यजुर्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

१-२ बृहती , ३-त्रिष्टुप् । सोमऋषिः

भास्करोक्त-विनियोगः

1तृतीयसवने आदित्यं गृह्णाति - कदा चन स्तरीरसीति पथ्यया पञ्चपदया ।
यथोक्तं - ‘पथ्या पञ्चभिरष्टाक्षरैः’ इति । इयं तु शङ्कुमतीनाम पथ्या, यथोक्तं - ‘एकस्मिन् पञ्चके छन्दश्शङ्कुमती’ इति ।
पथ्या बृहती वा जागत-तृतीय-पादत्वात् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

कदा᳓ चन᳓ स्तरी᳓र्+++(=वन्ध्या गौः)+++ असि?
ने᳓न्द्र, सश्चसि+++(=संगच्छसे)+++ दाशु᳓षे ।
उ᳓पोप᳓+ इ᳓न् नु᳓ मघवन्, भू᳓य इ᳓न् नु᳓ ते
दा᳓नं देव᳓स्य +++(उप+उप-)+++पृच्यते+++(←पृची सम्पर्के)+++ ॥

007 ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - श्रुष्टिगुः काण्वः
छन्दः - बृहती

Thomson & Solcum

कदा᳓ चन᳓ स्तरी᳓र् असि
ने᳓न्द्र सश्चसि दाशु᳓षे
उ᳓पोपे᳓न् नु᳓ मघवन् भू᳓य इ᳓न् नु᳓ ते
दा᳓नं देव᳓स्य पृच्यते

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Vālakhilya
genre M;; Vālakhilya
genre M;; Vālakhilya
genre M;; Vālakhilya

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

kadā́ ← kadā́ (invariable)

starī́ḥ ← starī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

saścasi ← √sac- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́yaḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

úpopa ← úpa (invariable)

dā́nam ← dā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥cyate ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

पद-पाठः

क॒दा । च॒न । स्त॒रीः । अ॒सि॒ । न । इ॒न्द्र॒ । स॒श्च॒सि॒ । दा॒शुषे॑ ।
उप॑ऽउप । इत् । नु । म॒घ॒ऽव॒न् । भूयः॑ । इत् । नु । ते॒ । दान॑म् । दे॒वस्य॑ । पृ॒च्य॒ते॒ ॥

Hellwig Grammar

kadācana
[adverb]
“ever; sometimes.”

starīr ← starīḥ ← starī
[noun], nominative, singular, feminine
“barren cow.”

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

nendra ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

nendra ← indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

saścasi ← sac
[verb], singular, Present indikative
“accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

dāśuṣe ← dāś
[verb noun], dative, singular
“sacrifice; give.”

upopen ← upa
[adverb]
“towards; on; next.”

upopen ← upa
[adverb]
“towards; on; next.”

upopen ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

nu
[adverb]
“now; already.”

maghavan
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; maghavan [word].”

bhūya ← bhūyaḥ ← bhūyas
[noun], nominative, singular, neuter
“more(a); more(a); abounding in(p); stronger; bigger.”

in ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

nu
[adverb]
“now; already.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

dānaṃ ← dānam ← dāna
[noun], nominative, singular, neuter
“giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

devasya ← deva
[noun], genitive, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

pṛcyate ← pṛc
[verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
“mix; unite.”

सायण-भाष्यम्

हे मघवन् धनवन्न् इन्द्र नु क्षिप्रं दानं हविःसमर्पणं नु निश्चितं भूय इत् प्रचुरं सदेव ते तव देवस्य द्योतमानस्य परमेश्वरस्य उपोपेत् समीपमेव पृच्यते त्वया संपृक्तं भवति । स्वल्पमपि शीघ्रं सत्पात्रे समर्पितं बहुलीभूय ईश्वरे संगतं भवतीत्यभिप्रायः ।

अतः हे इन्द्र परमेश्वर दाशुषे हविर्दत्तवतो यजमानस्य स्तरीः हिंसकः कदाचन कदापि नासि न भवसि ।

अपि तु सश्चसि तेन संगच्छसे । तदीयं सख्यं संपादयसीत्यर्थः । ‘प्रसमुपोदः पादपूरणे’ (पा. सु. ८. १. ६) इत्यनेन उप इत्यस्य द्विवचनं (द्विर्वचनं ) पादपूरणार्थम् ॥

भट्टभास्कर-टीका

हे इन्द्र न कदाचिदपि त्वं स्तरीर् असि धनानां छादकोसि । ‘अवितॄस्तृतन्त्रिम्य ईः’ इतीप्रत्ययः ।

किम् अनाच्छादन-मात्रमेव? नेत्याह - सश्चसि दाशुषे, सश्चतिर् गतिकमा, दाशुषे हवींषि दत्तवते सश्चसि दित्सया । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति संप्रदानत्वम् । दातुम् इति वा पदाध्याहारः ।

दाशुषे दातुं सश्चसि धनानि दातुं दाशुषस् सकाशं त्वम् एव सश्चसि ।

किम् उच्यते सकृद् ददासीति -
हे मघवन् तव देवस्य देवनादिगुणयुक्तस्य दानं भूयो ऽप्य् उप-पृच्यते उपगृह्यते - पुनः पुनर् अपि समुपपाद्यते । न सकृद् दत्तम् इति स्मर्यते, किन्तु पुनः पुनर् दीयत एवेति । पृची सम्पर्के ।

अत्र भूय इन् नु त इति चतुर्थः पादः । ‘प्रसमुपोदः पादपूरणे’ इत्युपशब्दस्य द्विर्वचनम् । ‘अनुदातं च’ इति द्वितीयो निहन्यते । इच्छब्दोवधारणार्थः उपपृच्यत एव ।

नु-शब्दः प्रसिद्धौ; नन्व् एवं खलु सर्वदा क्रियते ।
नु इति पुराण-वचनो वा, पुराणोयं तव स्वभावः ।

द्वितीय इच्-छब्दो ऽप्य्-अर्थः, भूयोपि । द्वियीयो नु-शब्दो हेतौ, यस्माद् एवं तस्मान् न कदा चन स्तरीर् असीति । तस्माद् एवं-प्रभावस् त्वम् अस्मान् अप्य् अनुगृहाणेत्याशिषा समाप्यते ॥

कदाचिदपि स्तरीश्छादयिता अभिभविता न भवसि । अपि तु दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय सश्चसि समागच्छसि, न कदाचिदपि तत्सकाशं मुञ्चसि उपकर्तुम् । तथाहि - हे मघवन् तव देवस्य देवनशीलस्य दानं भूयोभूयोपि उपपृच्यत एव, अविच्छेदेन निर्वर्त्यत एव । यद्वा - भूयोभूयोपि उपपृच्यतां उत्पाद्यतामिति ॥

Wilson

English translation:

“Never are you niggardly,
Indra, and give not to the worshipper;
but your godlike gifts, O Maghavan,
are poured forth more and more.”

Jamison Brereton

Never are you a barren cow,
nor, Indra, do you go dry for the pious man.
Over and over, more and more,
the gift coming from you, the god, becomes engorged.

Jamison Brereton Notes

Notice the over-the-top piling up of particles and similar items in c: úpaupa íd nú … bhū́ya íd nú, with the actual topic postponed till the next pāda.

The lexeme úpa √pṛc generally has a sexual connotation (see disc. I.40.6), and given the barren cow and the going dry of ab, ‘becomes engorged’ better captures the contrast than Geldner’s anodyne “nimmt … zu und zu” (increases).

Keith

Never art thou barren, O Indra,
Never dost thou fail thy worshipper;
Now more and more is thy divine gift increased,
O bountiful one.

Geldner

Auch nicht einmal bist du eine unfruchtbare Kuh, nie stehst du für den Opferwilligen trocken. Immer mehr nimmt deine, des Gottes, Freigebigkeit, o Gabenreicher, zu und zu.

Grassmann

Bisweilen, o Indra, bist du karg und bist dem Verehrer nicht zu Willen; nun aber wird, o mächtiger Gott, deine Gabe desto reichlicher zugetheilt.

Elizarenkova

Ты же никогда не бываешь яловой коровой,
Для почитающего (тебя) ты не иссякаешь, о Индра.
Сейчас же, о щедрый, все больше и больше
Умножается дарение у тебя, бога.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
श्रुष्टिगुः काण्वः
बृहती
मध्यमः

भास्करोक्त-विनियोगः

इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोस्यादित्येभ्यस्त्वेति गृह्णाति । ‘अदितिः पुत्राकामा इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

उपयामगृहीतः ...{Loading}...

विश्वास-प्रस्तुतिः

उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।

Keith

Thou art taken with a support/ foundation.

मूलम्

उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।

भट्टभास्कर-टीका

उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।

ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥

उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आ॒दि॒त्येभ्य॑स्त्वा ॥

Keith

to the Adityas thee!

मूलम्

आ॒दि॒त्येभ्य॑स्त्वा ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

2शृतातंक्येन श्रीणाति - कदा चन प्र युच्छसीति पथ्ययैव पूर्वोक्तया । अत्र तु तृतीयपादः पञ्चाक्षरः । आदित्यग्रह एवात्रामन्त्र्यते ।

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

007 ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - श्रुष्टिगुः काण्वः
छन्दः - बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Vālakhilya
genre M;; Vālakhilya
genre M;; Vālakhilya
genre M;; Vālakhilya

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

kadā́ ← kadā́ (invariable)

starī́ḥ ← starī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

saścasi ← √sac- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́yaḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

úpopa ← úpa (invariable)

dā́nam ← dā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥cyate ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

पद-पाठः

Hellwig Grammar

kadācana
[adverb]
“ever; sometimes.”

starīr ← starīḥ ← starī
[noun], nominative, singular, feminine
“barren cow.”

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

nendra ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

nendra ← indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

saścasi ← sac
[verb], singular, Present indikative
“accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

dāśuṣe ← dāś
[verb noun], dative, singular
“sacrifice; give.”

upopen ← upa
[adverb]
“towards; on; next.”

upopen ← upa
[adverb]
“towards; on; next.”

upopen ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

nu
[adverb]
“now; already.”

maghavan
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; maghavan [word].”

bhūya ← bhūyaḥ ← bhūyas
[noun], nominative, singular, neuter
“more(a); more(a); abounding in(p); stronger; bigger.”

in ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

nu
[adverb]
“now; already.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

dānaṃ ← dānam ← dāna
[noun], nominative, singular, neuter
“giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

devasya ← deva
[noun], genitive, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

pṛcyate ← pṛc
[verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
“mix; unite.”

सायण-भाष्यम्

भट्टभास्कर-टीका

दाशुषे दातुं सश्चसि धनानि दातुं दाशुषस् सकाशं त्वम् एव सश्चसि ।

Wilson

English translation:

“Never are you niggardly,
Indra, and give not to the worshipper;
but your godlike gifts, O Maghavan,
are poured forth more and more.”

Jamison Brereton

Never are you a barren cow,
nor, Indra, do you go dry for the pious man.
Over and over, more and more,
the gift coming from you, the god, becomes engorged.

Jamison Brereton Notes

Notice the over-the-top piling up of particles and similar items in c: úpaupa íd nú … bhū́ya íd nú, with the actual topic postponed till the next pāda.

Keith

Never art thou barren, O Indra,
Never dost thou fail thy worshipper;
Now more and more is thy divine gift increased,
O bountiful one.

Geldner

Auch nicht einmal bist du eine unfruchtbare Kuh, nie stehst du für den Opferwilligen trocken. Immer mehr nimmt deine, des Gottes, Freigebigkeit, o Gabenreicher, zu und zu.

Grassmann

Bisweilen, o Indra, bist du karg und bist dem Verehrer nicht zu Willen; nun aber wird, o mächtiger Gott, deine Gabe desto reichlicher zugetheilt.

Elizarenkova

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
श्रुष्टिगुः काण्वः
बृहती
मध्यमः

भास्करोक्त-विनियोगः

इमाम् अनुद्रुत्योपयामगृहीतोस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीति श्रीणाति ।
उपयामगृहीतोसीत्यस्य पूर्वत्राम्नातस्य उत्तरयानया ऋचा सम्बन्धः । ‘पशवो वा एते यदादित्य ऊर्ग्दधि’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

उपयामगृहीतः ...{Loading}...

विश्वास-प्रस्तुतिः

उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।

Keith

Thou art taken with a support/ foundation.

मूलम्

उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।

भट्टभास्कर-टीका

उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आ॒दि॒त्येभ्य॑स्त्वा ॥

Keith

to the Adityas thee!

मूलम्

आ॒दि॒त्येभ्य॑स्त्वा ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

3पुनरपि तस्मिन्नेव सोमं गृह्णाति - यज्ञो देवानामिति चतुष्पदया त्रिष्टुभा । ‘तिसृभिर् ऋग्भिर्गृह्णाति’ इति ब्राह्मणम् ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यज्ञो᳓ देवा᳓नां प्र᳓त्येति सुम्न᳓म्+++(=सुखम्)+++
आ᳓दित्यासो भ᳓वता मृळय᳓न्तः ।
आ᳓ वो ऽर्वा᳓ची+++(=अभिमुखी)+++ सुमति᳓र् ववृत्याद्
अंहो᳓श्+++(=पापि)+++-चिद् या᳓ वरिवो++(=ध᳓न᳓)+++-वि᳓त्-तरा᳓ +आ᳓सत् ॥

001 ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यज्ञो᳓ देवा᳓नाम् प्र᳓ति एति सुम्न᳓म्
आ᳓दित्यासो भ᳓वता मॄळय᳓न्तः+
आ᳓ वो अर्वा᳓ची सुमति᳓र् ववृत्याद्
अंहो᳓श् चिद् या᳓ वरिवोवि᳓त्तरा᳓सत्

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bhávata ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mr̥ḷayántaḥ ← √mr̥ḍ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́cī ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vavr̥tyāt ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

aṁhóḥ ← aṁhú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

varivovíttarā ← varivovíttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

य॒ज्ञः । दे॒वाना॑म् । प्रति॑ । ए॒ति॒ । सु॒म्नम् । आदि॑त्यासः । भव॑त । मृ॒ळ॒यन्तः॑ ।
आ । वः॒ । अ॒र्वाची॑ । सु॒ऽम॒तिः । व॒वृ॒त्या॒त् । अं॒होः । चि॒त् । या । व॒रि॒वो॒वित्ऽत॑रा । अस॑त् ॥

Hellwig Grammar

yajño ← yajñaḥ ← yajña
[noun], nominative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

devānām ← deva
[noun], genitive, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

praty ← prati
[adverb]
“towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

eti ← i
[verb], singular, Present indikative
“go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

sumnam ← sumna
[noun], accusative, singular, neuter
“favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

ādityāso ← ādityāsaḥ ← āditya
[noun], vocative, plural, masculine
“sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

bhavatā ← bhū
[verb], plural, Present imperative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

mṛﾱayantaḥ ← mṛḍay ← √mṛḍ
[verb noun], nominative, plural
“pardon.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

vo ← vaḥ ← tvad
[noun], genitive, plural
“you.”

‘rvācī ← arvācī ← arvāñc
[noun], nominative, singular, feminine
“approaching; facing; less.”

sumatir ← sumatiḥ ← sumati
[noun], nominative, singular, feminine
“benevolence; favor; Sumati.”

vavṛtyād ← vavṛtyāt ← vṛt
[verb], singular, Perfect optative
“behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

aṃhoś ← aṃhoḥ ← aṃhu
[noun], ablative, singular, masculine

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

yā ← yad
[noun], nominative, singular, feminine
“who; which; yat [pronoun].”

varivovittarāsat ← varivaḥ ← varivas
[noun], neuter
“room; varivas [word]; space; escape.”

varivovittarāsat ← vittarā ← vittara
[noun], nominative, singular, feminine

varivovittarāsat ← asat ← as
[verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

सायण-भाष्यम्

अस्मदीयः यज्ञो देवानाम् इन्द्रादीनां सुम्नं सुखं प्रत्येति प्राप्नोतु ।

अपि च हे आदित्यासः आदित्याः मृळयन्तः अस्मान् सुखयन्तः भवत ।

तथा वः युष्माकं सुमतिः शोभना मतिः भद्रानुग्रहपरा बुद्धिः अर्वाची अस्मदभिमुखी आ ववृत्यात् आवर्तताम् ।

या मतिः अंहोश् चित् दारिद्र्यं प्राप्तस्यापि पुरुषस्य वरिवोवित्तरा । वरिवः इति धननाम । अतिशयेन धनस्य लम्भयित्री असत् भवेत् ।

सैषा मतिरस्मान् रक्षतुं वर्ततामित्यर्थः ॥

भवत । आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इति आदिल्यास इति पादादौ वर्तमानस्य आमन्त्रितस्य अविद्यमानवत्वेनास्य पादादित्वात् ‘०अपादादौ’ इति पर्युदासात् निघाताभावः ।

मृळ्यन्तः । ‘ मृड सुखने ‘। प्यन्तात् लटः शतृ । शप् । छन्दस्युभयथा ’ इति शतुः आर्धधातुकत्वेन अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावे शतुः स्वरः शिष्यते ।

ववृत्यात् । वृतु वर्तने । लिङि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । बहुलं छन्दसि ’ इति शप: श्लुः ।

अंहोः । ‘ अहि गतौ ’ । इदित्त्वात् नुम् । औणादिक उप्रत्ययः ।

वरिवोवित्तरा । ‘विद्लृ लाभे’। अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप् । तत आतिशायनिक तरप् ।

असत् ।’ अस भुवि ‘। लेटि अडागमः ॥

भट्टभास्कर-टीका

अयं यज्ञो ऽस्मदीयं धनं देवानां सुम्नं सुखं प्रति एति एतु प्राप्नोतु सुखं सम्पादयतु ।
यद्वा - अयं देवानां यज्ञः अस्माकं सुखं प्रत्येतु प्रत्याययतु ।

किञ्च - हे आदित्यासः आदित्याः अस्मान् मृडयन्तस् सुखयन्तो भवत । असुन्, आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वात्तिङन्तं न निहन्यते । ‘छन्दस्युभयथा’ इति शतुरार्धधातुकत्वे ‘अदुपदेशात्’ इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावः ।

किञ्च - वः यष्माकं या सुमतिः शोभनात्मिकानुग्रहपरा मतिः सा ऽर्वाची अस्मद्-अभिमुखी आववृत्यात् आवर्तताम् ।
वृतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम्, लिङि यासुट्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शप् श्लुः । अर्वागञ्चतीत्यर्वाची, ऋत्विगादिना क्विन्, ‘अञ्चतेश्चोपसङ्ख्यानम्’ इति ङीप्, ‘मन्क्तिन्व्याख्यान’ इत्यादिना सुमतिशब्दस्योत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ।

पुनरपि सुमतिर्विशेष्यते - या युष्माकं सुमतिः अंहोः हनन-शीलस्य दुरात्मनः चित् स्ववच्छेत्री ।
छिदेः कर्तरि क्विप्, आदिवर्णव्यत्ययः ।
हन्तीत्यंहुः, हन्तेरौणादिक उप्रत्ययः । आद्यो हकारोन्तेवतिष्ठते, नकारस्यानुस्वारः ।

यद्वा - अहि गतौ, स एव प्रत्ययः । गत्यर्थाश्च बुद्ध्यर्थाः । पुरुषस्य या चित् चेतिः । चेततेः क्विप् । ज्ञाता हि मतिस्सुमतिर्भवतीति भावः ।

व्युत्पत्तिद्वयेपि चिच्छब्दस्यानुदात्तत्वं मृग्यम् ।
अथ ब्रूमः - चिद् इति निपातः चादित्वादनुदात्तः, अवधाराणे वर्तते, इवार्थे वा ।

अंहोर् एव ज्ञातुरिव वा या मतिः सा आवर्ततामिति ।
वरिवोवित्तरा च या मतिर् असत् भवेत् । अस्तेर्लेङन्तस्य अडागमः । सा आवर्ततामिति ।
वरिवो धनं, तस्य वेदयित्री लम्भयित्री वरिवोवित् । विन्दतेर्ण्यन्तात्क्विपि, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिलुक्, ततोतिशायने तरप्प्रत्ययः । ज्ञातुरेव हि मतिर्वरिवोवित्तरा भवति । तस्माद्या ईदृशी मतिर्भवति सा सुमतिरस्मानावर्ततामिति ॥

Wilson

English translation:

“May our sacrifice give satisfaction to the gods; Ādityas, be gracious, and may your good intentions be directed towards us, so as to be abundant source of affliction to the poor.”

Jamison Brereton

The sacrifice goes toward the benevolence of the gods: o Ādityas, become compassionate.254 I.108
Your benevolent thought, inclined our way, should turn you hither—that which will be excellent at finding a wide place even out of narrow
straits.

Jamison Brereton Notes

I take ā́… vavṛtyāt as transitive, with vaḥ as object, contra all standard tr.

An intransitive tr. is tempting (and see VII.59.4), but this stem is overwhelming transitive elsewhere.

Griffith

THE sacrifice obtains the Gods’ acceptance: be graciously inclined to us, Adityas.
Hitherward let your favour be directed, and be our best deliverer from trouble.

Keith

The sacrificer seeketh the favour of the gods;
Be ye kindly, O Adityas;
May thy lovingkindness come hither,
That it may the more free us from affliction.

Geldner

Das Opfer kommt der Huld der Götter entgegen. Adityas! Seid barmherzig! Eure Gunst soll zu uns einlenken, die auch aus Not am besten befreien wird.

Grassmann

Zur Huld der Götter eilet hin das Opfer, o seid uns gnädig, ihr Aditi-Söhne, Zu uns hinstrebend lenk euch eure Gunst her, die auch aus Drangsal freisten Raum uns schaffe.

Elizarenkova

Жертва движется навстречу милости богов.
О Адитьи, будьте снисходительны!
Да повернет сюда ваша благожелательность,
Та, что лучше всех находит широкий выход даже из узости!

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
कुत्स आङ्गिरसः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब तीन ऋचावाले एकसौ सातवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से समस्त विद्वान् जन कैसे हों, यह उपदेश किया है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मृडयन्तः) हे आनन्दित करते हुए (आदित्यासः) सूर्य्य के तुल्य विद्यायोग से प्रकाश को प्राप्त विद्वानो ! तुम जो (देवानाम्) विद्वानों की (यज्ञः) सङ्गति से सिद्ध हुआ शिल्प काम (सुम्नम्) सुख की (प्रति, एति) प्रतीति कराता है, उसको प्रकट करनेहारे (भवत) होओ, (या) जो (वः) तुम लोगों को (अंहोः) विशेष ज्ञान जैसे हो वैसे (अर्वाची) इस समय की (सुमतिः) उत्तम बुद्धि (ववृत्यात्) वर्त्ति रही है वह (चित्) भी हम लोगों के लिये (वरिवोवित्तरा) ऐसी हो कि जिससे उत्तम जनों की अच्छी प्रकार शुश्रूषा (आ, असत्) सब ओर से होवे ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस संसार में विद्वानों को चाहिये कि जो उन्होंने अपने पुरुषार्थ से शिल्पक्रिया प्रत्यक्ष कर रक्खी हैं, उनको सब मनुष्यों के लिये प्रकाशित करें कि जिससे बहुत मनुष्य शिल्पक्रियाओं को करके सुखी हों ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मृडयन्त आदित्यासो विद्वांसो यूयं यो देवानां यज्ञः सुम्नं प्रत्येति तस्य प्रकाशका भवत। या वोहोरर्वाची सुमतिर्ववृत्यात् सा चिदस्मभ्यं वरिवोवित्तराऽऽसद् भवतु ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

विश्वे देवाः कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञः) सङ्गत्या सिद्धः शिल्पाख्यः (देवानाम्) (प्रति) (एति) प्राप्नोति प्रापयति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (सुम्नम्) सुखम् (आदित्यासः) सूर्य्यवद्विद्यायोगेन प्रकाशिता विद्वांसः (भवत) अत्रान्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (मृडयन्तः) आनन्दयन्तः (आ) (वः) युष्माकम् (अर्वाची) इदानीन्तनी (सुमतिः) शोभना प्रज्ञा (ववृत्यात्) वर्त्तेत। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् शपः स्थाने श्लुश्च। (अंहोः) विज्ञानवत्। अत्राहि धातोरौणादिक उः प्रत्ययः। (चित्) अपि (या) (वरिवोवित्तरा) वरिवः सेवनं विद्वद्वन्दनं वा यया सुमत्या सातिशयिता (असत्) भवतु ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अस्मिञ्जगति विद्वद्भिः स्वपुरुषार्थेन याः शिल्पक्रियाः प्रत्यक्षीकृतास्ताः सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यः प्रकाशिताः कार्या यतो बहवो मनुष्याः शिल्पक्रियाः कृत्वा सुखिनः स्युः ॥ १ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात संपूर्ण विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन आहे. त्यामुळे या सूक्ताची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या जगात विद्वानांनी आपल्या पुरुषार्थाने जी शिल्पविद्या (कारागिरी) प्रत्यक्ष केलेली आहे. त्यांनी ती सर्व माणसांसाठी प्रकट करावी ज्यामुळे पुष्कळ माणसे शिल्पक्रियेमुळे सुखी व्हावीत. ॥ १ ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोस्यादित्येभ्यस्त्वेति गृह्णाति ॥

उपयामगृहीतः ...{Loading}...

विश्वास-प्रस्तुतिः

उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।

Keith

Thou art taken with a support/ foundation.

मूलम्

उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।

भट्टभास्कर-टीका

उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आ॒दि॒त्येभ्य॑स्त्वा ॥

Keith

to the Adityas thee!

मूलम्

आ॒दि॒त्येभ्य॑स्त्वा ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

4एनम् उपांशु-सवनेन श्रीणाति - विवस्व इति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

विव॑स्व आदित्यै॒ष ते॑ सोमपी॒थस्तेन॑ मन्दस्व॒ तेन॑ तृप्य तृ॒प्यास्म॑ ते व॒यं त॑र्पयि॒तारो॒ या दि॒व्या वृष्टि॒स्तया॑ त्वा श्रीणामि ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विव॑स्व आदित्यै॒ष ते॑ सोमपी॒थः।
तेन॑ मन्दस्व । तेन॑ तृप्य ।
तृ॒प्यास्म॑ ते व॒यं त॑र्पयि॒तारः॑ ।

Keith

O bright Aditya, this is thy Soma drink,
Delight in it, have gladness in it; may we that gladden thee have gladness;

मूलम्

विव॑स्व आदित्यै॒ष ते॑ सोमपी॒थस्तेन॑ मन्दस्व । तेन॑ तृप्य ।
तृ॒प्यास्म॑ ते व॒यं त॑र्पयि॒तारः॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

हे विवस्व , विव इति धननाम, तद्वान्विवस्वान् ‘ततो विवस्वानादित्योजायत’ इति य उच्यते । रश्मिलक्षणैर्धनैस्तद्वान् । ‘मतुवृसोः’ इति रुत्वम् । आदित्य अदितेः पुत्र । ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति पूर्वस्याविद्यमानत्वनिषेधाद्द्वितीयं निहन्यते । एष ते तव सोमपीथः सोमपानम् । ‘पातॄतुदिवचि’ इत्यादिना थक्प्रत्ययः । तेनानेन मन्दस्व मादयस्व तव भ्रातृन् । ‘तस्यै चत्वार आदित्या अजायन्त’ इति चत्वार ‘आदित्या बभूवुः, तेषां चैको विवस्वान्, य इहामन्त्र्यते । ‘योतो जायाता अस्माकं स एकोसत्’ इत्यदितिं प्रथमजा आदित्याः प्रार्थयांचक्रिरे । तस्मान्मन्दस्वेति मादयस्वेति व्याख्यायते । मदिस्तुतिमोदमदस्वप्नगतिषु ।

तेन सोमपीथेन त्वमपि तृप्य तृप्तो भव ।

ते तव तर्पयितारो वयमपि तृप्यास्म तृप्ता भूयास्म । आशिषि लिङ्, तिङः परत्वान्न निहिन्यते ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

या दि॒व्या वृष्टि॒स्तया॑ त्वा श्रीणामि ॥

Keith

With the rain of the sky I mix thee.

मूलम्

या दि॒व्या वृष्टि॒स्तया॑ त्वा श्रीणामि ॥

भट्टभास्कर-टीका

किञ्च - या दिव्या वृष्टिः । दिवमर्हतीति ‘छन्दसि च’ इति यत्प्रत्ययः ।
ननु ‘मन्त्रे वृष’ इति क्तिन उदात्तत्वेन भवितव्यम् । भाव्यं भावे क्तिनः, इह तु करणे क्तिन् । तया हे सोम त्वां श्रीणामि मिश्रयामि । ननूपांशुसवनेन श्रीणातीत्युक्तं तत्कथं वृष्ट्या श्रीयत इति । नैष दोषः, ‘वृष्टिकामस्य श्रीणीयात्’ इति श्रयणस्व वृष्टिहेतुत्वादभेदोपचारः, वृष्टिहेतुनोपांशुसवनेन श्रीणामीति यावत् । ‘यदि ताजक्प्रस्कन्देत्’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥