०५ आहवनीयोपस्थानमन्त्राः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

उपप्रय᳓न्तो अध्वर᳓म्
म᳓न्त्रं वोचेम अग्न᳓ये
आरे᳓ अस्मे᳓ च शृण्वते᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

upaprayántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mántram ← mántra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vocema ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

āré ← āré (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

ca ← ca (invariable)

śr̥ṇvaté ← √śru- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒प॒ऽप्र॒यन्तः॑ । अ॒ध्व॒रम् । मन्त्र॑म् । वो॒चे॒म॒ । अ॒ग्नये॑ ।
आ॒रे । अ॒स्मे इति॑ । च॒ । शृ॒ण्व॒ते ॥

• upaprayanto ← upaprayantaḥ ← upapre ← √i
• [verb noun], nominative, plural

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• mantraṃ ← mantram ← mantra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• vocemāgnaye ← vocema ← vac
• [verb], plural, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• vocemāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śṛṇvate ← śru
• [verb noun], dative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

अध्वरं हिंसाप्रत्यवायरहितमग्निष्टोमादियज्ञम् उपप्रयन्तः उपेत्य प्रकर्षेण यन्तो गच्छन्तः प्राप्त्यविच्छेदेन सम्यगनुतिष्ठन्तः इत्यर्थः । तादृशा वयम् अग्नये अङ्गनादिगुणयुक्ताय देवाय मन्त्रं मननसाधनमेतत्सूक्तरूपं स्तोत्रं वोचेम । वक्तारो भूयास्मेत्याशास्यते । कीदृशायाग्नये । आरे अस्मे च शृण्वते । चशब्दः अप्यर्थे आरेशब्दात्परो द्रष्टव्यः । आरे च दूरेऽपि स्थित्वास्माकं स्तुतीः शृण्वते । अस्मासु प्रीत्यतिशयेन सर्वत्र प्रवर्तमानोऽग्निरस्मदीयमेव स्तोत्रं शृणोतीति भावः ॥ वोचेम । ‘ ब्रुवो वचिः । ‘ लिङयाशिष्यङ्’। ‘वच उम्’ इति उमागमः । शृण्वते । ‘शतुरनुमः’ इति । विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

उपप्रयन्तः उपेत्य प्रकर्षेण गच्छन्तः अध्वरं यज्ञं अविच्छेदेन गच्छन्तः कुर्वन्तो वयं मन्त्रं वोचेमेत्याशास्यते, उपस्थानमन्त्रस्य वक्तारो भूयास्मेति । वचेराशिषि लिञ् ‘लियङाशिष्यङ्’ ’ वच उम्’ । अग्नये अग्न्यर्थम् । कीदृशायाग्नये आरे दूरे च अस्मे अस्माकं शृण्वते श्रुत्वा वचनार्थं कुर्वते सर्वदा तं मन्त्रं वोचेम उच्यास्मेत्यविच्छेदेन आशास्यते ॥

English translation:

“Hastening to the sacrifice, let us repeat a prayer to Agni, who fears us from afar.”

Reverently approaching the ceremony, might we speak a solemn formula to Agni,
to him who listens, (when he is) in the distance and with us (here),

As forth to sacrifice we go, a hymn to a hymn let us say,
Who hears us even when afar;

Going forward to the sacrifice let us repeat a prayer to Agni who hears us, may he be afar or with us—

As we approach the sacrifice,
Let us utter a hymn to Agni,
Who heareth us, even from afar.

Zum Opferdienst antretend wollen wir dem Agni ein Dichterwort aufsagen, der auch in der Ferne auf uns hört;

Zum Opfer schreitend wollen wir dem Agni sprechen ein Gebet, Der uns auch aus der Ferne hört,

Приступая к обряду,
Мы хотим произнести молитву Агни –
Ведь он слышит нас и издалека,

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब चौहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है, इसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (उपप्रयन्तः) समीप प्राप्त होनेवाले हम लोग इस (अस्मे) हम लोगों के (आरे) दूर (च) और समीप में (शृण्वते) श्रवण करते हुए (अग्नये) परमेश्वर के लिये (अध्वरम्) हिंसारहित (मन्त्रम्) विचार को निरन्तर (वोचेम) उपदेश करें, वैसे तुम भी किया करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि बाहर-भीतर व्याप्त होके हम लोगों के दूर-समीप व्यवहार के कर्मों को जानते हुए परमात्मा को जानकर, अधर्म से अलग होकर, सत्य धर्म का सेवन करके आनन्दयुक्त रहें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथोपप्रयन्तो वयमस्मे आरे च शृण्वतेऽग्नयेऽध्वरं मन्त्रं सततं वोचेम तथा यूयमपि वदत ॥ १ ॥

अथेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उपप्रयन्तः) समीपं प्राप्नुवन्तः (अध्वरम्) अहिंसकम् (मन्त्रम्) विचारम् (वोचेम) उच्याम। अत्राशीर्लिङ्यङ् वचउमित्यमागमश्च। (अग्नये) परमेश्वराय (आरे) दूरे। आर इति दूरनामसु पठितम्। (निघं०३.२६) (अस्मे) अस्माकम् (च) चात्समीपे (शृण्वते) श्रवणं कुर्वते ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्बहिरन्तर्व्याप्तमस्माकं दूरे समीपे सर्वव्यवहारं विजानन्तं परमात्मानं विज्ञायाऽधर्माद्भीत्वा सत्यं धर्मं सेवित्वाऽऽनन्दितव्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, विद्वान व विद्युत अग्नीच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे पूर्वसूक्तार्थाबरोबर या सूक्ताची संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी आत व बाहेर व्याप्त असणाऱ्या व स्वतःच्या दूर आणि जवळच्या व्यवहार कर्मांना जाणणाऱ्या परमात्म्याला जाणून अधर्माचा त्याग करावा व सत्य धर्माचे पालन करून आनंदाने जगावे. ॥ १ ॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अवत्सारः
• छन्दः - गायत्री

अस्य᳓ प्रत्ना᳓म् अ᳓नु द्यु᳓तं
शुक्रं᳓ दुदुह्रे अ᳓ह्रयः
प᳓यः सहस्रसा᳓म् ऋ᳓षिम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ánu ← ánu (invariable)

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyútam ← dyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pratnā́m ← pratná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áhrayaḥ ← áhri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

duduhre ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ŕ̥ṣim ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasrasā́m ← sahasrasā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । प्र॒त्नाम् । अनु॑ । द्युत॑म् । शु॒क्रम् । दु॒दु॒ह्रे॒ । अह्र॑यः ।
पयः॑ । स॒ह॒स्र॒ऽसाम् । ऋषि॑म् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pratnām ← pratna
• [noun], accusative, singular, feminine
• “age-old; pratna [word].”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dyutaṃ ← dyutam ← dyut
• [noun], accusative, singular, feminine
• “beam.”

• śukraṃ ← śukram ← śukra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• duduhre ← duh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “milk.”

• ahrayaḥ ← ahraya
• [noun], nominative, singular, masculine

• payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• sahasrasām ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrasām ← sām ← sā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “winning.”

• ṛṣim ← ṛṣi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

अस्य सोमस्य प्रत्नां पुराणां द्युतं द्योतमानां तनुम् अनु शुक्रं दीप्तं सहस्रसाम् अभिलषितस्यापरिमितस्य दातारम् ऋषिम् अतीन्द्रियस्य कर्मफलस्य द्रष्टारं पयः पातव्यं रसम् अह्रयः कवयः दुदुहे दुहन्ति ॥

अस्याग्नेः प्रत्नां पुरातनीं
अनुद्युतम् - अनुद्युदिति दीप्तिनाम । सम्पदादिलक्षणः क्विप् । गोस्थानीयां दुदुह्रे दुहन्ति । छान्दसे लिटि ‘इरयो रे’ इति रे आदेशः । अह्रयः अह्रियः अलज्जमाना ऋत्विजः । जिह्रतेः कर्तरि क्विप् । व्यत्ययेन ह्रस्वत्वम् । औणादिको वा डिप्रत्ययः । अह्नोतेर्वा क्रिन्प्रत्ययः । ज्ञातार उच्यन्ते । किं दुदुह्रे? शुक्रं सारं निर्मलं वा पयः उदकम् । दीप्तिर्विशेष्यते - सहस्रसां बहुनो धनस्य सनित्रीं सम्भक्त्रीं ऋषिं अर्षणिं दृष्टिम् । सनोतेः ‘जनसनखन’ इति विट्, ‘विड्वनोः’ इत्यात्वम् ।
तस्माद् वयम् अप्य् अनेनोपस्थानेन तां दुह्म इति ॥

English translation:

“Towards Soma’s ancient body the seers milk the flashing fluid, the sage who grants a thousand boons.”

In accord with the age-old brilliance of this one, they have milked the gleaming, immoderate
milk from the seer who wins thousands.

Unfortunately it is difficult to render in tr. the initial position of asyá, matching that of ayám in vss. 2, 3, which therefore makes the overall structure of the hymn less clear in English. Perhaps “Of this one - following his age-old brilliance …” áhrayaḥ in b is assigned to a stem áhri- by Grassmann and taken as a nom. pl.; so also Geldner “die nicht Schlüchtern” as subj. of duduhre (referring to the fingers or the soma-pressing priests). This stem is otherwise unattested, and the root from which it is presumably derived is seṭ √hrī, which attests a root noun hrī́- (VS+), whose nom. pl. should properly be *- hriyaḥ. AiG III.187 suggests that the form is an old error for *áhrayāḥ, nom. pl. to the wellestablished them. stem áhraya-, shortened to match páyaḥ, which immediately follows across the hemistich boundary. I instead follow Renou’s suggestion, that it actually belongs to an s-stem áhrayas- (see also EWA s.v. HRAYI ) and, as a neut. acc. sg., modifies páyaḥ.

Although the underlying s-stem *hráyas- is not attested, neither is the supposed underlying i-stem *hrí-, and as an s-stem neut. the form would be morphologically impeccable and require no emendation (unlike Wackernagel’s suggestion). The accent would match that of the likewise bahuvrīhi án-āgas-, though it must be admitted that such cmpds generally have suffixal accent (e.g., a-cetás-, a-rādhás-); however, the existence of better attested áhrayaand áhrayāṇa- could have induced initial accent. Another ex. of áhrayas- may be found in X.93.9, q.v. As for sense, √hrī means ‘be modest, shy’, and the negated áhraya- ‘unrestrained, immodest, immoderate’; the primary use of that adj. is with rā́dhas- ‘bounty’ (V.79.5, 6, VIII.8.13, 54.8, 56.1), to express a desire for large, that is immoderate, quantities of it. Cf. also VII.67.6 réto áhrayam, also adduced by Renou, with rétas- ‘seed, semen’, a substance rather like páyas-. In our passage the point would be that a more than satisfying abundance of (soma-)milk was milked. If áhrayaḥ is not a nom. pl., the subj. of duduhre is not expressed, but priestly officiants would be the obvious subj., often not overtly expressed in Soma hymns.

AFTER his ancient splendour, they, the bold, have drawn the bright milk from
The Sage who wins a thousand gifts.

After his ancient splendour,
The bold ones have drawn the white milk
From the seer who winneth a thousand.

Seinem altbekannten Glanze gemäß haben die nicht Schüchternen aus dem tausendgewinnenden Rishi die helle Milch herausgemolken.

Nachfolgend seinem alten Glanz, entziehn die Kecken hellen Trank Dem Sänger, der viel tausend schenkt.

В соответствии с его древним сиянием
Дерзкие надоили сверкающего
Молока, (подоив) риши, добывающего тысячи.

• पवमानः सोमः
• अवत्सारः
• गायत्री
• षड्जः

अब केवल परमात्मा के सेवन में हेतु कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अह्रयः) विज्ञानी लोग (अस्य) इस परमात्मा के (प्रत्नाम् ऋषिम् अनु) रचित प्राचीन वेद से (द्युतं) दीप्तिमान् (शुक्रं) पवित्र (सहस्रसाम्) अपरिमित शक्तियों को उत्पन्न करनेवाले (पयः दुदुह्रे) ब्रह्मानन्द रस को दुहते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - उक्त कामधेनुरूप परमात्मा से विद्वान् सदाचारी लोग दुग्धामृत के दोग्धा बनकर संसार में ब्रह्मामृत का संचार करते हैं॥१॥

अथ सर्वथा परमात्मसेवनहेतुर्वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अह्रयः) विज्ञानिनः पुरुषाः (अस्य) अमुष्य परमात्मनः (प्रत्नाम् ऋषिम् अनु) विरचितप्रत्नवेदेन (द्युतं शुक्रं सहस्रसाम्) दीप्तिमत् पूतममितशक्त्युत्पादकं (पयः दुदुह्रे) ब्रह्मानन्दरूपं रसं दुहन्ति ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि᳓र् मूर्धा᳓ दिवः᳓ ककु᳓त्
प᳓तिः पृथिविया᳓ अय᳓म्
अपां᳓ रे᳓तांसि जिन्वति

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

kakút ← kakúd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mūrdhā́ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

jinvati ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rétāṁsi ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒ग्निः । मू॒र्धा । दि॒वः । क॒कुत् । पतिः॑ । पृ॒थि॒व्याः । अ॒यम् ।
अ॒पाम् । रेतां॑सि । जि॒न्व॒ति॒ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mūrdhā ← mūrdhan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kakut ← kakud
• [noun], nominative, singular, feminine

• patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• retāṃsi ← retas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “semen; sperm.”

• jinvati ← jinv
• [verb], singular, Present indikative
• “enliven; animate.”

मूर्धा देवानां श्रेष्ठः दिवः द्युलोकस्य ककुत् उच्छ्रितः पृथिव्याः च पतिः अयम् अग्निः अपां रेतांसि स्थावरजङ्गमात्मकानि भूतानि जिन्वति प्रीणयति ॥

अयमग्निरादित्यरूपेण दिवो द्युलोकस्य ककुदुच्छ्रितो मूधां शिरःस्थानीयः, पृथिव्याः पतिर्दाहपकादिकारित्वेन पालकोऽप्ययम्। किंच, अप रेतांस्युदककायांणिस्थात्वरजङ्गमशरीराणि जाठराग्निरूपेण जिन्वति प्रीणयति।

अयम् अग्निर् मूर्धा प्रधानभूतः दिवः द्युलोकस्य ककुत् उच्छ्रितः आत्मेत्यर्थः अर्यमात्मना दिवो मूर्धत्वेन वतत इति । अयमेव पृथिव्याः पतिः पाता; अग्निर् हि पृथिव्यात्मना वर्तते । सो ऽयम् अपां रेतांसि कार्यभूतानि स्थावरजङ्गमाख्यानि माध्यमिकाग्निरूपेण जिन्वति वृष्ट्या तर्पयति । ‘ऊडिदम्’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः ॥

अयमग्निर्देवो दिवो मूर्धा प्रधानभूतः, पृथिव्याश्च ककुत् प्रधानः पतिः, अपां रेतांसि कार्यभूतानि भुवनानि जिन्वति प्रीणयतीति प्रथमा ॥

English translation:

“Agni, the head (of the gods), the summit of heaven– he the lord of the earth– gladdens the seed of thewaters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seed: retāṃsi, the moveable andimmovable productions of the creative waters

Agni is the head, the peak of heaven; this (Agni) here is lord of the earth. He quickens the spawn of the waters.

Agni is head and height of heaven, the Master of the earth is he:
He quickeneth the watere seed.

agni is the head and the axis of heaven, the lord of this earth. He makes the seed of water successful.

Agni is the head of the sky, the height,
Lord of the earth here,
He quickeneth the seed of the waters.

Agni ist das Haupt, die Spitze des Himmels, er der Herr der Erde; er kräftigt den Samen der Gewässer.

Agni, des Himmels Haupt und Höh’, und er, der Erde Oberherr, Erregt der Wasser Samenguss.

Агни – глава неба, вершина;
Он хозяин земли,
Он оживляет семена вод.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मिन्) इस (स्वध्वरे) हिंसारहित अथवा अहिंस्य (यज्ञे) ध्यानयज्ञ में (अग्निम्) सर्वाधार महेश की (आहुवे) स्तुति करता हूँ जो देव (ऊर्जः+नपातम्) बल और शक्ति का वर्धक है और (पावकशोचिषम्) पवित्र तेजोयुक्त है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अध्वर और यज्ञ दोनों शब्द एकार्थक हैं, तथापि यहाँ विशेषणवत् अध्वर शब्द प्रयुक्त हुआ है। भाव इसका यह है कि ईश्वर बलदाता है, उसकी उपासना से महान् बल प्राप्त होता है ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - स्वध्वरे=अन्यैरत्यन्तमहिंस्ये हिंसारहिते वा। अस्मिन् यज्ञे=ध्यानयज्ञे। अग्निं=सर्वाधारमीशमाहुवे=आह्वयामि स्तौमि। कीदृशम्। ऊर्जः=बलस्य। नपातं न पातयतीति नपातः। किन्तु बलस्य वर्धकमेव। पुनः। पावकशोचिषम्=पवित्रतेजस्कम् ॥१३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

अय᳓म् इह᳓ प्रथमो᳓ धायि धातृ᳓भिर्
हो᳓ता य᳓जिष्ठो अध्वरे᳓षु ई᳓डियः
य᳓म् अ᳓प्नवानो भृ᳓गवो विरुरुचु᳓र्
व᳓नेषु चित्रं᳓ विभु᳓वं विशे᳓-विशे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhātŕ̥bhiḥ ← dhātár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

ihá ← ihá (invariable)

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájiṣṭhaḥ ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápnavānaḥ ← ápnavāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

virurucúḥ ← √ruc- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vibhvàm ← vibhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśé-viśe ← víś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

अ॒यम् । इ॒ह । प्र॒थ॒मः । धा॒यि॒ । धा॒तृऽभिः॑ । होता॑ । यजि॑ष्ठः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । ईड्यः॑ ।
यम् । अप्न॑वानः । भृग॑वः । वि॒ऽरु॒रु॒चुः । वने॑षु । चि॒त्रम् । वि॒ऽभ्व॑म् । वि॒शेऽवि॑शे ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhātṛbhir ← dhātṛbhiḥ ← dhātṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Brahma; Dhātṛ; creator; Dhātṛ.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yajiṣṭho ← yajiṣṭhaḥ ← yajiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• adhvareṣv ← adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• apnavāno ← apnavānaḥ ← apnavāna
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhṛgavo ← bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• virurucur ← virurucuḥ ← viruc ← √ruc
• [verb], plural, Perfect indicative
• “shine.”

• vaneṣu ← vana
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vibhvaṃ ← vibhvam ← vibhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mighty; abundant; big.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

धातृभिः यज्ञार्थं कर्म कुर्वद्भिरध्वर्युभिः इह अस्मिन् यज्ञे होता देवानामाह्वाता यजिष्ठः अतिशयेन यष्टा अध्वरेषु यागेषु ईड्यः ऋत्विग्भिः स्तूयमानः प्रथमः सर्वेषां देवानां मुख्यः अयम् आहवनीयादिस्थानेषु प्रत्यक्षेणोपलभ्यमानोऽग्निः धायि अधायि निहितः ॥ दधातेः कर्मणि लुङ् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगे’ इत्यडभावः । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥ अयमग्निरित्युक्तम् । कोऽसावग्निरित्यत आह । अप्नवानः भृगुसंबन्धी कश्चिदृषिः । स चान्ये भृगवः च वनेषु अरण्येषु चित्रं दावाग्निरूपेण बहुधा दर्शनीयं विशेविशे । वीप्सया सर्वजनव्याप्तिर्गृह्यते । सर्वस्या विशः प्रजायाः विभ्वं विभुमीश्वरं यं देवानां हविर्वाहकत्वेन प्रसिद्धमग्निं विरुरुचुः दीप्तियुक्तं कुर्वन्ति स्म। यमिति यच्छब्दस्यायमिति इदंशब्देन संबन्धः ॥

अयम् अग्निः प्रथमः प्रधानभूतः धायि धार्यतेस्माभिः धातृभिः धारणाय यतमानैः होता आह्वाता देवानां यजिष्ठः यष्टृतमः । मनुष्यहोतॄन् अपेक्ष्य प्रकर्षः । यष्टृशब्दात् ‘तुश्छन्दसि’ इतीष्ठनि ‘तुरिष्ठेमे यस्सु’ इति टिलोपः । अध्वरेषु यज्ञेषु ईड्यः स्तुत्यः । ‘ईडवन्द’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अयमित्युक्तम्; कीदृशोयमित्याह - यं चित्रं चायनीयं विभुवं व्याप्तिमन्तम् । तन्वादित्वादुवङ् ।

भृगवः विरुरुचुः विविधं रोचयामासुः । ण्यन्ताल्लिटि ‘बहुलमन्यत्रापि’ इति णिलुक् । कीदृशाः अप्नवानः अप्न इति कर्मनाम तद्वन्तः । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीयो वनिप् ।
यद्वा - अप्नवानो भृगुविशेषः । यथाहुः -‘भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्य’ इति । व्यत्ययेनैकवचनम् ।

विरुरुचुः वनेषु आश्रमेषु । किमर्थं? विशेविशे मनुष्यायमनुप्याय सर्वो मनुष्योभ्युदयेन युज्येतेति । यद्वा - विभक्तिव्यत्ययः; विशिविशि व्याप्तवन्तमिति । ‘सावेकाचः’ इति विश इति चतुर्थ्या उदात्तत्वम् । अयमेवं महानुभावो अस्मान्मृडयत्विति शेषः ॥

English translation:

“This invoker of the gods and minister of frequent worship, who is to be glorified at sacrifices, has been plural ced first (of the gods) by the performers of the rite; the Agni whom Apnavāna and other Bhṛgus lighted in the woods for the sake of all men, marvellous (in his acts), and soverign (over all).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 3.15; the rite: the Agni here is āhavanīya which is kindled before the dakṣiṇā; Apnavāna and other Bhṛgus: Apnavānaḥ is the name of a ṛṣi of the family of Bhṛgu;

Alternative: apnavānaḥ and other ṛṣis and the Bhṛgus; it may also mean putravantaḥ, having sons, an epithet of Bhṛgus

This one has been installed here first by the installers, as best sacrificing Hotar, to be reverently invoked in the ceremonies,
whom Apnavāna and the Bhr̥gus made to shine, brilliant in the woods, extending to every clan.

Apnavāna appears with the Bhṛgus also in VIII.102.4, but nothing more is known of him (cf. Mayr., Personenname s.v.). Scarlatta (366-67), though without disc., renders it not as a sg. PN, but as a nom. pl. adj. modifying the Bhṛgus (“die reichen (?) Bhṛgus”), presumably to a stem *ápnavan-, roughly parallel to ápnasvant-.

However, the usage in VIII.102.4 makes it clear that at least in that passage it is a PN. In c virurucúḥ gives a bad cadence, and by meaning it could easily belong to the redupl. aor. arūruca-. The same pāda-final sequence (save for accent) … bhṛ́gavo ví rurucuḥ is also found at X.122.5. It is therefore tempting (see Oldenberg [Noten], Arnold [Ved. Metre 128] for the temptation) to lengthen the reduplicating vowel. However, the undeniable 3rd pl. pf. ending (aor. should be *rūrucan) and the existence of other transitive exx. of rurucuḥ in other metrical positions (see Kümmel 431) temper the temptation. Still, I’d be inclined to read *virūrucuḥ and assume that the stem has been secondarily incorporated into the pf. For further disc. see comm. ad IV.16.4.

HERE by ordainers was this God appointed first Invoker, best at worship, to be praised at rites:
Whom Apnavana, and the Bhrgus caused to shine bright-coloured in the wood, spreading from home to home.

This (Agni) has been established here as the first by the establishers, the Hotri, the best sacrificer who should be magnified at the sacrifices, whom Apnavâna and the Bhrigus have made shine, brilliant in the woods, spreading to every house.

Here hath he first been established by the establishers,
Youngest Hotr to be invoked at the sacrifices,
Whom Apnavana and the Bhrgus caused to shine,
Bright in the woods, spreading from house to house.

Dieser ist hier von den Opferveranstaltern bestellt worden als der erste, als der bestopfernde Hotri, der bei dem Opfer zu berufen ist, den der Apnavana, den die Bhrigu´s erleuchtet haben, den in den Wäldern schimmernden, der für jeden Clan zu haben ist.

Errichtet wurde dieser von den Ordnern hier, der beste Opfrer, bei den Festen preisenswerth; Den thätig einst der Bhrīgustamm entzündete, der glänzt in Hölzern, hell erstrahlt in jedem Haus.

Этот (Агни) устроен тут устроителями (жертвоприношения) как первый,
Как хотар, лучше всех жертвующий во время обрядов, достойный призывов,
Кого ярко зажгли Апнавана и Бхригу,
Сверкающего в лесах, проявляющегося в каждом пламени.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकादश ऋचावाले सप्तम सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सर्वगत अग्निशब्दार्थवाच्य व्यापक परमेश्वर के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (इह) इस संसार में (धातृभिः) धारण करनेवालों से जो (अयम्) यह (प्रथमः) पहिला (होता) देने और (यजिष्ठः) अत्यन्त मेल करनेवाला (अध्वरेषु) नहीं हिंसा करने योग्य यज्ञों में (ईड्यः) स्तुति करने योग्य (धायि) धारण किया गया जिसको (विशेविशे) प्रजा-प्रजा के लिये (यम्) जिस (चित्रम्) अद्भुत (विभ्वम्) व्यापक परमात्मा को (अप्नवानः) पुत्र और पौत्रादिकों से युक्त (भृगवः) परिपक्व विज्ञानवाले लोग (वनेषु) याचना करने योग्य जङ्गलों में (विरुरुचुः) विशेष करके प्रकाशित करते अर्थात् अपने चित्त में रमाते हैं, उस परमात्मा का आप लोग ध्यान करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस संसार में परमेश्वर ही का आप लोगों को ध्यान करना योग्य है और जिसकी उपासना करके सांसारिक और पारमार्थिक सुख को प्राप्त होओगे, वही ईश्वर इस संसार में पूजा करने योग्य जानना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! इह धातृभिर्य्योऽयं प्रथमो होता यजिष्ठोऽध्वरेष्वीड्यो धायि विशेविशे यं चित्रं विभ्वमप्नवानो भृगवो वनेषु विरुरुचुस्तं परमात्मानं यूयं ध्यायत ॥१॥

अथ सर्वगतस्याग्निशब्दार्थवाच्यव्यापकस्येश्वरस्य विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (इह) अस्मिन्संसारे (प्रथमः) आदिमः (धायि) धीयते (धातृभिः) धारकैः (होता) दाता (यजिष्ठः) अतिशयेन यष्टा सङ्गन्ता (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु यज्ञेषु (ईड्यः) स्तोतुमर्हः (यम्) (अप्नवानः) पुत्रपौत्रादियुक्ताः (भृगवः) परिपक्वविज्ञानाः (विरुरुचुः) विशेषेण प्रकाशन्ते (वनेषु) वननीयेषु जङ्गलेषु (चित्रम्) अद्भुतम् (विभ्वम्) परमात्मानम् (विशेविशे) प्रजायै प्रजायै ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! अस्मिन् संसारे परमेश्वर एव युष्माभिर्ध्येयो ज्ञेयोऽस्ति यमुपास्य सांसारिकं पारमार्थिकं सुखं प्राप्स्यन्ति स एवेश्वरोऽत्र पूजनीयो मन्तव्यः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! या जगात परमेश्वराचेच ध्यान करणे योग्य आहे व ज्याची उपासना करून सांसारिक व पारमार्थिक सुख प्राप्त करता येते तोच ईश्वर या संसारात पूजा करण्यायोग्य आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उभा᳓ वाम् इन्द्रअग्नी आहुव᳓ध्या
उभा᳓ रा᳓धसः सह᳓ मादय᳓ध्यै
उभा᳓ दाता᳓राव् इषां᳐᳓ रयीणा᳓म्
उभा᳓ वा᳓जस्य सात᳓ये हुवे वाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āhuvádhyai ← √hū- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:AOR}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

mādayádhyai ← √mad- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dātā́rau ← dātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iṣā́m ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

उ॒भा । वा॒म् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । आ॒ऽहु॒वध्यै॑ । उ॒भा । राध॑सः । स॒ह । मा॒द॒यध्यै॑ ।
उ॒भा । दा॒तारौ॑ । इ॒षाम् । र॒यी॒णाम् । उ॒भा । वाज॑स्य । सा॒तये॑ । हु॒वे॒ । वा॒म् ॥

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āhuvadhyā ← āhuvadhyai ← āhvā ← √hvā
• [verb noun]
• “raise; call; challenge; invite; call.”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• mādayadhyai ← māday ← √mad
• [verb noun]
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• dātārāv ← dātārau ← dā
• [verb], dual, periphrast. future
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• iṣāṃ ← iṣām ← iṣ
• [noun], genitive, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

हे इन्द्राग्नी उभा उभौ संहत्य वर्तमानौ वां युवां हुवे आह्वयामि । किमर्थम् । आहुवध्यै आभिमुख्येन होतुम् । तथा उभा उभौ युवामाह्वये राधसः राधसा राधकेन हविषा सह युगपदेव मादयध्यै मादयितुं तर्पयितुम् । सर्वेषु देवेषु सत्सु आवयोराह्वाने किं कारणमिति चेदुच्यते । उभा उभौ तौ युवाम् इषाम् अन्नानां रयीणां धनानां च दातारौ स्थः । अतः कारणात् उभा उभौ वां युवां वाजस्य अन्नस्य सातये संभजनाय हुवे आह्वये ॥

हे इन्द्राग्नी वां उभा उभौ । द्वितीयाद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्याकारः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ (पा.सू. 8.2.5) इत्युदात्तत्वमेकादेशस्य । हुव इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः, युवां आह्वयामि ।

किमर्थं ? - आहुवद्ध्यै आभिमुख्येन होतुं आहुतिप्रदानेनाराधयितुम् । जुहोतेः ‘तुमर्थे सेसेनसेऽसेन्क्सेक्सेनध्यैअध्यैन्कध्यैकध्यैन्शध्यैशध्यैन्तवैतवेङ्तवेनः’ (पा.सू. 3.4.9) इति कध्यैप्रत्ययः । किञ्च - राधः ओदनं हविर्लक्षणम् । ‘सुपां सुपो भवन्ति’ (पा.भा. 7.1.39) इति तृतीयार्थे षष्ठी, हेतौ वा पञ्चमी । उभा युवां सहैव यौगपद्येनैव नैकैकश्येन राधसा मादयद्ध्यै मादयितुं सहैव तर्पयितुं वा आह्वयामि । मदेर्ण्यन्तात्तेनैव सूत्रेण (पा.सू. 3.4.9) शध्यै प्रत्ययः सार्वधातुकत्वाण्णिलोपो (पा.सू. 6.4.51) न क्रियते ।

अनयोरेवाह्वाने कारणमाह - युवामेव ह्युभौ इषां अन्नानां रयीणां धनानां क्षेत्रपुत्रपश्वादीनां दातारौ । ‘सावेकाचः’ (पा.सू. 6.1.168) इति ‘नामन्यतरस्याम्’ (पा.सू. 6.1.177) इति च षष्ठीबहुवचनस्योदात्तत्वम् । तस्माद्वाजस्यान्नस्य सातये लाभाय । ‘ऊतियूति’ (पा.सू. 3.3.97) इत्यादिना उदात्तः क्तिन्निपातितः, ‘जनसनखनां सञ्झलोः’ (पा.सू. 6.4.42) इत्यात्वम् । तौ तादृशौ उभौ युवां हुवे आह्वयामि । ह्वयतेः ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.73) इति शपो लुक्, ‘ह्वस्सम्प्रसारणम्’ (पा.सू. 6.1.32), ‘अभ्यस्तस्य च’ (पा.सू. 6.1.33), ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 6.1.34) इति सम्प्रसारणम् ॥

इन्द्राग्नी उभौ युवां, द्वितीयाद्विवचनम् । आहुवे आह्वयामि । किमर्थं? आहुवध्यै आभिमुख्येन होतुं उपस्थानेनाराधयितुमित्यर्थः । इह जुहोतिस्स्तुतिकर्मा ।

किञ्च - राधसः रायो धनं हविर्लक्षणं स्तुतिर्वा । तृतीयार्थे षष्ठी । हेतौ वा पश्चमी । उभौ युवां सहैव नैकैकशः राधसः मादयध्यै मादयितूं सहैव तर्पयितुमाह्वयामि । अनयोरेवाह्वाने हेतुमाह - उभेति । युवामेव ह्युभौ इषामन्नानां रयीणां धनानां क्षेत्रपुत्रपश्वदीनां दातारौ । तस्माद्वाजस्यान्नस्य सातये लाभाय प्राप्त्यै तादृशावुभौ वां युवां हुवे आह्वयामि स्तौमि ॥

English translation:

“I invoke you both, Indra and Agni, to be present at the sacrifice; and both together to be exhilarated by the (sacrificial) food; for you are both donors of food and riches, and therefore I invoke you both for the obtaining of sustenance.”

You both, Indra and Agni, are to be called upon; both together are to invigorate yourselves on bounty.
You both are givers of refreshments, of riches; you both do I call upon to win the victory prize.

On the insistent ubhā́see published introduction.

I have taken āhuvádhyai (and mādayádhyai) as predicated infinitives with the subj. ubhā́, as does Renou However, vām in pāda a makes some difficulties for this interpr., and Geldner takes that pāda (but not b) as having an implicit 1st ps. subj.: “euch beide … will ich herrufen” (a) versus “beiden sollen sich … erfreuen” for mādayádhyai (b). I think the two clauses should be parallel and therefore take vām as a dependent gen. on ubhā́(“both of you two”), although it must be admitted that ubhá- generally agrees with its referent in case.

Indra and Agni, I will call you hither and make you joyful with the gifts I offer.
Ye Twain are givers both of food and riches: to win me strength and vigour I invoke you.

Ye twain shall be summoned, O Indra and Agni.
Ye twain shall rejoice together in the offering.
You both givers of food and riches,
You both I summon for the winning of strength.

Euch beide, Indra und Agni, will ich herrufen; beide sollen sich zusammen der Opfergaben erfreuen. Beide sind die Geber von Speisegenüssen, von Reichtümern; euch beide rufe ich, um den Lohn zu gewinnen.

Euch beide, o Indra-Agni, will ich herbeirufen, euch beide zugleich mit Gaben ergötzen, euch beide, die ihr Labetränke und Schätze gebt, lade ich ein, euch beide zum Empfang der Opferspeise.

Вас обоих, о Индра-Агни, я хочу призвать
Оба (вы) вместе должны радоваться (жертвенному) дару.
(Вы) оба дарители жертвенных услад, богатств.
Вас обоих я призываю к захвату награды.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर शिल्पीजन उनसे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पविद्या के अध्यापक और उपदेश करनेवालो ! जैसे (वाम्) तुम्हारे समीप स्थिर होकर (आहुवध्यै) आह्वान करने को (उभा) दोनों (इन्द्राग्नी) सूर्य्य और बिजुली को (राधसः) धन सम्बन्धी (मादयध्यै) आनन्द देने को (उभा) दोनों को (सह) एक साथ (उभा) और दोनों को (इषाम्) अन्नादि पदार्थों के वा (रयीणाम्) धनादि पदार्थों के (दातारौ) देनेवाले तथा (उभा) दोनों को (वाजस्य) विज्ञान वा सङ्ग्राम के (सातये) संविभाग के लिये मैं (हुवे) स्वीकार करता हूँ, वैसे ही (वाम्) तुम दोनों को इस विद्या का बोध कराऊँ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वायु और बिजुली को यथावत् जान के कार्य्यों में उनका अच्छे प्रकार प्रयोग करते हैं, वे श्रीपति होते हैं ॥१३॥

अन्वय: हे शिल्पविद्याऽध्यापकोपदेशकौ ! यथा वां युवयोः समीपे स्थित्वाऽऽहुवध्या उभेन्द्राग्नी राधसो मादयध्या उभा सह उभेषां रयीणां दातारा उभा वाजस्य सातयेऽहं हुवे तथोभा वामेतद्विद्यां बोधयेयम् ॥१३॥

पुनः शिल्पिनस्ताभ्यां किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उभा) उभौ (वाम्) युवयोः (इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युतौ (आहुवध्यै) आह्वयितुम् (उभा) (राधसः) धनस्य (सह) (मादयध्यै) आनन्दयितुम् (उभा) (दातारौ) (इषाम्) अन्नादीनाम् (रयीणाम्) धनानाम् (उभा) (वाजस्य) विज्ञानस्य सङ्ग्रामस्य वा (सातये) संविभागाय (हुवे) आदद्मि (वाम्) युवाम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वायुविद्युतौ यथावद्विदित्वा कार्येषु सम्प्रयुञ्जते ते श्रीपतयो जायन्ते ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वायू व विद्युतला ठीकठीक जाणून कार्यात चांगल्या प्रकारे संयुक्त करतात. ती श्रीमंत होतात. ॥ १३ ॥

अ॒यन्ते॒ योनि॑र् ऋ॒त्वियः॑ ।
यतो॑ जा॒तो अरो॑चथाः ।
तञ्जा॒नन्न॑ग्न॒ आरो॑ह ।
अथा॑ नो वर्धया र॒यिम् ।

This is thy due place of birth,
Whence born thou didst shine;
Mount it, O Agni, knowing it,
And make our wealth increase.

19एकोनविंशीमाह - हे अग्ने! अयं अरणिरूपः काष्ठविशेषः ते तव ऋत्वियः योनिः ऋतुकालसंबन्ध्युत्पत्तिस्थानम् ॥ यतो योनेर्जातस्त्वं अरोचथाः दीप्तोऽसि ॥ हे अग्ने! जानन् स्वकीयत्वेनावगच्छन् तं योनिं अरणिरूपमारोह ॥ अथानन्तरं नोऽस्माकं रयिं धनं वर्धय समृद्धं कुरु ॥ एतस्य मन्त्रस्य विनियोगो ब्राह्मणेनाम्नातः - अयं ते योनिर्ऋत्विय इत्यरण्योस्समारोहयति’ इति ॥

हे अग्ने अयं ते तव योनिः कारणं गार्हपत्य उच्यते नात्रारणिः । ऋत्वियः ऋतुः प्राप्तोस्येति । ‘छन्दसि घस्’ इति घस् । ऋतावृताविज्यत इत्यर्थः । यतस्त्वं जातोऽरोचथाः दीप्यसे । छान्दसो लङ् । तं योनिं जानन् त्वं ममायं योनिरित्यवगच्छन् आरोह । आश्रय मा कदाचिदपि मुचः । अथ नोस्माकं रयिं धनं वर्धय । सांहितिकं दीर्घत्वं छान्दसं । ‘निपातस्य च’ इत्यथशब्दस्य ॥

अयं ते योनिरिति। हेऽग्नेऽयमिष्टाकारूपः पदार्थस्ते तव योनिरुत्पत्तिहेतुः, ऋत्विय ऋतुकालीनस्त्रीपुरुषसंगमतुल्य इति। यतो योनेरिष्टकारूपाज्जात उत्पन्नसत्व-मरोचथा दीप्तिमानसि, तं तथाविधं योनिमिष्टकारूपं जानन्नवगच्छन्सन्नारोह प्राप्नुहि । अथानन्तरं नोऽस्माकं रयिं धनं वर्धय।

एषा च ‘उप प्रयन्तः’ इत्यत्र व्याख्याता । हे अग्ने! अयं ते तव ऋत्वियः ऋतुप्रायप्राप्तो योनिः कारणं यतो जातः त्वं अरोचथाः तं जानन् आत्माधिकारं विद्वान् आरोह अथ आरुह्य च नः अस्माकं रयिं वर्धय इति ॥

अयं ते योनिरिति। हेऽग्ने योऽयमिष्टकाचितिरूपप्रदेशस्ते तव योनिः स्थानं, यतो यस्या इष्टकाचितेर्जात उत्पन्नस्त्वमरोचथा दीप्तो भवति, तं योनिं जानन्स्वकीयत्वेनावगच्छन्नारोह। अथानन्तरं नोऽस्माकं रयिं धनं वर्धय।

• देवता - अग्निः पवमानः
• ऋषिः - शतं वैखानसाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्न आ᳓यूंषि पवस
आ᳓ सुवो᳓र्जम् इ᳓षं च नः
आरे᳓ बाधस्व दुछु᳓नाम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pavase ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āré ← āré (invariable)

bādhasva ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

duchúnām ← duchúnā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अग्ने॑ । आयूं॑षि । प॒व॒से॒ । आ । सु॒व॒ । ऊर्ज॑म् । इष॑म् । च॒ । नः॒ ।
आ॒रे । बा॒ध॒स्व॒ । दु॒च्छुना॑म् ॥

अग्ने॑ । आयूँ॑षि । प॒व॒से॒ । एति॑ । सु॒व॒ । ऊर्ज॑म् । इष॑म् । च॒ । नः॒ ॥ आ॒रे । बा॒ध॒स्व॒ । दु॒च्छुना॑म् ॥

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āyūṃṣi ← āyus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• pavasa ← pavase ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suvorjam ← suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• suvorjam ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• bādhasva ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• ducchunām ← ducchunā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “calamity; misfortune.”

हे अग्ने पवमानरूप त्वमस्माकम् आयूंषि जीवनानि पवसे रक्षसि । नः अस्माकम् ‘ऊर्जम् अन्नरसम् इषम् अन्नं च आ सुव आभिमुख्येन प्रेरय । किंच दुच्छुनाम् । रक्षोनामैतत् । रक्षांसि आरे अस्मत्तो दूर एव बाधस्व संपीडय ॥

हे अग्ने आयूंषि जीवनान्यन्नानि वास्मदीयानि त्वं खलु पवसे शोधयसि, यथा वर्धन्ते, यथा वा न क्षीयन्ते । अत ऊर्जं रसं क्षीरादिकमिषमन्नं चास्मभ्यमासुव आभिमुख्येन सुव प्रेरय उत्पादयेत्यर्थः । आरे दूरे नीत्वा बाधस्व बाधय नाशय दुच्छुनाम् उपद्रवं ज्योगामयावित्वलक्षणम् । ‘उत यदीतासुर्भवति जीवत्येव’ इति ब्राह्मणम् ॥

हे अग्ने आयूंषि अन्नानि जीवनानि वा अस्मदीयानि त्वं खलु पवसे शोधय । यथा वर्धन्ते न क्षीयन्ते तथा कुर्विति भावः । नो ऽस्माकम् अन्नम् अदनीयं भक्ष्यभोज्यादिकं ऊर्जं क्षीराज्यादिकं रसं चानुजानीह्याभिमुख्येन प्रेरय उत्पादय, सर्वदा देहीति भावः ।
दुच्छुनां दौर्गत्यादिसर्वोपद्रवान् दूरे नीत्वा बाधस्व विनाशय ।

अग्ने आयूंषि पवस्व ऊर्जं रसं इषम् अन्नं च नः अस्मभ्यमासुव आनय दुच्छुनां दौर्गत्यं चास्माकमारे दूरे बाधस्वेति ॥

English translation:

“Agni, you support our lives, send us nutriment and food, drive far off the rākṣasas.”

O Agni, you bring (longer) lifespans through your purification; impel hither nourishment and refreshment to us.
Into the distance thrust misfortune.

Since pavase has an obj. ā́yūṃṣi, it would be desirable to have the preverb ā́, which has transitivizing function with this root. This is easily done: ā́yūṃṣi can be decomposed into ā́ā́yūṃṣi without change to the Saṃhitā text, though it is contra to the Pp.

This preverb in tmesis shows up apparently 2nd in the clause because it follows the zeroposition voc. ágne.

Agni, thou pourest life; send down upon us food and vigorous strength;
Drive thou misfortune far away,

O Agni, thou purifiest life [7];
Do thou give food and strength to us;
Far away drive ill-fortune.

agni you purify our life, send to us swift strength. Prevent the misfortune from over taking us.

O Agni, du läuterst uns Lebenskraft zu; weise uns Stärkung und Labung zu! Halte das Unheil weit ab!

Du flammst, o Agni, Leben aus, erzeuge Trank und Speise uns, Das Unheil stosse weit hinweg.

• अग्निः
• शतं वैखानसाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! आप (आयूंषि) हमारी आयु को (पवसे) पवित्र करते हैं (च) और (नः) हमारे लिए (इषम्) ऐश्वर्य और (ऊर्जम्) बल (आसुव)दें। तथा (दुच्छुनाम्) विघ्नकारी राक्षसों को हमसे (आरे) दूर (बाधस्व) करें॥१९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा ने विघ्नकारी राक्षसों से बचने का उपदेश किया है कि हे पुरुषों ! तुम विघ्नकारी अवैदिक पुरुष जो राक्षस हैं, उनके हटाने में सदैव तत्पर रहो ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) ज्ञानस्वरूप परमेश्वर ! त्वम् (आयूंषि) अस्माकं वयांसि (पवसे) पवित्रयसि (च) अथ च (नः) अस्मभ्यम् (इषम्) ऐश्वर्यं तथा (ऊर्जम्) बलं (आसुव) देहि। तथा (दुच्छुनाम्) विघ्नकारिराक्षसान् इतः (आरे बाधस्व) दूरीकुरु ॥१९॥

• देवता - अग्निः पवमानः
• ऋषिः - शतं वैखानसाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने प᳓वस्व सुअ᳓पा
अस्मे᳓ व᳓र्चः सुवी᳓रियम्
द᳓धद् रयि᳓म् म᳓यि पो᳓षम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pávasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

svápāḥ ← svápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várcaḥ ← várcas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dádhat ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

máyi ← ahám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

póṣam ← póṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । पव॑स्व । सु॒ऽअपाः॑ । अ॒स्मे इति॑ । वर्चः॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् ।
दध॑त् । र॒यिम् । मयि॑ । पोष॑म् ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• svapā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapā ← apāḥ ← apas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “work; deed.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• varcaḥ ← varcas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• dadhad ← dadhat ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• mayi ← mad
• [noun], locative, singular
• “I; mine.”

• poṣam ← poṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

हे अग्ने स्वपाः । ‘सोर्मनसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। शोभनकर्मा त्वम्
अस्मे अस्मासु सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं वर्चः - वर्च दीप्तौ - तेजः पवस्व आगमय ।

तथा भवान् रयिं धनं पुत्रं वा पोषम् । भावे कर्मणि वा घञ् । गवां पुष्टिं यद्वा गवादिकं मयि भवान् दधत् दधातु । करोत्वित्यर्थः । दधातेर्लेट्यडागमः। ‘घोर्लोपो लेटि वा’ (पा. सू. ७. ३. ७० ) इत्याकारलोपः ॥

हे अग्ने स त्वं पवस्व स्वपाः शोभनकर्मा । ‘सोर्मनसी अलोमोषसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।

अस्मे अस्मभ्यम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति शे-आदेशः । वर्चः बलं, सुवीर्यं शोभनवीर्ययुक्तं पवस्व शोधय वर्धय । ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अग्ने इत्यस्याविद्यमानत्वात् पवस्वेति न निहन्यते ।

किं कुर्वन्नित्याह - पोषं पुण्ष्टिं रयिं धनं च मयि दधत् धारयन् स्थापयन् वर्चो मे धेहीति । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ‘यदग्नये पवमानाय निर्वपति पुनात्येवैनम्’ `इति ब्राह्मणम् ॥

हे अग्ने शोभनकर्मा त्वमसि अस्मान् शोभनानुष्ठानान् कुरु । अस्मदर्थं शोभनं वीर्यं तेजो दीप्तिं च बलं वा शोधय प्रापय । पोषं वृद्धियुक्तं रयिं धनं च मयि दधत् स्थापयन्निति ॥

English translation:

“Agni, who are the doer of good, pour upon us brightness and fair-offspring; may he make me wealth and plural nty.”

Agni, as a good worker, through your purification bring luster and an abundance of heroes for us,
establishing in me wealth and thriving.

Here, despite the obj. phrase in b, pávasva lacks the expected ā́. It would technically be possible to take b with c: “establishing luster and an abundance of heroes for/in us, wealth and thriving in me,” which would leave pavasva intransitive. However, this seems artificial, and the existence of two 1st ps. pronouns in b and c, in different numbers, would be awkward. Moreover, 27c, with an independent dádhat clause, speaks in favor of separating b and c here.

Skilled in thy task, O Agni, pour splendour with hero strength on us,
Granting me wealth that nourishes.

O Agni, good worker, purify for us
Glory in good heroes;
Giving increase and wealth to me.

O Agni, du der Guteswirker, läutere uns Ansehen und die Meisterschaft herbei, mir Reichtum und Zuwachs bringend!

O Agni, flamme uns herbei schönwirkend Glanz und Heldenkraft; Er schenke Gut und Nahrung mir.

• अग्निः
• शतं वैखानसाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! (पवस्व) आप हमको पवित्र करें। आप (स्वपाः) शोभन कर्मोंवाले हैं (अस्मे) हममें आप (वर्चः) ब्रह्मतेज दें और (मयि) मुझमें (रयिम्) ऐश्वर्य (सुवीर्यम्) और सुन्दर बल (पोषम्) तथा पुष्टि को (दधत्) धारण कराएँ॥२१॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष परमात्मपरायण होते हैं, परमात्मा उनमें सब प्रकार के ऐश्वर्यों को धारण कराता है ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) ज्ञानस्वरूप जगत्पालक परमात्मन् ! मां (पवस्व) पवित्रयतु। भवान् (स्वपाः) सुकर्मास्ति। (अस्मे) अस्मासु (वर्चः) ब्रह्मतेजो ददातु। अथ च (मयि) मयि (रयिम्) ऐश्वर्यं (सुवीर्यम्) सुन्दरं बलं (पोषम्) पुष्टिं च (दधत्) धारयतु ॥२१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसूयव आत्रेयाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने पवाक+ रोचि᳓षा
मन्द्र᳓या देव जिह्व᳓या
आ᳓ देवा᳓न् वक्षि य᳓क्षि च

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rocíṣā ← rocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mandráyā ← mandrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

अग्ने॑ । पा॒व॒क॒ । रो॒चिषा॑ । म॒न्द्रया॑ । दे॒व॒ । जि॒ह्वया॑ ।
आ । दे॒वान् । व॒क्षि॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pāvaka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• rociṣā ← rocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “beam.”

• mandrayā ← mandra
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे पावक शोधक रोचिषा स्वदीप्त्या मन्द्रया देवानां मादयित्र्या जिह्वया च हे देव द्योतमान अग्ने देवान् आ वक्षि यज्ञार्थम् आवह । यक्षि च । तान् यज ॥

हे अग्ने पावक शोधक । ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधात्परमामन्त्रितं निहन्यते । रोचिषा रोचनशीलया मन्द्रया श्लक्ष्णया मदनशीलया वा हे देव जिह्वया त्वदीयया वाचा वा देवानावक्षि आवह आह्वय यक्षि च यज च । उभयत्रापि लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक्, तिङः परत्वाद्यक्षीति न निहन्यते, ‘चादिषु च’ इति द्वितीया तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते । इष्ट्वा च देवान्यजमानस्य अभिमतं रसं सम्पादयेति भावः । ‘पूत एवास्मिन्नन्नाद्यं दधाति’ ` इति च ब्राह्मणम् ॥

हे अग्ने पावक शोधक रोचिषा रोचमानया मन्द्रया मदयित्र्या हर्षणशीलया जिह्वया हे देव क्रीडादियुक्त देवानिहावह च यज च ॥

English translation:

“Divine purifier, Agni, with your radiant and plural asing tongue, bring hither and worship the gods”

O purifying Agni, with your radiance and with your gladdening
tongue, o god,
convey the gods hither and sacrifice.

O AGNI, Holy and Divine, with splendour and thy pleasant tongue
Bring hither and adore the Gods.

Agni, purifier! With thy splendour, with thy delightful tongue, O god, bring hither the gods and perform the sacrifice.

O Agni, the purifying, with thy light,
0 god, with thy pleasant tongue,
Bring hither the gods and sacrifice.

Gott Agni, du Heller, bring mit deinem Glanze, mit deiner wohlklingenden Zunge die Götter her und opfere ihnen!

Entflammter Agni, fahr, o Gott, mit holder Flammenzunge her Die Götter und verehre sie.

О чистый Агни, пламенем,
Веселым языком, о бог,
Привези богов и принеси жертвы!

• अग्निः
• वसुयव आत्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब नव ऋचावाले छब्बीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्निपदवाच्य विद्वान् के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पावक) पवित्र और शुद्धि करने तथा (देव) विद्या के देनेवाले (अग्ने) विद्वन् ! जिससे आप (रोचिषा) अति प्रीति से युक्त (मन्द्रया) विज्ञान और आनन्द देनेवाली (जिह्वया) वाणी से इस संसार में (देवान्) विद्वानों और श्रेष्ठ गुणों वा पदार्थों को (आ, वक्षि) सब ओर से प्राप्त होते वा प्राप्त कराते हो तथा (यक्षि) सत्कार करते और मिलते (च) भी हो, इससे सत्कार करने योग्य हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो प्रीति से सत्य उपदेशों को कर और विद्वान् तथा श्रेष्ठ गुणों को प्राप्त होकर अन्यों को प्राप्त कराते हैं, वे ही आदर करने योग्य होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे पावक देवाग्ने ! यतस्त्वं रोचिषा मन्द्रया जिह्वयाऽत्र देवाना वक्षि यक्षि च तस्मादर्चनीयोऽसि ॥१॥

अथाग्निपदवाच्यविद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (पावक) पवित्रशुद्धिकर्त्तः (रोचिषा) अतिरुचियुक्तया (मन्द्रया) विज्ञानानन्दप्रदया (देव) विद्याप्रदातः (जिह्वया) वाण्या (आ) समन्तात् (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् पदार्थान् वा (वक्षि) प्राप्नोषि प्रापयसि वा (यक्षि) सत्करोषि सङ्गच्छसे (च) ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये प्रीत्या सत्योपदेशान् कृत्वा विदुषो दिव्यान् गुणांश्च प्राप्य प्रापयन्ति त एव पूजनीया भवन्ति ॥१॥

x

भावार्थभाषाः - जे प्रेमाने सत्याचा उपदेश करून विद्वान बनतात व श्रेष्ठ गुण प्राप्त करून इतरांना प्राप्त करवितात तेच आदरास पात्र असतात. ॥ १ ॥

Do thou, O shining and purifying one,
O Agni, bring hither the gods
To our sacrifice and our oblation.

स न॑ᳶ पावक दीदि॒वोऽग्ने॑ दे॒वाँ इ॒हा व॑ह ।
उप॑ य॒ज्ञँ ह॒विश्च॑ नः ॥

हे अग्ने पावक शोधक दीदिवः दीप्यमानः । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति दिवेर्लिट् ‘क्वसुश्च’ इति क्वसुरादेशः, ‘वस्वेकाजाद्घसाम्’ इति नियमादिडभावः, वलि लोपः, तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घ’, ‘उगिदचाम्’ इति नुम्, ‘मतुवसोः’ इति रुत्वम् । स त्वं नः अस्माकमिहास्मिन्कर्मणि देवानावह । आहूय च नः अस्माकमिमं यज्ञं च हविश्च उपावह देवेभ्य उपहर देवान्प्रापयेत्वर्थः । देवानित्यस्व नकारस्य संहितायां पूर्ववद्रुत्वानुनासिकानुस्वाराः ॥

हे अग्ने पावक दीदिवः अस्मदर्थं दीप्यमान त्वं इहास्मिन् कर्मणि देवानावह । नः अस्माकं च हविः उपयज्ञं यज्ञस्य समीपं प्रापय । यद्वा - नः अस्माकमिमं यज्ञं च हविश्चाग्निहोत्रलक्षणं उपवह देवेभ्यः स त्वमुपहर देवान्प्रापयेत्यर्थः ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्निः᳓ शु᳓चिव्रततमः
शु᳓चिर् वि᳓प्रः शु᳓चिः कविः᳓
शु᳓ची रोचत आ᳓हुतः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúcivratatamaḥ ← śúcivratatama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rocate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । शुचि॑व्रतऽतमः । शुचिः॑ । विप्रः॑ । शुचिः॑ । क॒विः ।
शुचिः॑ । रो॒च॒ते॒ । आऽहु॑तः ॥

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucivratatamaḥ ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivratatamaḥ ← vratatamaḥ ← vratatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• śucī ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• rocata ← rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

शुचिव्रततमः अतिशयेन शुद्धकर्मा शुचिः शुद्ध एवं विप्रः मेधावी शुचिः शुद्धः सन्नेव कविः क्रान्तकर्मा शुचिः एव आहुतः अग्निः रोचते प्रकाशते ॥

अयमग्निस्स्वयमेव तावत् शुचिव्रततमः शुद्धकर्मतमः शुद्धान्नतमो वा । अग्नित्वादेव सर्वमेतत्सम्बन्धि शुद्धमित्यर्थः । किङ्च - यस्मादयं विप्रः मेधावी ब्राह्मणो वा ततोपि शुचिश्शुद्धः; तदस्य द्वितीयं शुद्धिकारणमित्यर्थः । किञ्च - यतश्चायं कविः क्रान्तदर्शनः वशीकृतवाङ्मयो वा ततश्च शुचिश्शुद्धः ; तृतीयमिदं शुद्धिकारणम् । अथ चतुर्थमुच्यते - यस्मादयमाहुतः मर्यादया शास्त्रोक्तविधिना हुतस्ततोपि हेतोरिदानीं शुचिर्भूत्वा रोचते । ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं ॥

अयमग्निश्शुचिव्रततमः स्वयमेव तावत् शुद्धसत्कर्मतमः विप्रत्वान्मेधावित्वाच्च शुचिः । कवित्वात्क्रान्तदर्शनत्वाच्च शुचिः; वशीकृतवाङ्मयत्वाद्वा । एवं सर्वात्मना आहुतः शास्त्रोक्तवर्त्मनाऽस्माभिराहुतः प्रतीतहविर्लक्षणोयं रोचते तेजिष्ठो भवति ॥

English translation:

“The pure Agni shines forth when worshipped the purest offerer, the pure priest, the pure sage.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Puresage: kavi = sage (RV 1.31.2); or, krāntakarman

Agni, best possessor of flaming commandments, flaming inspired poet, flaming sage poet,
flaming he shines when he is bepoured.

Agni who bears most holy sway, the holy Singer, holy Sage,
Shines holy when we worship him.

Agni, of purest vows,
Pure sage, pure poet,
Shineth in purity, when offering is made.

Agni, dessen Walten das lauterste ist, der lautere Redekundige, der lautere Seher glänzt lauter, wenn ihm geopfert wird.

Agni, der hellstes Werk vollbringt, ein Priester hell, ein Seher hell, Erglänzet hell, von Fett getränkt.

Агни с самыми чистыми заветами,
Чистый вдохновенный (певец), чистый поэт,
Чистый, он сверкает, политый (жиром).

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (हि) जिस कारण तू (स्वर्पतिः) सुख और ज्योति का अधिपति है और (वार्यस्य) वरणीय सुखकारक (दात्रस्य) दातव्य धन का (ईशिषे) ईश्वर है, अतः हे भगवन् ! मैं (तव+शर्मणि) तुझमें कल्याणरूप शरण पाकर (स्तोता+स्याम्) स्तुति पाठक बनूँ ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण वह ईश्वर सुख और प्रकाशक अधिपति है और धनों का भी वही स्वामी है, अतः हे मनुष्यों ! उसी की शरण लो। उसी की कीर्ति गाते हुए स्तुति पाठक और विद्वान् बनो ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने परमात्मन् ! हि=यतस्त्वम्। स्वर्पतिः=स्वः सुखस्य प्रकाशस्य च पतिरसि। त्वम्। वार्य्यस्य=वरणीयस्य। दात्रस्य=दातव्यस्य धनस्य। ईशिषे=ईश्वरोऽसि। अतः हे भगवन् ! तव शर्मणि। स्तोता स्याम् ॥१८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् अग्ने शु᳓चयस् त᳓व
शुक्रा᳓ भ्रा᳓जन्त ईरते
त᳓व ज्यो᳓तींषि अर्च᳓यः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

út ← út (invariable)

bhrā́jantaḥ ← √bhrāj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jyótīṁṣi ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

उत् । अ॒ग्ने॒ । शुच॑यः । तव॑ । शु॒क्राः । भ्राज॑न्तः । ई॒र॒ते॒ ।
तव॑ । ज्योतीं॑षि । अ॒र्चयः॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucayas ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• bhrājanta ← bhrājante ← bhrāj
• [verb], plural, Present indikative
• “shine; glitter; look.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jyotīṃṣy ← jyotīṃṣi ← jyotis
• [noun], nominative, plural, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

हे अग्ने ते तव शुचयः निर्मलाः शुक्राः शुक्लवर्णाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः अर्चयः प्रभाः तव ज्योतींषि तेजांसि उत् ईरते प्रेरयन्ति ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तो दीप्यमानाः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । उदीरते उद्गच्छन्ति । ईर गतौ आदादिकः अनुदात्तेत् ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ इत्यदादेशः ।

किञ्च – तवैव स्वभूतानि सर्वाणि तानि ज्योतींषि अर्चयः अर्चिषश्च त्वदीया एव । यद्वा - तवार्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । अर्चेर्ण्यन्तात् ‘अच इः’ इतीप्रत्ययः । यत एवं महाप्रभावस्त्वं तस्मादस्मदभिमतं शीघ्रं सम्पादयेति भावः ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति । किञ्च - तवैव स्वभूतानि ज्योतींष्य्ष्दित्यादीनि अर्चयोर्चींषि च । यद्वा - तव अर्चयोर्चयितारो यजमानाः ज्योतींषि ज्योतीरूपा भवन्ति स त्वमेवं महानुभावः उद्वापदोषमुपशमयेति ॥

हे अग्ने तव शुचयः तेजांसि शुक्राः निर्मलाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति तवैव स्वभूतानि सर्वाण्यादित्यादीनि ज्योतींषि । अर्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । एवम्महानुभावस्त्वमस्मदभिमतं क्षिप्रं प्रयच्छेति भावः ॥

हे अग्ने ते तव शुक्राः निर्मलाः शुचयः रश्मयः भ्राजन्तः राजन्तः उदीरते उद्गच्छन्ति तव । किं च - तवार्चयः तेजांसि ज्योतींषि ग्रहनक्षत्राणि भवन्ति । यद्वा - तवार्चयितारः ज्योतींषि भवन्तीति ॥

English translation:

“Agni, your pure, bright, shining flames send forth your splendours.”

Your flaming flames rise up as they flash, Agni,
your lights, your beams.

Upward, O Agni, rise thy flames, pure and resplendent, blazing high,
Thy lustres, fair effulgences.

O Agni, thy pure,
Bright, flaming (rays) arise,
Thy lights, thy flames.

Deine reinen hellen Flammen erheben sich strahlend, deine Lichter, deine Flammen, Agni.

Es steigen deine Flammen auf, die lichten, hellen, strahlenden, O Agni, deiner Lichter Glanz.

Ввысь взмывают, о Агни, твои чистые,
Прозрачные сверкающие,
Твои светила, языки пламени.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रमहः) हे मित्रभूत जीवों से सुपूज्य (अग्ने) महेश ! (शुक्रेण) शुद्ध (शोचिषा) तेज से युक्त (सः+त्वम्) वह तू (देवैः) हमारे इन्द्रियों के साथ (नः) हमारे (बर्हिषि) हृदयासन पर (आसत्सि) बैठ ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर को हृदय में बैठाकर ध्यान करे और इन्द्रियों को प्रथम वश कर उसकी स्तुति मन से करे ॥१४॥

टिप्पणी: देव−इन्द्रियवाचक देव शब्द है, यह प्रसिद्ध है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रमहः=मित्रैर्जीवैः पूजनीय अग्ने ईश ! शुक्रेण=शुद्धेन। शोचिषा=तेजसा युक्तः। स त्वम्। देवैरस्माकमिन्द्रियैः सह। नोऽस्माकम्। बर्हिषि=हृदयासने। आ सत्सि=आसीद=उपविश ॥१४॥

Kindling thee may we kindle thee
for a hundred winters in radiance,
strong the giver of strength,
famous the giver of fame,
with good heroes, the undeceived,
O Agni, the deceiver of foes
in the highest firmament.

इन्धा॑नास्त्वा श॒तँ हिमा॑ द्यु॒मन्त॒स्समि॑धीमहि॒ वय॑स्वन्तो वय॒स्कृतय्ँ॒यश॑स्वन्तो यश॒स्कृतँ॑ सु॒वीरा॑सो॒ अदा॑भ्यम् । अग्ने॑ सपत्न॒दम्भ॑नव्ँ॒वर्षि॑ष्ठे॒ अधि॒ नाके॑ ॥

हे अग्ने इन्धानाः ज्वलन्तः । ‘विभाषा वेण्विन्धानयोः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । शतं हिमाः संवत्सरान् हेमन्तान्वा । हिमा इति ऋतोस् स्त्रीलिङ्गत्वं वर्षा इति [इति वत्] । वर्षशतेन शतं हेमन्ता भवन्तीति वर्षमेवाशंसितम् । शिशिरे शीतेन हेमन्ते प्रजानां पीडनात् तेन लक्ष्यते संवत्सरः । यदा हिमशब्देन हेमन्तऋतुर् लक्ष्यते स च मत्वर्थीयाच्प्रत्ययान्तः स स्त्रियां वर्तते । द्युमन्तः दीप्तिमन्तः । ‘ह्रस्वनुड्भ्याम्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । समिधीमहि सम्यक् दीपयामः त्वाम् इन्धाना वयमपि द्युमन्तस् समिधीमहि । पूर्ववच्छपो लुक्।

ततश्च त्वत्प्रसादाद्वयस्वन्तोन्नवन्तो वयमायुष्मन्तो वा; वयोनामायुषोंशः । वयस्कृतं वयस्कर्तारं संपूर्णवयसो दातारं त्वाम् । ‘अतः कृकमि’ इति सत्वम् । यशस्वन्तः सत्कीर्तिमन्तो वयं त्वत्समाराधनेन त्वां यशस्कृतम् । गतम् । सुवीरासः कल्याणपुत्रादिका वयम् । ‘आज्जसेरसुक्’ । ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अदाभ्यं अनुपहिंसितं बाधितुमशक्यं त्वां सपत्नदम्भनं सपत्नानां अनिष्टानां विनाशयितारं स्वयं केन चिदप्यदाभ्यम् । दभिः प्रकृत्यन्तरमस्तीत्याहुः । अतो ण्यत् ।

वर्षिष्ठे वृद्धतमे नाके सुखैकरूपे अस्मिन् स्थाने स्वर्गसदृशे अधि उपरि त्वामिन्धाना वयमीदृशा भूयास्मेति । प्रियस्थिरादिना वृद्धशब्दस्य वर्षादेशः ॥

Thou, O Agni, hast attained the radiance of the sun, the praises of the Rsis, thy beloved abode.
Thou, O Agni, hast the radiance of the sun; grant me life, radiance, and offspring.

सन्त्वम॑ग्ने॒ सूर्य॑स्य॒ वर्च॑साऽगथा॒स्समृषी॑णाँ स्तु॒तेन॒ सम्प्रि॒येण॒ धाम्ना॑ ।
त्वम॑ग्ने॒ सूर्य॑वर्चा असि॒ सम्मामायु॑षा॒ वर्च॑सा प्र॒जया॑ सृज ॥ [20]

इयं जगती वृद्धपदा ॥ हे अग्ने त्वं सूर्यस्य वर्चसा दीप्त्या समगथाः सङ्गच्छसे । छान्दसो लुङ्, ‘समो गमृच्छि’ इत्यात्मनेपदम् ‘मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक्, ‘वागमः’ इति सिचः कित्त्वम् । ऋषीणां मन्त्रद्रष्टॄणां मन्त्राणां वा स्तुतेन स्तुत्या च समगथाः इत्येव । प्रियेण च धाम्ना स्थानेनाहवनीयेन समगथाः सम्पृक्तोसि । यस्मादेवं तस्मात् हे अग्ने त्वं सूर्यवर्चाः सूर्येण तुल्यतेजा असि । यद्वा - सूर्यस्य वर्चस्त्वमसि । स त्वं मां त्वाम्प्रपन्नमायुषा शतायुष्ट्वेन वर्चसा प्रजया च सत्पुत्रपौत्रादिपरम्परया संसृज सङ्गमय ॥

इति पञ्चमे अग्न्युपस्थानन्नाम पञ्चमोनुवाकः ॥