४० षोडशिग्रहः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓सावि सो᳓म इन्द्र ते
श᳓विष्ठ धृष्णव् आ᳓ गहि
आ᳓ त्वा पृणक्तु इन्द्रियं᳓
र᳓जः सू᳓र्यो न᳓ रश्मि᳓भिः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásāvi ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dhr̥ṣṇo ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śáviṣṭha ← śáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥ṇaktu ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

असा॑वि । सोमः॑ । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । शवि॑ष्ठ । धृ॒ष्णो॒ इति॑ । आ । ग॒हि॒ ।
आ । त्वा॒ । पृ॒ण॒क्तु॒ । इ॒न्द्रि॒यम् । रजः॑ । सू॒र्यः॑ । न । र॒श्मिऽभिः॑ ॥

• asāvi ← su
• [verb], singular, Aorist passive
• “press out; su.”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• śaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• dhṛṣṇav ← dhṛṣṇo ← dhṛṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pṛṇaktv ← pṛṇaktu ← pṛc
• [verb], singular, Present imperative
• “mix; unite.”

• indriyaṃ ← indriyam ← indriya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sense organ; Indriya; sense; power; semen; indriya [word]; mind; penis; manfulness; force.”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

हे इन्द्र ते त्वदर्थं सोमः असावि अभिषुतोऽभूत् । हे शविष्ठ अतिशयेन बलवन् अत एव धृष्णो शत्रूणां धर्षयितरिन्द्र आ गहि देवयजनदेशमागच्छ । आगतं च त्वाम् इन्द्रियं सोमपानेनोत्पन्नं प्रभूतं सामर्थ्यम् आ पृणक्तु आपूरयतु । रजः अन्तरिक्षं रश्मिभिः किरणैः सूर्यो न । यथा सूर्यः पूरयति तद्वत् ॥ शविष्ठ । शवस्विञ्शब्दात् इष्टनि ‘ विन्मतोर्लुक्’।’ टेः’ इति टिलोपः । पादादित्वात् निघाताभावः । गहि । गमेर्लोटि: बहलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ।’ अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः । तस्य ‘असिद्धवदत्रा भात्’ इति असिद्धवत्त्वात् हेः लुगभावः ॥

हे इन्द्र शविष्ठ बलवत्तम । शवस्वच्-छब्दादिष्ठनि ‘विन्मतोर्लुक्’ इति मतुपो लुक्, ‘टेः’ इति टिलोपः । हे धृष्णो शत्रूणां धर्षयितः । ‘त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः’ इति क्नुप्रत्ययः । आगहि आगच्छ अस्मद्यज्ञम् । गमेश्शपो लुक् ।

कस्मादेवमुच्यस इति चेत्? त्वदर्थम् अयं सोमोऽसावि अभिषुतस् - तस्मादागच्छेति ।

किञ्च - इन्द्रियं वीर्यं सोमपानेन च प्रभूततां गतं त्वाम् आपृणक्तु आपूरयतु । सूर्यमिव रज उदकं यथा रश्मिभिर्द्वारभूतैः सूर्यमापूरयति ॥

English translation:

“The Soma has been expressed, Indra, for you; potent humber (of your foes), approach; may vigour fill you (by Soma), as the sun fills the firmament with his rays.”

The soma has been pressed for you, Indra. O strongest bold one, come here.
Let Indrian strength permeate you, as the sun permeates the airy realm with its rays.

Unlike the standard tr., Witzel Gotō take rájaḥ ‘Raum’ with the frame, not the simile: “… soll dich (und) den Raum erfüllen, wie die Sonne …” I assume this is because the simile particle ná, which usually follows the first word of a simile, here follows the second word, by most interpretations (rájaḥ sū́ryo ná raśmíbhiḥ). This does not seem to me sufficient reason to split apart this cosmological image. I attribute the position of ná to the particularly close association of sū́rya- and raśmíbhiḥ, which are frequently adjacent (cf. esp. the identical simile but without a third term … sū́ryo ná raśmíbhiḥ in VIII.43.32, IX.41.5).

The Soma hath been pressed for thee, O Indra; mightiest, bold One, come.
May Indra-vigour fill thee full, as the Sun fills mid-air with rays.

The Soma hath been pressed for thee O Indra;
O most strong, O impetuous one, come hither;
Let power encompass thee,
Even as the sun encompasses the atmosphere with its rays.

Soma ist für dich, Indra, ausgepresst, du Stärkster, Mutiger, komm herbei! Dich soll die Indrakraft durchdringen wie die Sonne mit ihren Strahlen den Raum.

Gepresst ist Soma, Indra, dir, o stärkster, kühner, komme her; Die Indrakraft durchdringe dich, wie Sonnenstrahlen rings die Luft.

Выжат сома для тебя, о Индра, –
Приди, о самый сильный, дерзкий (бог)!
Да наполнит тебя сила Индры,
Как солнце – пространство (своими) лучами!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब चौरासीवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में सेनापति के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धृष्णो) प्रगल्भ (शविष्ठ) प्रशंसित बलयुक्त (इन्द्र) परमैश्वर्य देनेहारे सत्पुरुष (ते) तेरे लिये जो (सोमः) अनेक प्रकार के रोगों को विनाश करनेहारी औषधियों का सार हमने (असावि) सिद्ध किया है, जो तेरी (इन्द्रियम्) इन्द्रियों को (सूर्यः) सविता (रश्मिभिः) किरणों से (रजः) लोकों का प्रकाश करने के (न) तुल्य प्रकाश करे उसको तू (आगहि) प्राप्त हो, वह (त्वा) तुझे (आ पृणक्तु) बल और आरोग्यता से युक्त करे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। प्रजा, सेना और पाठशालाओं की सभाओ में स्थित पुरुषों को योग्य है कि अच्छे प्रकार सूर्य के समान तेजस्वी पुरुष को प्रजा, सेना और पाठशालाओं में अध्यक्ष करके सब प्रकार से उसका सत्कार करना चाहिये, वैसे सभ्यजनों की भी प्रतिष्ठा करनी चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे धृष्णो शविष्ठेन्द्र ! ते तुभ्यं यः सोमोऽस्माभिरसावि यस्ते तवेन्द्रियं सूर्यो रश्मिभी रजो नेव प्रकाशयेत् तं त्वमागहि समन्तात् प्राप्नुहि स च त्वा त्वामापृणक्तु ॥ १ ॥

पुनः सेनाध्यक्षकृत्यमुपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (असावि) उत्पाद्यते (सोमः) उत्तमोऽनेकविधरोगनाशक ओषधिरसः (इन्द्र) सर्वैश्वर्यप्राप्तिहेतो (ते) तुभ्यम् (शविष्ठ) बलिष्ठ (धृष्णो) प्रगल्भ (आ) आभिमुख्ये (गहि) प्राप्नुहि (आ) समन्तात् (त्वा) त्वाम् (पृणक्तु) सम्पर्कं करोतु (इन्द्रियम्) मनः (रजः) लोकसमूहम् (सूर्यः) सविता (न) इव (रश्मिभिः) किरणैः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। प्रजासेनाशालासभास्थैः पुरुषैः सुपरीक्ष्य सूर्यसदृशं प्रजासेनाशालासभाध्यक्षं कृत्वा सर्वथा स सत्कर्त्तव्य एवं सभ्या अपि प्रतिष्ठापयितव्याः ॥ १ ॥

या सूक्तात सेनापतीचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थ्याची संगती पूर्वसूक्तार्थाबरोबर जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे, प्रजा, सेना, शाळा व सभा यांच्यात स्थित पुरुषांनी सूर्याप्रमाणे तेजस्वी पुरुषाला प्रजा, सेना शाळेत अध्यक्ष करून सर्व प्रकारे त्याचा सत्कार केला पाहिजे तसे सभ्य लोकांचाही आदर केला पाहिजे. ॥ १ ॥

उ॒प॒या॒मगृ॑हीतो॒ऽसीन्द्रा॑य त्वा षोड॒शिन॑ ए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा षोड॒शिने॑ ॥

(ग्रहणम्)

इन्द्रा॑य त्वा षो॒ड॒शिने॑ +++(ग्रहणमन्त्रः)+++ ।

to Indra of the Sodaśin thee!

उ॒प॒या॒मगृ॑हीतो॒ऽसीन्द्रा॑य त्वा षो॒ड॒शिने॑ +++(ग्रहणमन्त्रः)+++ ।

2-3ग्रहणसादने व्याख्याते ।
षोडशिनः षोडशेन स्तोत्रेण शस्त्रेण च तद्-वान् इन्द्रष् षोदशी ।
‘प्रजापतिर्देवेभ्यो यज्ञान्व्यादिशत्सरिरिचानोमन्यत स यज्ञानां षोडशधा’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

(सादनम्)

ए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा षोड॒शिने॑ ॥ [38] +++(सादनमन्त्रः)+++

This is thy birthplace; to Indra of the Sodaśin thee!

ए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा षोड॒शिने॑ ॥ [38] +++(सादनमन्त्रः)+++