२४ सावित्रग्रहः

• देवता - सविता
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

अ᳓दब्धेभिः सवितः पायु᳓भिष् टुवं᳓
शिवे᳓भिर् अद्य᳓ प᳓रि पाहि नो ग᳓यम्
हि᳓रण्यजिह्वः सुविता᳓य न᳓व्यसे
र᳓क्षा मा᳓किर् नो अघ᳓शंस ईशत

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádabdhebhiḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pāyúbhiḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

gáyam ← gáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

śivébhiḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

híraṇyajihvaḥ ← híraṇyajihva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

návyase ← návyas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

suvitā́ya ← suvitá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

agháśaṁsaḥ ← agháśaṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśata ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́kis ← mā́kis (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अद॑ब्धेभिः । स॒वि॒त॒रिति॑ । पा॒युऽभिः॑ । त्वम् । शि॒वेभिः॑ । अ॒द्य । परि॑ । पा॒हि॒ । नः॒ । गय॑म् ।
हिर॑ण्यऽजिह्वः । सु॒वि॒ताय॑ । नव्य॑से । रक्ष॑ । माकिः॑ । नः॒ । अ॒घऽशं॑सः । ई॒श॒त॒ ॥

• adabdhebhiḥ ← adabdha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• savitaḥ ← savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• pāyubhiṣ ← pāyubhiḥ ← pāyu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• ṭvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śivebhir ← śivebhiḥ ← śiva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• gayam ← gaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “house; Gaya; family; Gaya; property; Gaya; wealth; livestock.”

• hiraṇyajihvaḥ ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyajihvaḥ ← jihvaḥ ← jihvā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• suvitāya ← suvita
• [noun], dative, singular, neuter
• “prosperity; well-being.”

• navyase ← navyas
• [noun], dative, singular, neuter
• “new.”

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• mākir
• [adverb]

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aghaśaṃsa ← agha
• [noun], neuter
• “sin; evil; impurity; agha [word].”

• aghaśaṃsa ← śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “speaking.”

• īśata ← īś
• [verb], singular, Present injunctive
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

हे सवितः अदब्धेभिः अहिंसितैः पायुभिः तेजोभिः रक्षणसाधनैर्वा शिवेभिः सुखकरैः नः अस्माकं गयं गृहं धनं वा । ‘ गयः कृदरः’ इति गृहनामसु ’ मीळ्हं गयः’ इति धननामसु पाठात् । अद्य परि पाहि रक्ष। हिरण्यजिह्वः हितरमणीयवाक् त्वम् । तथा च यास्कः - ‘ हिरण्यं कस्मात् ’ इत्युपक्रम्य ’ हितरमणं भवतीति वा ’ ( निरु. २: १० ) इति । सुविताय सुखाय नव्यसे नवतराय भव । रक्ष अम्मान् पालय च । ‘नः अस्माकम् अघशंसः अनर्थमाशंसमानः शत्रुः माकिः ईशत मेशत ॥

हे सवितः अद्य अस्मिन्नहनि नः अस्माक गयं गृहं परिपाहि सर्वतो रक्ष अदब्धेभिः अदब्धैः केनाप्यहिंसितैः क्वचिदप्यप्रतिहतैर्वा पायुभिः पालनैः प्रजानां रसानाम् । त्रिभिर्वा रश्मय उच्यन्ते । शिवेभिश्शिवैश्शान्तकलुषैः पावनैरिति यावत् । ‘बहुलं छन्दसि’ इत्यैसभावः । पायुभिरित्यत्र ’ कृपावाजि’ इत्यादिनोण्प्रत्ययः ‘युष्मत्तत्ततक्षुष्वन्तः पादं’ इति संहितायां भिसस्सकारस्य षत्वम् । एवमैहिकभोग स्थानगृहस्य रक्षा प्रार्थिता ।
आमुष्मिकसुखस्थानमधुना प्रार्थयते - सुविताय सुष्टु इताय प्राप्ताय स्थानाय सुकृतेन प्राप्तायेति यावत् । ‘तन्वादीनां छन्दसि बहुलम्’ इत्युवङादेशः ‘सूपमानात्कः’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । नव्यसे नवतराय सर्वदाभिनवाय । इर्यसुन ईकारस्य यकारस्य वा छान्दसो लोपः । ईदृशमस्मदीयं स्वर्गस्थानं रक्षेत्यर्थः । हिरण्यजिह्वस्त्वं रसाहरण साधनतया जिह्वास्थानीया रश्मयो जिह्व उच्यन्ते, हिरण्यस्वभावाः क्रमणशीलाः जिह्वा यस्य तादृशस्त्वं रक्ष । हर्य गतिकान्त्योः, ‘हर्यतेः कन्यन् हिर च’ इति कन्यन्प्रत्ययः ।
किञ्च - नः अस्माकं कश्चिदप्यघशंसः अघे शंसनमभिलाषो यस्य तादृशो माकिरीशिता मा ईशिष्ट । माकिरिति छान्दस उपजनः; निपातान्तरं वा, यथाह गणकारः - ‘यत्र माकिर्नकिर्नभ’ इति । ईष्टेर्लङि विकरणव्यत्ययेन च्लेरङादेशः । ‘अनुदात्ते च कुधपरे’ इति संहितायां प्रकृतिभावः । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति रक्षेत्यस्य दीर्घः । इत्थं प्रार्थयमानानामस्माकं न कश्चिदप्यनिष्टकृत्स्यादित्यर्थः ॥

English translation:

“Do you, Savitā, posper today our dwelling with uninjurable protections, confirming happiness; do you, who are golden-tongued, (be vigilant) for our present prosperity; protect us; let not any calumniator have power (to harm) us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Golden-tongued: hiraṇyajihva = one whose speech is plural asant and beneficial, hita ramaṇīya vāk (Nirukta 2.10: hitaramaṇam bhavaīti vā); jihvā may also imply jvālā, flame, i.e. he whose light or heat is beneficial; Yajuṣ 33,69

With your kindly, undeceivable protectors, o Savitar, today protect our household all around.
You of golden tongue, guard us for our ever newer welfare; let none who curse hold sway over us.

I do not understand why the Vṛtra-smashing is couched in the pres. tense, hatháḥ. The injunc. 2nd du. hatám would fit the same metrical slot, and its corresponding impf. ahatam was in fact used in 1d. The rest of the vs. is preterital, with augmented imperfects amanyata (b), airayatam (c) and pf. paprathuḥ (d). One might argue that the accented injunc. could easily be mistaken for the masc. acc. sg.

ppl. as a modifier of áhim … vṛtrám, but hatám as 2nd du. impv. is fairly common elsewhere (though, it seems, not with an acc. sg. obj. that could facilitate the misidentification). Another possibility is that this is an attempt to convey relative tense in the absence of a functional pluperfect: if Heaven’s giving consent (2nd half of b; ánu … amanyata) logically precedes the smashing itself — not a foregone conclusion: Heaven may have cheered them on while they performed the smashing — then the present hatháḥ would express the action that followed the one conveyed by the impf. amanyata. But I consider this unlikely.

Well-attested samudrá- is otherwise masc.; with Lüders (192 and n. 1) I take neut.

pl. samudrā́ṇi in d as an adj. and supply árṇāṃsi from c.

Protect our habitation, Savitar, this day, with guardian aids around, auspicious, firm and true.
God of the golden tongue, keep us for newest bliss: let not the evil-wisher have us in his power.

With guards that never fail, auspicious, Savitar, Protect our habitation all around to-day. God of the golden tongue, for welfare ever new Preserve us: let no plotter hold us in his grasp.

O Savitr with unfailing guardians,
Propitious, do thou to-day guard our house;
Golden-tongued do thou protect us for new prosperity;
May no plotter of evil overpower us.

Mit deinen unfehlbaren, freundlichen Schützern schütze heute unser Haus, Savitri! Du, der Goldzungige, schütze uns zu erneuter Wohlfahrt! Kein Lästerer soll über uns Macht haben.

Mit unbethörter heilbegabter Hüterschar, o Savitar, beschütze heute unser Haus, Goldzungiger, zu immer neuem Wohlergehn; kein böser Dämon möge unser mächtig sein.

Ты, Савитар, с (твоими) защитниками, которых не обмануть,
С дружелюбными, защити сегодня со всех сторон наше жилье!
О златоязыкий, храни (нас) для новой удачи!
Да не овладеет нами никакой злоречивец!

• सविता
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह राजा कैसा और किससे क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) अच्छे कामों में प्रेरणा देनेवाले राजन् ! (त्वम्) आप (अद्य) अब (अदब्धेभिः) न नष्ट करने वा न नष्ट होने और (शिवेभिः) सुख करने वा मङ्गल विधान करनेवाले (पायुभिः) रक्षा के निमित्तों से (नः) हमारे (गयम्) सन्तान, धन और घर की (परि, पाहि) सब ओर से रक्षा करो तथा (हिरण्यजिह्वः) सुवर्ण के समान सत्य से जिसकी वाणी प्रकाशित है ऐसे होते हुए (नव्यसे) अतीव नवीन (सुविताय) ऐश्वर्य्य के लिये हमारे पुत्रादिकों की (रक्षा) रक्षा करो जैसे (अघशंसः) चोर (नः) हम लोगों के प्रति (माकिः) न (ईशत) विघ्नों के करने को समर्थ हो, वैसा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा प्रयत्न के साथ प्रजाओं की अच्छे प्रकार रक्षा कर डाकुओं को मारे, वही नवीन-नवीन ऐश्वर्य्य को उत्पन्न कर निरन्तर प्रजाजनों का प्यारा और धार्मिक हो ॥३॥

अन्वय: हे सवितस्त्वमद्याऽदब्धेभिः शिवेभिः पायुभिर्नो गयं परि पाहि हिरण्यजिह्वः सन्नव्यसे सुविताय नो गयं रक्षा यथाऽघशंसो नो माकिरीशत तथा विधेहि ॥३॥

पुनः स राजा कीदृशः केन किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अदब्धेभिः) अहिंसिकैरहिंसितैर्वा (सवितः) सत्कर्मसु प्रेरक राजन् (पायुभिः) रक्षणैः (त्वम्) (शिवेभिः) सुखकारकैर्मङ्गलविधायकैः (अद्य) इदानीम् (परि) सर्वतः (पाहि) रक्ष (नः) अस्माकम् (गयम्) गमयपत्यं धनं गृहं वा। गय इत्यपत्यनाम। (निघं०२.२) धननाम (निघं०२.१०) गृहनाम च (निघं०३.४)। (हिरण्यजिह्वः) हिरण्यमिव सत्येन सुप्रकाशिता वाणी यस्य सः (सुविताय) ऐश्वर्याय (नव्यसे) अतिशयेन नवीनाय (रक्षा) (माकिः) निषेधे (नः) अस्माकम् (अघशंसः) स्तेनः (ईशत) विघ्नानां ईश्वरो भवेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा प्रयत्नेन प्रजाः संरक्ष्य दस्य्वादीन् हन्यात् स एव नवीनं नवीनमैश्वर्यं जनयित्वा सततं प्रजाप्रियो धार्मिकः स्यात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो राजा प्रयत्नपूर्वक प्रजेचे चांगल्याप्रकारे रक्षण करून दुष्टांना मारतो तोच नवनवीन ऐश्वर्य उत्पन्न करून सतत प्रजेचा प्रिय व धार्मिक होतो. ॥ ३ ॥

दे॒वाय॑ त्वा सवि॒त्रे ॥ [24]

to the god Savitr thee!

दे॒वाय॑ त्वा सवि॒त्रे ॥ [24]