 157⌋), which (as also the
others) reads ánāgasam at end of c. It and the preceding verse are
associated in VS.TS.MS., and are so closely kindred in application and
expression that, numbered as they are as successive verses in Bp., and
lacking the usual sign of the end of a hymn after vs. 2, we naturally
enough regarded them as belonging to one continuous hymn. The verse
lacks but one syllable of a full jagatī. ⌊In c, Ppp. has
suvidatrām (a faulty reminiscence of sv-aritrām) anāgasam.⌋

Earth strong to save, sky unrivalled,
Aditi who giveth good protection and good guidance,
The divine ship with good oars, the blameless,
Which leaketh not, let us mount for prosperity.

Sinless may we ascend, for weal, the vessel, rowed with good oars, divine, that never leaketh, Earth, our strong guard, incomparable Heaven, Aditi wisely leading, well protecting.

सु॒ऽत्रामा॑णम्। पृ॒थि॒वीम्। द्याम्। अ॒ने॒हस॑म्। सु॒ऽशर्मा॑णम्। अदि॑तिम्। सु॒ऽप्रणी॑तिम्। दैवी॑म्। नाव॑म्। सु॒ऽअ॒रि॒त्राम्। अना॑गसः। अस्र॑वन्तीम्। आ। रु॒हे॒म॒। स्व॒स्तये॑। ७.१।

• अदितिः
• अथर्वा
• विराड्जगती
• आदित्यगण सूक्त

वेदवाणी के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुत्रामाणम्) अच्छे प्रकार रक्षा करने हारी, (पृथिवीम्) फैली हुई, (द्याम्) प्राप्तियोग्य, (अनेहसम्) अखण्डित, (सुशर्म्माणम्) अत्यन्त सुख देनेवाली, (सुप्रणीतिम्) बहुत सुन्दर नीतिवाली (अदितिम्) अदिति, अदीन वेदविद्यारूप, (दैवीम्) देवताओं, विद्वानों की बनाई हुई, (स्वरित्राम्) सुन्दर बल्लियोंवाली, (अस्रवन्तीम्) न चूनेवाली (नावम्) नाव पर (स्वस्तये) आनन्द के लिये (अनागसः) निर्दोष हम (आ रुहेम) चढ़ें ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अखण्ड वेदविद्या को प्राप्त होते हैं, वे संसार के विघ्नों से ऐसे पार होते हैं, जैसे विज्ञानी शिल्पी की बनाई नाव से बड़े समुद्र को पार कर जाते हैं ॥३॥ यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है-म० १०।६३।१०, और यजु० २१।६ ॥

टिप्पणी: ३−(सुत्रामाणम्) सुरक्षित्रीम् (पृथिवीम्) अ० १।२।१। विस्तृताम् (द्याम्) गमेर्डोः। उ० २।६७। द्यु अभिगमने−डो। अभिगन्तव्याम् (अनेहसम्) नञि हन एह च। उ० ४।२२४। अ+हन-असि। एन एतेः-निरु० ११।२४। अहिंसनीयाम् (सुशर्म्माणम्) बहुसुखवतीम् (अदितिम्) अ० २।२८।४। अदीनां वेदवाचम्। अदितिः=वाक्-निघ० १।११। (सुप्रणीतिम्) म० २ (दैवीम्) देव अञ्। विद्वद्भिनिर्मिताम् (नावम्) नोदनीयां नौकाम् (स्वरित्राम्) अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ। उ० ४।१७३। ऋ गतौ-इत्र। शोभननौकाचालनकाष्ठयुक्ताम् (अनागसः) अ० २।१०।१। इण आगोऽपराधे च। उ० ४।११२। इण् गतौ असुन्, आगादेशः। अनागस्त्वमनपराधत्वम्। आग आङ्पूर्वाद् गमेः-निरु० ११।२४। अनपराधाः (अस्रवन्तीम्) स्रवणरहिताम् (आ रुहेम) आरूढा भूयास्म (स्वस्तये) क्षेमाय ॥

Happily have I mounted this ship
With a hundred oars and a hundred spars,
Without leak, able to convey across.

इ॒माँ सु नाव॒माऽरु॑हँ श॒तारि॑त्राँ श॒तस्फ्या॑म् ।
अच्छि॑द्राम्पारयि॒ष्णुम् ॥ [51]

इमां पृथिवीं नावं नौस्थानीयां शतारित्रां शतस्फ्यां बहुतरण-दण्डां अच्छिद्राम् अरन्ध्राम् । अछिद्रामिति तत्पुरुषः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पारयिष्णुं पारप्रापणसमर्थाम् । पार तीर कर्मसमाप्तौ, ‘णेश्छन्दसि’ इतीष्णुच् । ईदृशीं पृथिवीं देवीं स्वारुहं सुष्ठु आरोहामि । छान्दसे लुङि ‘कृमृदृरुहिभ्यः’ इत्यङ् ॥