०२ उपांशुग्रहः

स्वाङ्-कृ॑तोऽसि।

Thou art he who is appropriated;

स्वाङ्कृ॑तोऽसि।

स्वीकृतोसीत्यर्थः । अस्वस्स्वो भवतीति स्वाम्, च्विः, ईत्वापवाद आम्भावश्छान्दसः । ‘ऊर्यादिच्विडाचश्च’ इति गतित्वात् ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘प्राणमेव स्वमकृत’ इति ब्राह्मणम् ॥

‘5ग्रहमवेक्षते - मधुमतीरिति ॥ '

मधु॑मतीर् न॒ इष॑स् कृधि ।

make our food full of sweetness for us;

मधु॑मतीर्न॒ इष॑स्कृधि ।

5ग्रहमवेक्षते - मधुमतीरिति ॥ मधुमत्यः मधुररसाः इषः अन्नानि नः अस्माकं कृधि कुरु । मधुमतीः कुर्विति वा । प्राणात्मना ग्रह उच्यते, ‘प्राणो वा एष यदुपांशुः’ इति चाभेदं प्रतिपादयति । ‘सर्वमेवास्मा इदं स्वदयति’ इति ब्राह्मणम् । करोतेर्लोटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । ’ श्रुश्रुणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि’ इति हेर्धिभावः । ‘कः करत्’ इत्यादिना विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥

6एनम् ऊर्ध्वम् उन्मार्ष्टि - विश्वेभ्य इति ॥

विश्वे॑भ्यस् त्वेन्द्रि॒येभ्यो॑ दि॒व्येभ्य॒ᳶ पार्थि॑वेभ्यः ।

to all the powers of sky

and earth thee!

विश्वे॑भ्यस्त्वेन्द्रि॒येभ्यो॑ दि॒व्येभ्य॒ᳶ पार्थि॑वेभ्यः ।

विश्वेभ्यः इन्द्रियेभ्य इन्द्रेणेश्वरेण सृष्टेभ्यः । ‘इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गम्’ इत्यादौ निपात्यते । के पुनस्ते ? देवा मनुष्याश्च । ‘उभयेष्वेव देवमनुष्येषु प्राणान्दधाति’ इति ब्राह्मणम् । तानेवाह – दिव्येभ्यः पार्थिवेभ्य इति । दिवमर्हन्तीति दिव्याः । ‘छन्दसि च’ इति यत्प्रत्ययः । पृथिव्यां भवाः पार्थिवाः । ‘पृथिव्या ञाञौ’ इत्यञ्प्रत्ययः । एतेभ्यस्त्वामुपांशुग्रहं प्राणभूतमुन्मार्ज्मीति शेषः । एतेषां प्राणस्थित्यर्थं, यदाह ‘उभयेष्वेव देवमनुष्येषु प्राणान्दधाति’ इति । यद्वा - इन्द्रियशब्देन चक्षुरादीनामधिपतय आदित्यादय उच्यन्ते । तत्र दिव्यानि ज्ञानेन्द्रियाणि, पार्थिवानि कर्मेन्द्रियाणि, तदर्थं त्वामुन्मार्ज्मीति ॥

7तम् आदायोत्तिष्ठति - मनस्त्वाष्ट्विति ॥

मन॑स् त्वा ऽष्टु+++(←अश्)+++।

May mind enter thee.

मन॑स्त्वाष्टु।

7तम् आदायोत्तिष्ठति - मनस्त्वाष्ट्विति ॥ मननधर्मा प्राणो मन इत्युच्यते । सूर्यार्त्मना हे ग्रह मनस् त्वा त्वाम् अष्टु अश्नुभ्यां व्याप्नोतु ।

अश्नोतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक्, व्रश्चादिना षत्वम् । ‘मनस्त्वाष्ट्वित्याह मन एवाश्नुते’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

8आहवनीयं प्रति गच्छति - उर्विति ॥ व्याख्यातम् । ‘अन्तरिक्षदेवत्यो हि प्राणः’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

9जुहोति - स्वाहा त्वेति ॥

स्वाहा॑ त्वा सुभव॒स्! सूर्या॑य

Hail! Thee, of kindly nature, to the sun!

स्वाहा॑ त्वा सुभव॒स्सूर्या॑य

हे ग्रह उपांशो त्वा त्वां स्वाहा स्वाहुतं करोमीति शेषः । हे सुभवः हे प्राणात्मक, उक्तं हि - ‘प्राणो वा एष यदुपांशुः’ इति । तत्र स्वस्मादात्मनो जाताः स्वभवसः प्राणाः । ‘गतिकारकयोरपि’ इति भवतेरसुन् । ‘प्राणा वै स्वभवसो देवाः’ ` इति च ब्राह्मणम् । तत्र स्वभवसो देवान् सुभव इत्याचष्टे परोक्षत्वाय । ‘तेष्वेव परोक्षं जुहोति’ इत्यादि ब्राह्माणम् । तत्र पूर्वपदस्य सम्प्रसारणं, उत्तरपदस्य विभक्तिव्यत्ययः कृतः । सूर्याय प्राणानामात्मभूताय त्वां स्वाहुतं करोमीति ॥

10ग्रहलेपं पाणिना मध्यमे परिधौ निमार्ष्टि - देवेभ्यस्त्वेति ॥

दे॒वेभ्य॑स् त्वा मरीचि॒पेभ्यः॑।

To the gods that drink the rays thee

दे॒वेभ्य॑स्त्वा मरीचि॒पेभ्यः॑।

मरीचिशब्देन मरीचिमान् सूर्य उच्यते, यस्मै ग्रहः पूर्वं हुतः । ‘लुगकारेकाररेफाश्च’ इति मत्वर्थीयस्य लुक् । साहचर्याद्वोच्यते । मरीचिमत्सूर्यमण्डलं पान्ति रक्षन्तीति मरीचिपाः रश्मयः । ‘आदित्यस्य वै रश्मयो देवा मरीचिपाः’ इति ब्राह्मणम् । यद्वा - आदित्यस्य् मरीचिनैव विश्वं पान्ति तामेव पिबन्तीति वा मरीचिपाः देवविशेषाः । ‘आदित्यस्व वै रश्मयः’ इति च गुणभूतत्वमुच्यते । आदित्यस्य रश्मिस्थानीया इति यावत् । तेभ्यो देवेभ्यस्त्वां ग्रहलेपं निमार्ज्मीति शेषः ॥

11आग्रयणस्थाल्याः ग्रहस्य संस्रावम् अपनयति - एष ते योनिरिति ॥

ए॒ष ते॒ योनिः॑ ।

This is thy birthplace;

ए॒ष ते॒ योनिः॑ ।

हे उपांशुसंस्राव एष आग्रयणस्थाल्याख्यस्ते तव योनिः स्थानम्, यत्र निहितस्त्वं यागसिद्ध्यै सम्पत्स्यसे । अतस्तं प्रविशेति शेषः ॥