५२ काम्येष्टियाज्यापुरोनुवाक्याः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् त्वा हृदा᳓ कीरि᳓णा म᳓न्यमानो
अ᳓मर्तियम् म᳓र्तियो जो᳓हवीमि
जा᳓तवेदो य᳓शो अस्मा᳓सु धेहि
प्रजा᳓भिर् अग्ने अमृतत्व᳓म् अश्याम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

kīríṇā ← kīrín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mányamānaḥ ← √man- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ámartyam ← ámartya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jóhavīmi ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmā́su ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jā́tavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáśaḥ ← yáśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

prajā́bhiḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

यः । त्वा॒ । हृ॒दा । की॒रिणा॑ । मन्य॑मानः । अम॑र्त्यम् । मर्त्यः॑ । जोह॑वीमि ।
जात॑ऽवेदः । यशः॑ । अ॒स्मासु॑ । धे॒हि॒ । प्र॒ऽजाभिः॑ । अ॒ग्ने॒ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । अ॒श्या॒म् ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• kīriṇā ← kīrin
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “singing.”

• manyamāno ← manyamānaḥ ← man
• [verb noun], nominative, singular
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• ‘martyam ← amartyam ← amartya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “immortal.”

• martyo ← martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mortal.”

• johavīmi ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• yaśo ← yaśaḥ ← yaśas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; Yaśas.”

• asmāsu ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• prajābhir ← prajābhiḥ ← prajā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

यः मर्त्यः मरणधर्माहम् अमर्त्यम् अविनाशं त्वा त्वां कीरिणा स्तुत्यादिषु विक्षिप्तेन हृदा हृदयेन युक्तः मन्यमानः स्तुवन् जोहवीमि अत्यर्थमाह्वयामि । यद्वा । स्तोतृवाचकेन कीरिणाशब्देन स्तुतिरुपलक्ष्यते । स्तुतियुक्तेन मनसा त्वां मन्यमानो जोहवीमि । हे जातवेदः यशः धनं प्रजां वा अस्मासु धेहि । प्रजाभिः त्वद्दत्ताभिर्हे अग्ने अहम् अमृतत्वं संतत्यविच्छेदलक्षणम् अश्यां प्राप्नुयाम् । प्रजामनु प्रजायसे तदु ते मर्त्यामृतम्’ (तै. ब्रा. १. ५. ५. ६ ) इति हि श्रुतिः ॥

यस्त्वेति त्रिष्टुप् । इयादेशद्वयेन तृतीयपादः पूर्यः ॥ हे अग्ने जातवेदः जातानां वेदितः जातधन वा, योहं मर्त्यः मरणधर्मा मनुष्यः त्वाममर्त्यममरणधर्माणं हृदा मनसा कीरिणा कीर्तयता गुणकीर्तनशीलेन । कीर्तयतेर्ण्यन्तात् ‘अच इः’ इतीप्रत्यये धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः । ईदृशेन हृदयेन त्वां मन्यमानः जानन् जोहवीमि भृशमाह्वयामि । ह्वयतेः ‘अभ्यस्तस्य च’ इति सम्प्रसारणम् । यद्वा - त्वदर्थमिदं हविर्जुहोमि । उभयत्रापि यङ्लुगन्ताल्लट्, ‘अनुदात्ते च’ इत्याद्युदात्तत्वम् ।

येषां सम्बन्धी तवाह्वाताहं, तेष्वस्मासु पुत्रपौत्रेषु यशो धेहि स्थापय यशस्विनस्सर्वानस्मान्कुरु । किञ्च - ताभिः प्रजाभिः षुत्रादिभिरविच्छिन्नाभिस्सहाहममृतत्वं दीर्घायुष्यमश्यां प्राप्नुउयाम् । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥

यस्त्वा हृदेति ॥ हे अग्ने । जातवेदः यः अहं मर्त्यः त्वां अमर्त्यं मन्यमानः मरणधर्माणं माममरणधर्मा रक्षितुं समर्थ इति मन्यमानः कीरिणा हृदा कीरिरिति स्तोत्रनाम, स्तुतिपरेण मनसा जोहवीमि आह्वयामि । यच्छब्दश्रुतेः तच्छब्दोऽध्याहार्यः । तस्मिन् आस्मासु, वचनव्यत्ययः तस्मिन्मयि यशः अन्नं कीर्तिं वा धेहि स्थापय । किञ्च - प्रजाभिरमृतत्वं अश्यां प्राप्नुयां प्रजामनु प्रजायसे । तदु ते मर्त्या मृतम् इति श्रुतेः ॥

English translation:

“Inasmuch as I who am a mortal earnestly invoke you who are an immortal, praising you with a devoted heart; therefore, Jātavedas, grant us food, and may I obtain immortality through my posterity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Immortality: an unbroken succession of descendants, amṛtatvam santatyaviccheda lakṣaṇam (amṛtatvam = tadu te partyāmṛtam : Taittirīya Brāhmaṇa 1.5.5.6); another text may be cited: prajām anu prajāyate tad u te martyamṛtam, when progeny is born after progeny, that verily is the immortality of your mortality

Thinking with a simple heart, I, a mortal, who repeatedly invoke you, an immortal—
among us grant glory, o Jātavedas. May I attain immortality through offspring, o Agni.

As I, remembering thee with grateful spirit, a mortal, call with might on thee Immortal,
Vouchsafe us high renown, O Jatavedas, and may I be immortal by my children.

When I, the mortal, call thee, the immortal, thinking of thee with humble mind 1, bestow glory on us, O Gâtavedas; may I attain immortality, O Agni, with my offspring.

I who deeming thee immortal,
Mortal myself, call on thee with prayerful heart.
Upon us, O wise one, bestow glory;
O Agni, through offspring may I attain immortality.

Wenn ich mit dem bloßen Herzen deiner gedenkend, ich der Sterbliche nach dir dem Unsterblichen rufe, so verleih uns, o Jatavedas, Ehre! Durch Kinder möchte ich, Agni, Unsterblichkeit erlangen.

Der dankerfüllten Herzens dein gedenkend, ich Sterblicher dich rufe, der unsterblich; O Wesenkenner schenke hohen Ruhm uns und lass durch Kinder mich unsterblich werden.

Думая о тебе от чистого сердца,
Когда я, смертный, зову тебя, бессмертного –
О Джатаведас, дай нам славу!
Пусть достигну я, о Агни, бессмертия через потомство!

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) विज्ञान से युक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्तमान राजन् ! (यः) जो (मन्यमानः) जानता हुआ (मर्त्यः) मनुष्य मैं (हृदा) अन्तःकरण और (कीरिणा) स्तुति करनेवाले से (अमर्त्यम्) मरणधर्म्म से रहित (त्वा) आपकी (जोहवीमि) अत्यन्त स्पर्द्धा करूँ और जैसे (प्रजाभिः) पालन करने योग्य प्रजाओं के साथ (अमृतत्वम्) मोक्षभाव को (अश्याम्) प्राप्त होऊँ, वैसे (अस्मासु) हम लोगों में (यशः) कीर्त्ति को (धेहि) धरिये, स्थापन कीजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जैसे प्रजायें राजा के हित को सिद्ध करती हैं, वैसे ही राजा प्रजा के सुख की इच्छा करें। इस प्रकार परस्पर प्रीति से अतुल सुख को प्राप्त होवें ॥१०॥

अन्वय: हे जातवेदोऽग्ने ! यो मन्यमानो मर्त्योऽहं हृदा कीरिणामर्त्यं त्वा जोहवीमि यथा प्रजाभिः सहाऽमृतत्वमश्यां तथाऽस्मासु यशो धेहि ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (त्वा) त्वाम् (हृदा) (कीरिणा) स्तावकेन। कीरिरिति स्तोतृनामसु पठितम्। (निघं०३.१६)। (मन्यमानः) विजानन् (अमर्त्यम्) मरणधर्मरहितम् (मर्त्यः) मनुष्यः (जोहवीमि) भृशं स्पर्द्धे (जातवेदः) जातविज्ञान (यशः) कीर्त्तिम् (अस्मासु) (धेहि) (प्रजाभिः) पालनीयाभिस्सह (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान राजन् (अमृतत्वम्) मोक्षभावम् (अश्याम्) प्राप्नुयाम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यथा प्रजा राजहितं साध्नुवन्ति तथैव राजा प्रजासुखमिच्छेदेवं परस्परप्रीत्याऽतुलं सुखं प्राप्नुवन्तु ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जशी प्रजा राजाचे हित करते तसे राजाने प्रजेचे सुख इच्छावे. या प्रकारे परस्पर प्रीतीने अमाप सुख प्राप्त करावे. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स्मै तुवं᳓ सुकृ᳓ते जातवेद
उलोक᳓म्† अग्ने कृण᳓वः सियोन᳓म्
अश्वि᳓नं स᳓ पुतृ᳓णं वीर᳓वन्तं
गो᳓मन्तं रयिं᳓ नशते सुअस्ति᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇávaḥ ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

syonám ← syoná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ulokám ← uloká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśvínam ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

putríṇam ← putrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīrávantam ← vīrávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gómantam ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naśate ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

यस्मै॑ । त्वम् । सु॒ऽकृते॑ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । ऊं॒ इति॑ । लो॒कम् । अ॒ग्ने॒ । कृ॒णवः॑ । स्यो॒नम् ।
अ॒श्विन॑म् । सः । पु॒त्रिण॑म् । वी॒रऽव॑न्तम् । गोऽम॑न्तम् । र॒यिम् । न॒श॒ते॒ । स्व॒स्ति ॥

• yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• sukṛte ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛte ← kṛte ← kṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• jātaveda ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• lokam ← loka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kṛṇavaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• syonam ← syona
• [noun], accusative, singular, masculine
• “benevolent; agreeable; pleasant; agreeable.”

• aśvinaṃ ← aśvinam ← aśvin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in horses; horsy.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• putriṇaṃ ← putriṇam ← putrin
• [noun], accusative, singular, masculine

• vīravantaṃ ← vīravantam ← vīravat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in men.”

• gomantaṃ ← gomantam ← gomat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• naśate ← naś
• [verb], singular, Present indikative
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

हे जातवेदः अग्ने त्वं यस्मै सुकृते सुकर्मणे यजमानाय । उ इति पूरणः । लोकं स्योनं सुखकरं कृणवः अकरोः । यद्वा । लोकमालोकेन स्योनं कृणवः अनुग्रहेण कुर्वित्यर्थः । सः यजमान: अश्विनं बह्वश्वोपेतं पुत्रिणं बहुपुत्रोपेतं वीरवन्तं वीरैर्वीर्येण वा उपेतं गोमन्तं गोभिर्युक्तं रयिं धनं नशते प्राप्नोति । स्वस्ति अविनश्वरम् ॥ ॥ १९ ॥

वीरवन्तमिति तृतीयपादान्तः ॥ हे अग्ने जातवेदः यस्मै सुकृते शोभनानि कर्माणि कृतवते । उ इत्यवधारणे । (यस्त्वा समिष्टयजूंषि ‘उकाररूपः प्लुत उदात्तः’ इत्युदात्तः प्लुतः ।) यस्मा एव यदर्थमेव स्योनं सुखं लोकं स्थानं कृणवः कुर्याः । कृवि हिंसाकरणयोः, लेट्, ‘धिन्विकृण्व्योर च’ इत्युप्रत्ययः, ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः । स एव अश्वादिसहितं रयिं धनं स्वस्ति अविच्छेदेन नशते प्राप्नोति । नशतिर्गतिकर्मा । स एव त्वत्प्रसादाद्बह्वश्वो भवति, अश्वपुत्रपौत्रादिमांश्च भवति, अन्यैश्च विक्रान्तैः पुरुषैस्तद्वान् भवति, गोमहिष्यादिसङ्घातस्वामी महाधनश्च भवतीति ॥

यस्मा इति ॥ हे अग्ने जातवेदः त्वं यस्मै सुकृते पुरुषाय स्योनं सुखात्मकं लोकं कृणवः कुर्याः । उशब्दोऽनर्थकः । सः अश्विनं अश्वयुक्तं पुत्रिणं पुत्रैश्च युक्तं वीरवन्तं शूरैः परिचारकपुरुषैः पौत्रैर्वा युक्तम् । वीरशब्दः पौत्रवचनः पुत्रिणामीत्युक्तत्वात् । गोमन्तं च रयिं धनं च नशते प्राप्नोति स्वस्ति यथा तथा ॥

English translation:

“Upon whatsoever performer of good works you, Agni, who are Jātavedas, cast a favourable regard, he enjoys welfare, and riches, comprehending horses, cattle, sons and male descendants.”

For whom you will make a wide, comfortable place, o Jātavedas, since he acts rightly toward you, o Agni,
he will attain a wealth of horses, sons, heroes, and cattle for his
well-being.

The pious man, O Jatavedas Agni, to whom thou grantest ample room and pleasure,
Gaineth abundant wealth with sons and horses, with heroes and with kine for his well-being.

The well-doer to whom thou, O Agni Gâtavedas, createst pleasant freedom, will happily attain wealth with horses and sons, with valiant men and cows.

He, for whom, O Agni, thou dost make, O wise one,
For his good deeds a kindly world,
Shall win prosperity and wealth,
Rich in sons, in heroes, in kine.

Der Fromme, dem du, Agni Jatavedas, seinen Platz angenehm machen willst, der kommt glücklich zu einem Schatz von Rossen, Söhnen, Mannen, Rindern.

O Wesenkenner, welchem frommen Manne du Raum verschaffst und Lust gewährst, o Agni, Der findet Glück und Habe, die mit Söhnen, mit Männern, Rossen, Rindern reich versehn ist.

(Если) какому благочестивому (смертному), о Джатаведас,
Ты хочешь создать приятное место (в жизни),
Он достигнет богатства, состоящего из коней,
Из сыновей, из героев – на счастье.

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) बुद्धि से युक्त (अग्ने) विद्वन् (त्वम्) आप (यस्मै) जिस (सुकृते) धर्मात्मा के लिये (स्योनम्) सुख का कारण (लोकम्) देखने योग्य (कृणवः) करते हो (सः, उ) वही (अश्विनम्) अच्छे घोड़े आदि पदार्थों (पुत्रिणम्) अच्छे पुत्रों (वीरवन्तम्) बहुत वीरों तथा (गोमन्तम्) बहुत गौ आदिकों के सहित (स्वस्ति) सुखस्वरूप (रयिम्) धन को (नशते) प्राप्त होता है ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आप विद्या और विनय से प्रजाओं को पुत्र आदि ऐश्वर्य्यों से युक्त करें तो ये प्रजायें आपका अति सत्कार करें ॥११॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौथा सूक्त और उन्नीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे जातवेदोऽग्ने ! त्वं यस्मै सुकते स्योनं लोकं कृणवः स उ अश्विनं पुत्रिणं वीरवन्तं गोमन्तं स्वस्ति रयिं नशते ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मै) (त्वम्) (सुकृते) धर्मात्मने (जातवेदः) जातप्रज्ञ (उ) (लोकम्) द्रष्टव्यम् (अग्ने) विद्वन् (कृणवः) करोषि (स्योनम्) सुखकारणम् (अश्विनम्) प्रशस्ताश्वादियुक्तम् (सः) (पुत्रिणम्) प्रशस्तपुत्रयुक्तम् (वीरवन्तम्) बहुवीराढ्यम् (गोमन्तम्) बहुगवादिसहितम् (रयिम्) धनम् (नशते) प्राप्नोति (स्वस्ति) सुखमयम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि भवान् विद्याविनयाभ्यां प्रजाः पुत्राद्यैश्वर्ययुक्ताः कुर्यात् तर्हीमाः प्रजा भवन्तमतिमन्येरन्निति ॥११॥ अत्र राजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुर्थं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जर तू विद्या व विनयाने प्रजेला ऐश्वर्याने युक्त केलेस तर प्रजा तुझा सत्कार करील. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - श्रुतकक्षः सुकक्षो वा
• छन्दः - गायत्री

तुवे᳓ सु᳓ पुत्र शवसो
अ᳓वृत्रन् का᳓मकातयः
न᳓ त्वा᳓म् इन्द्रा᳓ति रिच्यते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
putra ← putrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śavasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

ávr̥tran ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

kā́makātayaḥ ← kā́makāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áti ← áti (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ricyate ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

त्वे इति॑ । सु । पु॒त्र॒ । श॒व॒सः॒ । अवृ॑त्रन् । काम॑ऽकातयः ।
न । त्वाम् । इ॒न्द्र॒ । अति॑ । रि॒च्य॒ते॒ ॥

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• putra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• śavaso ← śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• ‘vṛtran ← avṛtran ← vṛt
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• kāmakātayaḥ ← kāma
• [noun], masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• kāmakātayaḥ ← kātayaḥ ← kāti
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• indrāti ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• ricyate ← ric
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

हे शवसः। पुत्र बलनिमित्तमुत्पन्नत्वाद्वलस्य पुत्रेन्द्र कामकातयः । ‘कै गै रै शब्दे’। कामपराः कातयः शब्दाः येषां भवन्ति ते तथोक्ताः । तादृशा मनुष्याः त्वे त्वयि सु अवृत्रन् स्वस्वकामाभिपूरणार्थं सुष्ठु वर्तन्ते । तस्मान्मर्त्यत्वानि कामोपेतानि इत्युत्पन्नम्। ‘वृतु वर्तने’। लङि छान्दसो विकरणस्य लुक् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति रुडागमः । यत एवं ततो हे इन्द्र त्वां कश्चिदपि देवः न अति रिच्यते । बलेन धनेन वातिरिक्तः समर्थो नास्ति ।

त्वे त्वयि । ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्येकवचनस्य शेआदेशः । हे शवसो बलस्य पुत्र । महाबलश्च बलाज्जात इत्युपचर्यते । ‘परम् अपि च्छन्दसि’ इति परमपि षष्ठ्यन्तं पूर्वमामन्त्रितं प्रत्यङ्गवद्भवतीति षष्ठ्यन्तामन्त्रित-समुदायस्याष्टमिकम् +++(→८.१.१९)+++ आमन्त्रित-सर्वानुदात्तत्वम् ।
कामकातयस् सुतयः कामा वाञ्छितानि कायन्ते प्रार्थ्यन्ते याभिस्ताः कामकातयः । दासीभारादित्वात्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तास्त्वय्येव स्ववृत्रन् शोभनं वर्तन्ते त्वय्येव महाबले क्रियमाणास्सुतुतयश्शोभन्ते, न पुरुषान्तरवदनर्थकाभिधानतां प्रतिपद्यन्ते । वृतेश्छान्दसो लुङ्, ‘द्युद्भ्यो लङि’ इति परस्मैपदम्, द्युतादित्वादङ्, ‘बहुळं छन्दसि’ इति रुट् । यदुक्तं त्वय्येव स्तुतयश्शोभनवृत्तय इति तदेव समर्थयते - हे इन्द्र तासां स्तुतीनां मध्ये एकापि त्वां नातिरिच्यते त्वां विहाय न प्रवर्तते सर्वा अपि त्वद्विषया एवात्मानं लभन्ते ॥

त्वे सु पुत्रेति ॥ हे शवसः पुत्र । शव इति बलनाम, तस्य पुत्र बलातिशयप्रतिपादनपरं चैतत् । बलवतोपि तावत्पुत्रो बलवान्भवति, किंपुनर्बलस्यैव पुत्र इति । दृश्यते चान्यत्रापीदृशं इन्द्रस्याभिधानम् । तद्यथा ओजसो जातमुत मन्य एनम् इति । त्वे त्वयि स्ववृत्रन् वृतेर्लुङि द्युतादित्वादङि बहुलं छन्दसि इति रुटि रूपम् । सुष्ठु वर्तन्ते । काः? कामकातयः काम्यन्त इति कामाः तेषां कातयः कामनाः सर्वेषामेव कामानां कामनास्त्वयि वर्तन्ते । त्वमेव तेषां दातेत्यर्थः । अतश्च न त्वामिन्द्रातिरिच्यते त्वत्तोऽधिकः कश्चिदपि नास्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“O son of strength, men, uttering their desires, abide happily in you, none, Indra, surpasses you.”

To you, o son of strength, the desirers of desires have turned. Nothing surpasses you, Indra.

Those, Son of Strength, are come to thee who cherish wishes in their hearts
O Indra, none excelleth thee.

To thee, O son of strength, they turn
Who have desires to be fulfilled;
None excelleth thee, O Indra.

An dich haben sich baß die Wunschwünscher gewandt, o Sohn der Stärke. Über dich, Indra geht nichts.

Es wandten sich, o Herr der Kraft, zu dir sogleich die wünschenden; Nichts überragt, o Indra, dich.

• इन्द्र:
• श्रुतकक्षः सुकक्षो वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उक्थ᳓-उक्थे सो᳓म इ᳓न्द्रम् ममाद
नीथे᳓-नीथे मघ᳓वानं सुता᳓सः
य᳓द् ईं सबा᳓धः पित᳓रं न᳓ पुत्राः᳓
समान᳓दक्षा अ᳓वसे ह᳓वन्ते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mamāda ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukthá-ukthe ← ukthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nīthé-nīthe ← nīthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

īm ← īm (invariable)

ná ← ná (invariable)

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

putrā́ḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sabā́dhaḥ ← sabā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hávante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

samānádakṣāḥ ← samānádakṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उ॒क्थेऽउ॑क्थे । सोमः॑ । इन्द्र॑म् । म॒मा॒द॒ । नी॒थेऽनी॑थे । म॒घऽवा॑नम् । सु॒तासः॑ ।
यत् । ई॒म् । स॒ऽबाधः॑ । पि॒तर॑म् । न । पु॒त्राः । स॒मा॒नऽद॑क्षाः । अव॑से । हव॑न्ते ॥

• uktha ← ukthe ← uktha
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthe ← uktha
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mamāda ← mad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• nīthe ← nītha
• [noun], locative, singular, neuter
• “song; hymn.”

• nīthe ← nītha
• [noun], locative, singular, neuter
• “song; hymn.”

• maghavānaṃ ← maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• sutāsaḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• sabādhaḥ ← sabādh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pressing; clamant.”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• putrāḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• samānadakṣā ← samāna
• [noun]
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• samānadakṣā ← dakṣāḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यत् यस्मात् उक्थेउक्थे शस्त्रेशस्त्रे क्रियमाणे सोमः मघवानम् इन्द्रं ‘ममाद मादयति नीथेनीथे स्तोत्रेस्तोत्रे क्रियमाणे सुतासः अभिषुताः सोमाः मादयन्ति तस्मात् ईम् एनमिन्द्रं सबाधः परस्परं मिलिताः समानदक्षाः समानोत्साहा ऋत्विजः पुत्राः पितरं न पितरमिव अवसे तर्पणाय स्वरक्षणाय वा हवन्ते । शस्त्रैः स्तोत्रैश्च स्तुवन्ति ॥

उक्थउक्थे शस्त्रेशस्त्रे सोम इन्द्रं ममाद मादयति तर्पयति । मदेर्ण्यन्ताच्छान्दसो लिट्, ‘बहुलमन्यत्रापि’ इति णिलुक् । ‘अनुदात्तं च’ इति द्वितीयस्योक्थशब्दस्यानुदात्तत्वम् ।

किञ्च - नीथेनीथे स्तोत्रेस्तोत्रे सुतासः अभिषुतास्सोमाः मघवानं महाधनं इन्द्रं मादयति । आज्जसेरसुक् । किञ्च - यत् यदा खलु सबाधः बाधासहिताः शस्त्रादिभिर्बाधिता भवन्ति पुरुषाः । व्यत्ययेन समासान्तोदात्तत्वम् । तदा तेपि पितरन्न पितरमिव पुत्राः अवसे रक्षणाय इन्द्रमेव हवन्ते ह्वयन्ति । पूर्ववत्सम्प्रसारणम् । ईमित्यवधारणे । समानदक्षाः, दक्षः पिता, समानपितृका इत्यर्थः । इन्द्र एव सर्वेषां समानः पितेति ॥

उक्थउक्थ इति ॥ उक्थमिति शस्रनाम शस्त्रेशस्त्रे प्रति शस्त्रं सोमः इन्द्रं ममाद । लोडर्थे लिट् अन्तर्भावितण्यर्थश्च मदिः । मादयतु नीथेनीथे नीतेनीते समाप्तेसमाप्ते । कीदृशमिन्द्रं? मघवानं मघमिति धननाम धनवन्तं सुतासः । एकस्मिन् बहुवचनम् । सुतः अस्माभिरभिषुतः सोमा । कि कारणमिन्द्रमेव मादयितुम्? यत् यस्मात् र्हे? । एनमित्यस्यार्थे छन्दस्ययं शब्दः प्रयुज्यते । एनमिन्द्रं सवाधः समानबाधः समनदक्षाः समानबलाश्च अवसे आत्मनो रक्षणाय हवन्ते आह्वयन्ति पितरंन पितरमिव पुत्राः यस्मात्परस्परं बाधमानाः एनमेव हवन्ते तस्मात्सर्वेषां पितरमिन्द्रमेव मादयत्विति ॥

English translation:

“The Soma effused with reiterated prayer delights Indra; the effused juices, (offered) with repeatedpraise, (exhilarate) Maghavan; therefore, (the priests), combining together and making like exertion, invoke Indrafor protection, as sons (apply) to a father.”

Soma, unpressed, does not exhilarate Indra, nor do pressings
unaccompanied by sacred formulations (exhilarate) the
bounteous one.
For him I beget a hymn that he will enjoy, a newer manly one, so that he will listen to us.

At every laud the Soma gladdens Indra: pressed juices please him as each psalm is chanted,
What time the priests with one united effort call him to aid, as sons invoke their father.

At each hymn the Soma delighteth Indra,
The pressed (juices), the bountiful one [1],
What time in unison with equal effort
They call him to aid, like sons a father.

Bei jedem Lobgedicht hat Soma den Indra begeistert, bei jeder Weise die Säfte den Gabenreichen, wenn sie ihn dringlich wie die Söhne den Vater einwillig zur Hilfe rufen.

Bei Spruch um Spruch erfreut den Indra Soma, bei Lied um Lied den mächt’gen die gepressten, Wenn eifervoll, wie Söhne ihren Vater, zu Hülf ihn rufen alle eines Sinnes.

С каждой хвалой сома всегда радовал Индру,
С каждым напевом выжатые соки – щедрого,
Когда его настойчиво, как единодушные сыновья –
Отца, зовут на помощь.

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर किसके तुल्य कौन क्या करता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यत्) जो (ईम्) सब ओर से (सबाधः) पीड़ा के साथ वर्त्तमान (पितरम्) पिता को (समानदक्षाः) समान बल, विद्या और चतुरता जिनके विद्यमान वे (पुत्राः) पुत्र जन (न) जैसे (अवसे) रक्षा आदि के लिये (सुतासः) विद्या और ऐश्वर्य में प्रकट हुए (मघवानम्) धर्म कर्म बहुत धन जिसके उसको (हवन्ते) स्पर्द्धा करते वा ग्रहण करते हैं और जैसे (सोमः) बड़ी-बड़ी ओषधियों का रस वा ऐश्वर्य्य (उक्थे-उक्थे) धर्मयुक्त उपदेश करने योग्य व्यवहार तथा (नीथे-नीथे) पहुँचाने-पहुँचाने योग्य सत्य व्यवहार में (इन्द्रम्) जीवात्मा को (ममाद) हर्षित करता है, उनके साथ वैसा ही आचरण करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो विद्यार्थी जन जैसे अच्छे पुत्र क्लेशयुक्त माता पिता को प्रीति से सेवते हैं, वैसे गुरु की सेवा करते हैं वा जैसे विद्या, विनय और पुरुषार्थों से उत्पन्न हुआ ऐश्वर्य उत्पन्न करनेवाले को आनन्दित करता है, वैसे तुम लोग वर्तो ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यद्य ईं सबाधः पितरं समानदक्षाः पुत्रा नावसे सुतासो मघवानं हवन्ते यथा सोम उक्थउक्थे नीथेनीथ इन्द्रं ममाद तैस्तथा चरत ॥२॥

पुनः किंवत्कः किं करोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उक्थेउक्थे) धर्म्य उपदेष्टव्ये व्यवहारे व्यवहारे (सोमः) महौषधिरस ऐश्वर्यं वा (इन्द्रम्) जीवात्मानम् (ममाद) हर्षयति (नीथेनीथे) प्रापणीये प्रापणीये सत्ये व्यवहारे (मघवानम्) धर्म्येण बहुजातधनम् (सुतासः) विद्यैश्वर्ये प्रादुर्भूताः (यत्) ये (ईम्) सर्वतः (सबाधः) बाधसा सह वर्त्तमानम् (पितरम्) जनकम् (न) इव (पुत्राः) (समानदक्षाः) स्पर्धन्त आददति वा ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये विद्यार्थिनो यथा सत्पुत्राः क्लेशयुक्तौ मातापितरौ प्रीत्या सेवन्ते तथा गुरुं सेवन्ते यथा विद्याविनयपुरुषार्थजातमैश्वर्यं कर्त्तारमानन्दयति तथा यूयं वर्त्तध्वम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा, वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे चांगले पुत्र त्रस्त असणाऱ्या माता-पित्याशी प्रेमाने वागतात तसे विद्यार्थी गुरूची सेवा करतात. जसे निर्माणकर्त्याला विद्या विनय व पुरुषार्थाने उत्पन्न झालेले ऐश्वर्य आनंद देते तसे तुम्हीही वागा. ॥ २ ॥ े

O Agni, O wise one, with sap,
With brilliance thou shinest,
Slayer of Raksases, suppressor of demons.

अग्ने॒ रसे॑न॒ तेज॑सा॒ जात॑वेदो॒ वि रो॑चसे ।
र॒क्षो॒हाऽमी॑व॒चात॑नः ॥

हे अग्ने जातवेदस् तेजसा रोचसे दीप्यसे । केन हेतुना? रसेन रसयोगो मम यथा स्यादिति । यद्वा - रसेन मां योजयितुं तेजसा विरोचसे विशेषेण दीप्यस्व । यद्वा - तद्धेतुत्वात्ताच् छब्द्यम्, यथा नड्वलोदकं पादरोग इति, अस्मद्रसहेतुना तेजसा विरोचसे इति ।

इदं चास्त्वित्याह - रक्षोहा रक्षसां हन्ता अमीव-चातनः अमीवानाम् आभ्यन्तर-रोगाणां च नाशयितास्माकं भव । क्षीरादिरससमृद्धिमस्माकं कुरु तद्भोगविघ्नहेतूंश्च रक्षःप्रभृतीन् सर्वांश्च रोगान्नाशयेत्यभिप्रायः ॥

I have penetrated to the waters;
We are united with the sap;
I have come rich in milk, O Agni;
Do thou unite me with radiance.

अपो॑ अ॒द्यान्व॑चारिषँ॒ रसे॑न॒ सम॑सृक्ष्महि ।
पय॑स्वाँ अग्न॒ आग॑म॒न्तं मा॒ सँसृ॑ज॒ वर्च॑सा॒ स्वाहा॑ ।

अपो अद्येति ॥ अप इति कर्मनाम । अपः समिदाधान लक्षणं कर्म अद्य अन्वचारिषं अनुक्रमेण करोमि । रसः इच्छः कर्म विषया श्रद्धा, तेन रसेन समसृक्ष्मही । एकवचनस्थाने बहुवचनम् । लिङर्थे लुङ् । संसृष्टो भवेयं समिदाधाने कर्मणि श्रद्धापि मे वर्धता मित्यर्थः अथ वा रस इति ब्रह्मनाम स एव रसानां रसतमः इति श्रुतेः त्वत्प्रसादात् मे ब्रह्मसायुज्यं भूयादित्यर्थः ॥ पयस्वान् पय इति हविष उपलक्षणं, हविष्मान् भूत्वा हे अग्ने त्वां अहं अहरहः आगमम् । लिङर्थे लुङ् ।आगच्छेयम् । तमेवंभूतं मां वर्चसा दीप्त्या संसृज ॥

हे अग्ने अपः कर्म । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । अप्शब्द एव वा कर्मणि वर्तते । ‘ऊडिदम्’ इति शस उदात्तत्वम् । अपोवभृथाख्यं कर्मान्वचारिषमानुपूर्व्येण कृतवानस्मि । अतो वयं सर्वेपि रसेन फलेन समसृक्ष्महि सङ्गतास्स्मः । वचनव्यत्ययो वा, समसृक्ष्महि । सङ्गतोस्मि । ‘लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ इति सिचः कित्वम् । हे अग्ने पयस्वानन्नवान् हविर्भिस्तद्वान् त्वामागममागतोस्मि । ‘आतोटि नित्यम्’ इति संहितायां रुत्वम् । तस्मात्त्वां प्राप्तं मा संसृज संयोजय वर्चसा बलेन ॥

व्याख्याता चेयं ‘उरुं हि’ इत्यत्र । अपः कर्माण्यनुक्रमेण करोमि । रसेन संसृष्टो भूयासम् । हे अग्ने पयस्वान् हविष्मान् त्वामागमं तम्मा वर्चसा बलेन संसृजेति ॥

Rich art thou, lord of riches,
O Agni, rich in radiance;
May we enjoy thy loving kindness.

वसु॒र्वसु॑पति॒र्हिक॒मस्य॑ग्ने वि॒भाव॑सुः ।
स्याम॑ ते सुम॒तावपि॑ ॥

हे अग्ने वसुर्वासयिता सर्वस्य लोकस्य वसुपतिः धनानां स्वामी चात एव वासयिता इर्दृशस्त्वमसि । किञ्च - विभावसुस् तेजोधनश् च त्वम् असि दातासि धनानाम् इत्य् अर्थः । हिकं यस्माद् एवं तस्मात् ते तव सुमतौ कल्याण्यामनुग्रहबुद्धौ वयं स्याम भूयास्म । अपिशब्दाद्वसुमन्तश्च स्याम । ‘मन्क्तिन्व्याख्यान’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा - क्तिचि कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । क्तिन्येव वा ‘तादौच निति’ इत्येतद्बाधित्वाकृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । उत्तरपदे वा ‘मन्त्रे वृष्’ इति क्तिन उदात्तत्वम् ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवा᳓म् अग्ने व᳓सुपतिं व᳓सूनाम्
अभि᳓ प्र᳓ मन्दे अध्वरे᳓षु राजन्
त्व᳓या वा᳓जं वाजय᳓न्तो जयेम
अभि᳓ ष्याम पृत्सुती᳓र् म᳓र्तियानाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

vásupatim ← vásupati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

mande ← √mand- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jayema ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājayántaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

mártyānām ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pr̥tsutī́ḥ ← pr̥tsutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । वसु॑ऽपतिम् । वसू॑नाम् । अ॒भि । प्र । म॒न्दे॒ । अ॒ध्व॒रेषु॑ । रा॒ज॒न् ।
त्वया॑ । वाज॑म् । वा॒ज॒ऽयन्तः॑ । ज॒ये॒म॒ । अ॒भि । स्या॒म॒ । पृ॒त्सु॒तीः । मर्त्या॑नाम् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vasupatiṃ ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mande ← mand
• [verb], singular, Present indikative
• “rejoice; exhilarate.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājayanto ← vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• jayemābhi ← jayema ← ji
• [verb], plural, Present optative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• jayemābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ṣyāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pṛtsutīr ← pṛtsutīḥ ← pṛtsuti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “battle.”

• martyānām ← martya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

हे अग्ने वसूनां वसुपतिम् । वृत्त्यवृत्तिभ्यां वसूनां बाहुल्यं तत्स्वामित्वं चोक्तम् । बहूनां धनानां स्वामिनं त्वाम् अध्वरेषु यागेषु अभि प्र मन्दे आभिमुख्येन स्तौमि हे राजन् । किंच त्वया अनुकूलेन वाजयन्तः अन्नमिच्छन्तो वयं वाजं जयेम । किंच मर्त्यानां मरणधर्मकाणां पृत्सुतीः सेनाः अभि ष्याम अभिभवेम ॥

हे अग्ने अध्वरेषु राजन् चरुपुरोडाशादिभिर् दीप्यमान, त्वां वसूनां सर्वेषां सम्बन्धिनं नैकस्य द्वयोर्वा वसुपतिं वसूनां नित्यस्वामिनम् । इदं समास-व्यासाभ्यां प्रतिपाद्यते ।

ईदृशं त्वाम् अभिप्रमन्दे आभिमुख्येन तर्पयामि । मदि स्तुति-मोद-मद-स्वप्न-कान्ति-गतिषु । कश्चिदाह - वसूनां देवानां मध्ये वसुपतिमिति । किञ्च - वाजयन्तः वाजमन्नमात्मन इच्छन्तः । क्यचि ‘न छन्दस्यपुत्रस्य’ इतीत्वप्रतिषेधः । यदा वयं वाजमिच्छामस्तदा त्वया वाजं जयेम त्वयैव प्राप्नुयाम ।

किञ्च - मर्त्यानां मध्ये पृत्स्तुतीः पृतनां कर्तुं या अस्माभिरिच्छन्ति ताश् शत्रुसेना अभिष्यामाभिभवेम । ‘उपसर्गप्रादुर्भ्यामस्तिर्यच्परः’ इति षत्वम् । पृद् इति सङ्ग्रामकर्म । तस्मात् सङ्ग्रामयितुम् इच्छन्तीति सन्, छान्दसोभ्यासलोपः, विकरणव्यत्ययेन शः, वर्णव्यत्ययेन शतुरकारस्योकारः, ‘शतुरनुमः’ इति नद्या उदात्तत्वम् ।

यद्वा - पृतनास्सूयन्ते उत्पाद्यन्ते याभिस्ताः पृत्सुतयः । छान्दसं ह्रस्वत्वं, पृद्भावश्च । बहुविकारत्वान्नावगृह्यते । ‘मक्तिन्व्याख्यान’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Royal Agni, I glorify at sacrifices you who are the lord of vast riches; may we who are in want of food obtain food through you, and (through you) may we overcome hosts of (hostile) men.”

In you, o Agni, goods-lord of goods, I find elation at the rites, o king. Through you we would win victory’s prize, racing to the prize. We would prevail against the battle-charges of mortals.

O AGNI, King and Lord of wealth and treasures, in thee is my delight at sacrifices.
Through thee may we obtain the strength we long for, and overcome the fierce attacks of mortals.

Thee, O Agni, the treasure-lord of treasures, I gladden at the sacrifices, O king! May we, striving for gain, conquer gain through thee; may we overcome the hostilities of mortals.

Thou, O Agni, riches-lord of riches,
I hail [2], O lord in the sacrifices;
Through thee in strife may we be victorious;
May we overcome the hostilities of mortal men.

Zu dir, Agni, pilgere ich, zu dem Herrn der Schätze, du König über die Opfer. Mit dir wollen wir als Preiskämpfer den Preis gewinnen und die Angriffe der Sterblichen bestehen.

O Agni dich, den Güterherrn der Güter, erfreue ich, o König, bei den Festen, Lass beutelust’ge uns erringen Beute, bewält’gen uns der Menschen wilden Andrang.

О Агни, при виде тебя, господина благ,
Я радуюсь во время обрядов, о царь.
Стремясь к наградам, да завоюем мы с твоей помощью награду!
Да выстоим мы против нападок смертных!

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब ग्यारह ऋचावाले चतुर्थ सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) बिजुली के सदृश विद्या से व्याप्त (राजन्) उत्तम गुणों से प्रकाशमान राजन् ! (अध्वरेषु) नहीं हिंसा करने योग्य प्रजापालन और न्यायव्यवहारों में (वसूनाम्) धनों के (वसुपतिम्) धनस्वामी (त्वाम्) आप को मैं (अभि, प्र, मन्दे) सब ओर से आनन्द देऊँ वा आनन्द देता हूँ और (त्वया) अधिष्ठातारूप आपके साथ (वाजम्) संग्राम को (वाजयन्त) करते वा कराते हुए हम लोग (मर्त्यानाम्) मरण धर्मवाले शत्रुओं की (पृत्सुतीः) सेनाओं को (अभि, जयेम) सब ओर से जीतें, इससे धन और यश से युक्त (स्याम) होवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिनके अधिष्ठाता मुखिया धार्मिक और विद्वान् जन होवें, उनका सदा ही विजय, राज्य की वृद्धि और अतुल लक्ष्मी होती है ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने ! राजन्नध्वरेषु वसूनां वसुपतिं त्वामहमभि प्र मन्दे। त्वया सह वाजं वाजयन्तो वयं मर्त्यानां पृत्सुतीरभि जयेमाऽनेन धनकीर्त्तियुक्ताः स्याम ॥१॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) विद्युद्वद्व्याप्तविद्य (वसुपतिम्) धनस्वामिनम् (वसूनाम्) धनानाम् (अभि) (प्र) (मन्दे) आनन्दयेयमानन्दयामि वा (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु प्रजापालनन्यायव्यवहारेषु (राजन्) शुभगुणैः प्रकाशमान (त्वया) अधिष्ठात्रा (वाजम्) सङ्ग्रामम् (वाजयन्तः) कुर्वन्तः कारयन्तो वा (जयेम) (अभि) (स्याम) (पृत्सुतीः) सेनाः (मर्त्यानाम्) मरणधर्माणां शत्रूणाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - येषामधिष्ठातारो धार्मिका विद्वांसस्स्युस्तेषां सदैव विजयो राजवृद्धिरतुला श्रीश्च जायते ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजा यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - ज्यांचे अधिष्ठाते धार्मिक व विद्वान असतील तर त्यांचा नेहमी विजय होतो व राज्याची वृद्धी होऊन अमाप संपत्ती मिळते. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

त्वा᳓म् अग्ने वाजसा᳓तमं
वि᳓प्रा वर्धन्ति सु᳓ष्टुतम्
स᳓ नो रास्व सुवी᳓रियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vājasā́tamam ← vājasā́tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

súṣṭutam ← súṣṭuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vardhanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāsva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । वा॒ज॒ऽसात॑मम् । विप्राः॑ । व॒र्ध॒न्ति॒ । सुऽस्तु॑तम् ।
सः । नः॒ । रा॒स्व॒ । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vājasātamaṃ ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātamaṃ ← sātamam ← sātama
• [noun], accusative, singular, masculine

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vardhanti ← vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• suṣṭutam ← suṣṭuta
• [noun], accusative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rāsva ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

हे अग्ने विप्राः मेधाविनः स्तोतारः वाजसातमम् । वाजोऽन्नम् - तद्ददतं, सुष्टुतं पूर्वैः महर्षिभिः सम्यक् स्तुतं त्वां वर्धन्ति । स्तोत्रैर्वर्धयन्ति । सः त्वं नः अस्मभ्यं सुवीर्यं सर्वैः श्लाघनीयं बलं रास्व देहि ।

हे अग्ने त्वां वाजसातमं वाजस्यान्नस्य सम्भक्तृतमम् । सनोतेः ‘जनसनखनक्रमगमो विट्’, ‘विड्वनोरनुनासिकस्यात्’ इत्यात्वम् । सुष्टुतं सर्वैस्सुष्ठु स्तुतम् ।
यद्वा - सुष्ठु स्तुतो यथा भवसि तथा त्वां विप्रा मेधाविनो वर्धन्ति स्तुतिभिस्त्वां वर्धयन्तीत्यर्थः । ‘बहुलमन्यत्रापि’ इति णिलुक् ।
यद्वा - ‘छन्दस्यूभयथा’ इति शप आर्धधातुकत्वाण्णिलोपः । स्तौतेः कर्मणि निष्ठायां ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वं, ‘उपसगार्त्सुनोति’ इत्यादिना षत्वम् ।

स त्वं नः अस्मभ्यं सुवीर्यं शोभनवीर्यं धनं वाजलक्षणं रास्व देहि । व्यत्ययेनात्मनेपदम्, ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Wise worshippers exalt you, Agni, the bountiful giver of food, the deservedly lauded; do you bestow upon us excellent strength.”

You, o Agni, best prizewinner, do the inspired poets make strong when you are well praised.
Give us an abundance of heroes.

Singers exalt thee, Agni, well lauded, best giver of our strength:
So grant thou us heroic might.

The priests make thee grow, O Agni, the greatest acquirer of wealth, the highly praised one. Bestow thou on us abundance of heroes.

Thee, O Agni, best gainer of booty,
The sages nourish, well lauded;
Do thou give us wealth of heroes.

Dich, Agni, der am meisten Gewinn einbringt, den Wohlgepriesenen erbauen die Redekundigen. Schenke du uns die Meisterschaft!

Dich hochgelobten stärkt die Schar der Sänger, dich, der Kraft verleiht, So schenk uns, Agni, Heldenkraft.

Тебя, о Агни, лучше всех захватывающего добычу,
Прекрасно восхваленного, подкрепляют вдохновенные.
Дай нам богатство из прекрасных героев!

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) महाविद्वन् ! (विप्राः) बुद्धिमान् जन जिन (वाजसातमम्) विज्ञान और वेगों के विभाग करनेवाले (सुष्टुतम्) उत्तम यशवाले और (सुवीर्य्यम्) उत्तम पराक्रमयुक्त (त्वाम्) आपकी (वर्धन्ति) वृद्धि करते हैं, (सः) वह आप (नः) हम लोगों के लिये उत्तम पराक्रम को (रास्व) दीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो आप लोगों की यथार्थवक्ता विद्वान् जन सब प्रकार से वृद्धि करें तो आप लोगों का अतुल प्रताप बढ़े ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने ! विप्रा यं वाजसातमं सुष्टुतं सुवीर्य्यं त्वां वर्धन्ति स त्वं नस्सुवीर्यं रास्व ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) महाविद्वन् (वाजसातमम्) वाजानां विज्ञानानां वेगानामतिशयेन विभाजकम् (विप्राः) मेधाविनः (वर्धन्ति) वर्धयन्ति (सुष्टुतम्) शोभनकीर्त्तिम् (सः) (नः) अस्मभ्यम् (रास्व) देहि (सुवीर्यम्) सुष्ठुपराक्रमम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यदि युष्मानाप्ता विद्वांसः सर्वतो वर्धयेयुस्तर्हि युष्माकमतुलः प्रभावो वर्द्धेत ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! आप्त विद्वान लोकांनी तुमची सर्व प्रकारे वृद्धी केल्यास तुमचा पराक्रम खूप वाढेल. ॥ ५ ॥

May Agni here make room for us;
May he go before us cleaving the foe
Joyfully may he conquer our foes;
May he win booty in the contest for booty.

अ॒यन्नो॑ अ॒ग्निर्वरि॑वᳵ कृणोत्व॒यम्मृधᳶ॑ पु॒र ए॑तु प्रभि॒न्दन् ।
अ॒यँ शत्रू॑ञ्जयतु॒ जर्हृ॑षाणो॒ऽयव्ँवाज॑ञ्जयतु॒ वाज॑सातौ ॥

अयमग्निरस्माकं वरिवो धनं कृणोतु । अयं मृधस्सङ्ग्रामान् प्रभिन्दन् पुरस्तादेतु । अयं जर्हृषाणस्सङ्ग्रामजयेन हृष्टान्तःकरणश्शत्रून् जयतु । अयं वाजमन्नं नयतु वाजसातौ वाजलाभहेतौ सङ्ग्रामे इति ॥

By Agni is Agni kindled,
The wise, the young, the lord of the house,
The bearer of the oblation, with ladle in his mouth.

अ॒ग्निना॒ग्निस्समि॑ध्यते क॒विर्गृ॒हप॑ति॒र्युवा॑ ।
ह॒व्य॒वाड्जु॒ह्वा॑स्यः ॥

अग्निनाभ्युद्दृतेनायमग्निः पूर्वोद्धृतः समिध्यते सम्यगेव इध्म उद्वायते [सम्यगेव इध्यते] । कविर्मेधावी गृहपतिर्गृहस्य पतिस्स्वामी । युवा नित्यतरुणः, हविर्भिर्वा देवानामात्मनश्च मिश्रयिता । हव्यवाट् हविषां वोढा । ‘वहश्च’ इति ण्विः । जुह्वास्यः जुहूरास्यस्थानीया यस्य । सोयमेवं गुणोग्निरभ्युद्धरणदोषमुपशमयत्विति शेषः ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ हि᳓ अग्ने अग्नि᳓ना
वि᳓प्रो वि᳓प्रेण स᳓न् सता᳓
स᳓खा स᳓ख्या समिध्य᳓से

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

agnínā ← agní- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

satā́ ← √as- 1 (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vípreṇa ← vípra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhyā ← sákhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

samidhyáse ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

त्वम् । हि । अ॒ग्ने॒ । अ॒ग्निना॑ । विप्रः॑ । विप्रे॑ण । सन् । स॒ता ।
सखा॑ । सख्या॑ । स॒म्ऽइ॒ध्यसे॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agninā ← agni
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• vipreṇa ← vipra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• satā ← as
• [verb noun], instrumental, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhyā ← sakhi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• samidhyase ← samindh ← √indh
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “kindle; blaze.”

हे अग्ने विप्रः मेधावी सन् विद्यमानः सखा च त्वं विप्रेण सता सख्या अग्निना समिध्यसे । तथा च ब्राह्मणं - ’त्वं ह्यग्ने अग्निना विप्रो विप्रेण सन्त्सतेति विप्र इतरो विप्र इतरः सन्नितरः सन्नितरः सखा सख्या समिध्यस इत्येष ह वा अस्य स्वः सखा’ (ऐ. ब्रा. १. १६ ) इति ॥

हे अग्ने त्वमग्निनाभ्युद्धृतेन समिध्यसे सम्यगेवेध्यसे । कीदृशः कीदृशेनेत्याह - विप्रो मेधावी विप्रेण मेधाविना समिध्यसे । अयमकेस्समिन्धनहेतुः । किञ्च - सन् प्राज्ञः स तादृशेनाग्निना समिध्यसे । ‘हि च’ इति निघातप्रतिषेधः, ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वं, ‘उहात्तवता तिङा’ इति समासः, अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे यक उदात्तत्वम् । ईदृशस्त्वमभ्युद्धरणदोषमुपशमयेति शेषः ॥

English translation:

“You, Agni, are kindled by Agni; a sage by a sage, saint by a saint, a friend by a friend.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A saint by asaint: San, satā = vidyamānaḥ, vidyamānena; Aitareya Brāhmaṇa 1.16: the fire was produced by frictionfrom the two araṇis and was thrown into the āhavanīya fire, in the atithyeṣṭi ceremony; in the verse tvamhyagne…, the one vipra (a sage) means one Agni, the other vipra the other Agni; the one san (being, existing)means the one, the other san (in satā) the other Agni (Haug)

For you—o Fire by fire, a poet by a poet, the real (thing) by a
real (man),
a comrade by a comrade—are kindled.

agne has to be tr. “Fire,” rather than the usual “Agni,” because otherwise the verbal play is lost. The constant interplay in the RV between physical fire and the god Agni is hard to render in tr. because of the PN problem.

For thou, O Agni, by the fire, Sage by the Sage, Good by the Good,
Friend by the Friend, art lighted up.

Thou, O Agni, by Agni,
The sage by the sage, the good by the good,
The comrade by the comrade, art kindled.

Denn du, Agni, wirst an Agni, der Redekundige an dem Redekundigen, der Treffliche an dem Trefflichen, der Freund an dem Freund entzündet.

Vom Weisen wirst du Weiser ja, o Glut, von Glut, vom Helden Held, Ein Freund vom Freunde angefacht.

Ты же, о Агни, огнем,
Вдохновенный – вдохновенным, настоящий – настоящим,
Друг – другом зажигается.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• ककुम्मतीगायत्री
• षड्जः

इस समय अग्निवाच्य ईश्वर ही पूज्य है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हम उपासक (अग्नये) उस सर्वव्यापी जगदीश्वर की (स्तोमैः) विविध स्तोत्रों और मन से (विधेम) उपासना करें, जो ईश्वर (उक्षान्नाय) धनवर्षक सूर्य्यादिकों के भी अन्नवत् पोषक है, पुनः (वशान्नाय) स्ववशीभूत समस्त जगतों का भी अन्नवत् धारक और पोषक है, पुनः (वेधसे) सबके रचयिता भी हैं। ऐसे जगदीश्वर की उपासना करें ॥११॥

भावार्थभाषाः - जो सबका धाता विधाता ईश है, उसकी उपासना सर्व भाव से करो ॥११॥

इदानीमग्निवाच्येश्वर एव पूज्योऽस्तीति प्रदर्श्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - वयमुपासकाः। अग्नये=सर्वव्यापकाय महेश्वराय। स्तोमैः=स्तोत्रैः। विधेम=परिचरेम। कीदृशाय। उक्षान्नाय=उक्षणां=धनवर्षकाणां सूर्य्यादीनामपि। अन्नाय=अन्नवत् पोषकाय। पुनः। वशान्नाय=वशानां वशीभूतानां समस्तानां जगताम्। अन्नाय अन्नवत्पोषकाय। पुनः। वेधसे=विधात्रे=रचयित्रे इत्यर्थः ॥११॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् अग्ने शु᳓चयस् त᳓व
शुक्रा᳓ भ्रा᳓जन्त ईरते
त᳓व ज्यो᳓तींषि अर्च᳓यः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

út ← út (invariable)

bhrā́jantaḥ ← √bhrāj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jyótīṁṣi ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

उत् । अ॒ग्ने॒ । शुच॑यः । तव॑ । शु॒क्राः । भ्राज॑न्तः । ई॒र॒ते॒ ।
तव॑ । ज्योतीं॑षि । अ॒र्चयः॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucayas ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• bhrājanta ← bhrājante ← bhrāj
• [verb], plural, Present indikative
• “shine; glitter; look.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jyotīṃṣy ← jyotīṃṣi ← jyotis
• [noun], nominative, plural, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

हे अग्ने ते तव शुचयः निर्मलाः शुक्राः शुक्लवर्णाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः अर्चयः प्रभाः तव ज्योतींषि तेजांसि उत् ईरते प्रेरयन्ति ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तो दीप्यमानाः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । उदीरते उद्गच्छन्ति । ईर गतौ आदादिकः अनुदात्तेत् ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ इत्यदादेशः ।

किञ्च – तवैव स्वभूतानि सर्वाणि तानि ज्योतींषि अर्चयः अर्चिषश्च त्वदीया एव । यद्वा - तवार्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । अर्चेर्ण्यन्तात् ‘अच इः’ इतीप्रत्ययः । यत एवं महाप्रभावस्त्वं तस्मादस्मदभिमतं शीघ्रं सम्पादयेति भावः ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति । किञ्च - तवैव स्वभूतानि ज्योतींष्य्ष्दित्यादीनि अर्चयोर्चींषि च । यद्वा - तव अर्चयोर्चयितारो यजमानाः ज्योतींषि ज्योतीरूपा भवन्ति स त्वमेवं महानुभावः उद्वापदोषमुपशमयेति ॥

हे अग्ने तव शुचयः तेजांसि शुक्राः निर्मलाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति तवैव स्वभूतानि सर्वाण्यादित्यादीनि ज्योतींषि । अर्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । एवम्महानुभावस्त्वमस्मदभिमतं क्षिप्रं प्रयच्छेति भावः ॥

हे अग्ने ते तव शुक्राः निर्मलाः शुचयः रश्मयः भ्राजन्तः राजन्तः उदीरते उद्गच्छन्ति तव । किं च - तवार्चयः तेजांसि ज्योतींषि ग्रहनक्षत्राणि भवन्ति । यद्वा - तवार्चयितारः ज्योतींषि भवन्तीति ॥

English translation:

“Agni, your pure, bright, shining flames send forth your splendours.”

Your flaming flames rise up as they flash, Agni,
your lights, your beams.

Upward, O Agni, rise thy flames, pure and resplendent, blazing high,
Thy lustres, fair effulgences.

O Agni, thy pure,
Bright, flaming (rays) arise,
Thy lights, thy flames.

Deine reinen hellen Flammen erheben sich strahlend, deine Lichter, deine Flammen, Agni.

Es steigen deine Flammen auf, die lichten, hellen, strahlenden, O Agni, deiner Lichter Glanz.

Ввысь взмывают, о Агни, твои чистые,
Прозрачные сверкающие,
Твои светила, языки пламени.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रमहः) हे मित्रभूत जीवों से सुपूज्य (अग्ने) महेश ! (शुक्रेण) शुद्ध (शोचिषा) तेज से युक्त (सः+त्वम्) वह तू (देवैः) हमारे इन्द्रियों के साथ (नः) हमारे (बर्हिषि) हृदयासन पर (आसत्सि) बैठ ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर को हृदय में बैठाकर ध्यान करे और इन्द्रियों को प्रथम वश कर उसकी स्तुति मन से करे ॥१४॥

टिप्पणी: देव−इन्द्रियवाचक देव शब्द है, यह प्रसिद्ध है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रमहः=मित्रैर्जीवैः पूजनीय अग्ने ईश ! शुक्रेण=शुद्धेन। शोचिषा=तेजसा युक्तः। स त्वम्। देवैरस्माकमिन्द्रियैः सह। नोऽस्माकम्। बर्हिषि=हृदयासने। आ सत्सि=आसीद=उपविश ॥१४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वृशो जानः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ ज्यो᳓तिषा बृहता᳓ भाति अग्नि᳓र्
आवि᳓र् वि᳓श्वानि कृणुते महित्वा᳓
प्रा᳓देवीर् मायाः᳓ सहते दुरे᳓वाः
शि᳓शीते शृ᳓ङ्गे र᳓क्षसे विनि᳓क्षे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

āvís ← āvís (invariable)

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ádevīḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

durévāḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

māyā́ḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sahate ← √sah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rákṣase ← rákṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śíśīte ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śŕ̥ṅge ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

viníkṣe ← √nikṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

वि । ज्योति॑षा । बृ॒ह॒ता । भा॒ति॒ । अ॒ग्निः । आ॒विः । विश्वा॑नि । कृ॒णु॒ते॒ । म॒हि॒ऽत्वा ।
प्र । अदे॑वीः । मा॒याः । स॒ह॒ते॒ । दुः॒ऽएवाः॑ । शिशी॑ते । शृङ्गे॒ इति॑ । रक्ष॑से । वि॒ऽनिक्षे॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• bṛhatā ← bṛhant
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Bṛhant.”

• bhāty ← bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “greatness.”

• prādevīr ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prādevīr ← adevīḥ ← adeva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “godless.”

• māyāḥ ← māyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• sahate ← sah
• [verb], singular, Present indikative
• “endure; overcome; habituate.”

• durevāḥ ← dureva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• śiśīte ← śā
• [verb], singular, Present indikative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• śṛṅge ← śṛṅga
• [noun], accusative, dual, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• rakṣase ← rakṣas
• [noun], dative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• vinikṣe ← vinikṣ ← √nikṣ
• [verb noun]

अयम् अग्निः ज्योतिषा तेजसा बृहता महता वि भाति विशेषेण दीप्यते । अथ तथाभूतः सन् महित्वा स्वमहत्त्वेन विश्वानि सर्वाणि पदार्थजातानि आविः कृणुते प्रकटीकरोति । एवं प्रवृद्धोऽग्निः अदेवीः अदेवनशीला आसुरीः मायाः दुरेवाः दुःखगमनाः’ प्र सहते अभिभवति । किंच शिशीते तीक्ष्णीकरोति । शृङ्गे शृङ्गाणि । शृङ्गसदृशीर्हिंसिका वा ज्वालाः शिशीते तीक्ष्णीकरोति । किमर्थम् । रक्षसे विनिक्षे रक्षसो नाशाय । ‘निश्यति श्रङ्गे रक्षसो विनिक्षणनाय’ (निरु. ४. १८) इति यास्कः ॥

अयमग्निर्बृहता ज्योतिषा महता तेजसा इत्थंभूतस्सन् विभाति विशेषेणाभाति महाननेनास्मदीयेन हविषा । ‘बृहन्महतोरुपसङ्ख्यानम्’ इति तृतीयाया उदात्तत्वम् । किन्च - विश्वानि महित्वा माहात्म्यानि । ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः । आविष्कृणुते आविष्कुर्वीत । किन्च - अदेवीः अदेवनशीलाः आसुरीर्मायाः प्रसहते अभिभवेत् । दुरेवाः दुःखेनैतव्याः दुष्प्रधर्षा इति यावत् । एतेर्वः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

किञ्च - शृङ्गे शृङ्गस्थानीये प्रधाने आत्मीये ज्वाले शिशीते तीक्ष्णीकुरुते । श्यतेर्व्यत्ययेन आत्मनेपदम्, पूर्ववच्छपश्श्लुः, इत्वं चाभ्यासस्य, ‘तास्यनुदात्तेत्’ इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे ‘अनुदात्ते च’ इत्याद्युदात्तत्वम् । किमर्थं शिशीत इत्याह – रक्षसे विनिक्षे रक्षोविनाशार्थम् । पूर्ववत्कर्मणस्सम्प्रदानत्वम् । विनिक्षे - णिक्षि चुम्बने ‘कृत्यार्थे तवैकेन्’ इति केन्प्रत्ययः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ज्वालाभ्यां रक्षसश्चुम्बनं दाह एव, रक्षसो दाहार्थं शृङ्गे तीक्ष्णीकरोत्विति । यद्वा - णिजेश्शोधनकर्मणः ‘तुमर्थे सेसेनसे’ इति क्सेप्रत्ययः, ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सनि वा व्यत्ययेन गुणाभावः । विनाशे बन्धनं विनाशनमेव ॥

अयमग्निर्बृहता ज्योतिषा विभाति विशेषेण भायात् अनेन हविषा ।
किञ्च - विश्वानि महित्वा माहात्म्यानि आविष्कृणुते आविष्कुर्वीत । किञ्च - अदेवीः अदेवनशीला आसुरीर्मायाः दुरेवाः दुष्प्रधर्षाः प्रसहते अभिभवेत् । किञ्च - शृङ्गे शृङ्गस्थानीये आत्मीये प्रधाने ज्वाले शत्रूणां वा हिंसके शिशीते तीक्ष्णीकुर्यात् । किमर्थम्? रक्षसे विनिक्षे रक्षसो विनाशार्थं ज्वालाभ्यां निक्षणं चुम्बनं शोधनं वा विनाशोवेति स एव महानुभावोग्निरनुगमनदोषमुपशमय्यात्मनः परापतितं ज्योतिरवरुन्ध इति ॥

अयमग्निः बृहता ज्योतिषा विभाति विविधं भाति, विश्वानि च महित्वा माहात्म्यानि आविष्कृणुते आविष्करोति । अदेवीः अदेवन शीलाश्च दुरेवाः दुःखेन गन्तव्या मायाः प्रसहते प्रकर्षेणाभिभवतु । किं च – शृङ्गे गोशृङ्गस्थानीये ज्वाले शिशीते निशितीकरोति । किमर्थं? रक्षसो विनाशार्थमिति ॥

English translation:

“Agni, shines with great and varied radiance; he makes all things manifest by his might; he overcomes undivine malignant delusions; he sharpens his horns for the destruction of the rākṣasas.”

Agni radiates in all directions with a lofty light. He makes visible all things by his greatness.
He overpowers ungodly guiles and those of evil ways. He sharpens his horns to pierce through the demonic.

Agni shines far and wide with lofty splendour, and by his greatness makes all things apparent.
He conquers godless and malign enchantments, and sharpens both his horns to gore the Raksas.

Agni shines with mighty light; he makes all things visible by his greatness. He conquers godless, wicked wiles. He sharpens his two horns in order to pierce the Rakshas.

With great radiance Agni shineth;
All things doth he reveal by his might;
He overcometh godless and malign enchantments
He sharpeneth his horns to pierce the Raksas.

In hohem Licht erstrahlt Agni, er offenbart alle seine Kräfte mit Macht. Er überwindet die gottlosen böswilligen Blendwerke, er wetzt die Hörner, um den bösen Geist aufzuspießen.

Mit hellem Glanze strahlet weithin Agni, in Herrlichkeit macht alles offenbar er; Bezwingt die bösen, gottverhassten Listen, er wetzt die Hörner, das Gespenst zu tilgen.

Агни ярко сверкает высоким светом.
(Своим) величием он делает видными все (предметы).
Он осиливает безбожные колдовские чары, действующие во зло.
Он оттачивает рога, чтобы пронзить ракшаса.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे (अग्निः) सूर्य्य आदि रूप से अग्नि (बृहता) बड़े (ज्योतिषा) प्रकाश से (महित्वा) बड़प्पन से (विश्वानि) सम्पूर्ण वस्तुओं को (आविः) प्रकट (कृणुते) करता है (वि) विशेष करके (भाति) प्रकाशित होता है और (प्र) अत्यन्त (सहते) सहन करता है (शृङ्गे) शृङ्ग के निमित्त (रक्षसे) दुष्टों के विनाश के लिये (विनिक्षे) वा अन्य विनाश के लिये (शिशीते) प्रतापयुक्त होता है, वैसे (दुरेवाः) दुष्ट प्राप्त कराने रूप कर्मवाली (अदेवीः) अशुद्ध (मायाः) छल आदि से युक्त बुद्धियों को सब प्रकार से वारण कीजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अन्धकार का वारण कर और प्रकाश को उत्पन्न करके भय का निवारण करता है, वैसे ही विद्वान् जन घोर अज्ञान का निवारण करके विद्यारूप सूर्य को उत्पन्न करके सब के आत्माओं को प्रकाशित करें ॥९॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथाग्निर्बृहता ज्योतिषा महित्वा विश्वान्याविष्कृणुते वि भाति प्र सहते शृङ्गे रक्षसे विनिक्षे शिशीते तथा दुरेवा अदेवीर्मायाः सर्वतो निवारयतः ॥९॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषेण (ज्योतिषा) प्रकाशेन (बृहता) महता (भाति) प्रकाशते (अग्निः) सूर्यादिरूपेण पावकः (आविः) प्राकट्ये (विश्वानि) सर्वाणि वस्तूनि (कृणुते) (महित्वा) महत्त्वेन (प्र) (अदेवीः) अशुद्धाः (मायाः) छलादियुक्ता प्रज्ञाः (सहते) (दुरेवाः) दुष्टमेवः प्रापणं कर्म यासां ताः (शिशीते) तेजते (शृङ्गे) (रक्षसे) दुष्टानां विनाशाय (विनिक्षे) विनाशाय ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्योऽन्धकारं निवार्य प्रकाशं जनयित्वा भयं निवारयति तथैव विद्वांसो गाढमज्ञानं निवार्य विद्यार्कं जनयित्वा सर्वेषामात्मनः प्रकाशयन्तु ॥९॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य अंधकाराचे निवारण करून प्रकाश उत्पन्न करतो व भयाचे निवारण करतो तसेच विद्वान लोक गाढ अज्ञानाचे निवारण करून विद्यारूपी सूर्य उत्पन्न करून सर्व आत्म्यांमध्ये प्रकाश करवितात. ॥ ९ ॥