१४ काम्येष्टियाज्यापुरोनुवाक्याः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

त्व᳓म् अग्ने रुद्रो᳓ अ᳓सुरो महो᳓ दिव᳓स्
तुवं᳓ श᳓र्धो मा᳓रुतम् पृक्ष᳓ ईशिषे
तुवं᳓ वा᳓तैर् अरुणइ᳓र् यासि शंगय᳓स्
तुव᳓म् पूषा᳓ विधतः᳓ पासि नु᳓ त्म᳓ना

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ásuraḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥kṣáḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aruṇaíḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śaṁgayáḥ ← śaṁgayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā́taiḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yāsi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vidhatáḥ ← √vidh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । रु॒द्रः । असु॑रः । म॒हः । दि॒वः । त्वम् । शर्धः॑ । मारु॑तम् । पृ॒क्षः । ई॒शि॒षे॒ ।
त्वम् । वातैः॑ । अ॒रु॒णैः । या॒सि॒ । श॒म्ऽग॒यः । त्वम् । पू॒षा । वि॒ध॒तः । पा॒सि॒ । नु । त्मना॑ ॥

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । रु॒द्रः । असु॑रः । म॒हः । दि॒वः । त्वम् । शर्धः॑ । मारु॑तम् । पृ॒क्षः । ई॒शि॒षे॒ ॥
त्वम् । वातैः॑ । अ॒रु॒णैः । या॒सि॒ । श॒ङ्ग॒य इति॑ शम्-ग॒यः । त्वम् । पू॒षा । वि॒ध॒त इति॑ वि-ध॒तः । पा॒सि॒ । नु । त्मना॑ ॥ 2B ।

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rudro ← rudraḥ ← rudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• asuro ← asuraḥ ← asura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “troop.”

• mārutam ← māruta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Marut(a).”

• pṛkṣa ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “food; refreshment; power.”

• īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vātair ← vātaiḥ ← vāta
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• aruṇair ← aruṇaiḥ ← aruṇa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• yāsi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śaṅgayas ← śaṅgayaḥ ← śaṃgaya
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• vidhataḥ ← vidh
• [verb noun], accusative, plural
• “worship; offer.”

• pāsi ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

हेअग्ने त्वं महोदिवोमहतोद्युलोकात् उपलक्षणमेतत् लोकत्रयात् असुरः शत्रूणान्निरसिता रुद्रोसि रुद्दुःखं दुःखहेतुर्वापापादिः तस्यद्रावयिताएतन्नामकोदेवोसि रुद्रोवाएषयदग्निरित्यादिष्वग्नेरुद्रश- ब्देनव्यवहारात् यद्वा त्वंरुद्रः रौति मामनिष्ट्वानरादुःखेपतिष्यन्तीतिरुद्रः तादृशोसि रुद्रोरौतीति- सतइतिनिरुक्तम् । तथामहोमहतोदिवोद्युलोकस्यसम्बन्धी असुरोसि असुर्बलन्तस्यदाताआदित्यरूप- श्चत्वमसि अग्नेर्द्युलोकसम्बन्ध्यसुरत्वमुतवादिवोअसुरयमन्मेत्यादिषु तथात्वम्मारुतंशर्धः मरुत्समूह- रूपम्बलमसि वायुरूपश्चत्वमसीत्यर्थः एवमग्न्यादित्यवायुरूपस्त्वम् पृक्षो ऽन्नस्य हविर्लक्षणस्य ईशिषे ईश्वरोभवसि यस्मादेवं तस्मात् त्वंवातैर्वायुसदृशैररुणैररुणवर्णैरश्वैः शङ्गयः सुखस्य गृहरूप आवासभूतः सन् यासिप्राप्नोषियागगृहं यद्वा अरुणैर्गमनशीलैर्वातैर्वायुभिरुत्पन्नः सन् यासिवने तथात्वं- पूषासर्वस्यपोषकःसन् नुक्षिप्रं त्मना आत्मना अनुग्रहरूपयास्वबुद्ध्यैव विधतः परिचरतोयजमानान् पासि ॥ ६ ॥

हे भगवन्न् अग्ने स्वयं रुद्र एव त्वं, यो रोदयिता सर्वेषामुपसंहारे । ‘रोदेर्णिलुक्च’ इति रक्प्रत्ययः ।

रोदनहेतुमाह - असुरः निरसिता सर्वाधिकाराणां - ‘असेरुरन्’ इत्य् उरन्-प्रत्ययः । एवं संहारमूर्तिरूपेणाग्निस्स्तूयते, शत्रुमारणादौ रुद्रवद्भावात् । यथा ‘एषा वा अस्य घोरा तनूः’ इति ।

यद्वा - रुद्रवान् रुद्रः मत्वर्थीयोकारः, रुद्रपराक्रमवान् इत्यर्थः ।

दिवो द्युलोकस्य महः उत्सवकारी त्वं हविषां प्रदानेन । ‘ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।
यद्वा - देव उच्यते । दिवः द्युलोकवासिनां देवनां महः महान् महादेव इत्यर्थः । महतीति महः, पचाद्यच् ।

त्वमेव पृक्षः अन्नस्य ईशिषे ।
‘ईशस्से’ इतीडागमः ।
पृड् इत्य् अन्न-नाम । पृक्षतिश् छान्दसः पृणक्ति-पर्यायः, ततः क्विप् । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।

यस्मादन्नस्येशिषे, तस्मात् त्वमेव मारुतं मरुतां सम्बन्धि शर्धः बलं च, त्वदायत्तत्वात् । त्व वातैर् वाततुल्यैः वातजवैः अरुणैः सन्ध्यावर्णैः अश्वैर् यासि । शंगयः सुख-गृहं त्वमेव पूषा पोषको भूत्वा विधतः परिचरतः पासि चरुपुरोडाशादिभिस् त्वाम् अर्चयतो रक्षसि । ‘श्वन्नुक्षन्पूषन्’ इति षुषेः कनिन्प्रत्ययो निपातितः । विध विधाने तौदादिकः, ‘शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्त त्वम् । नु क्षिप्रं त्मना आत्मना स्वयमेव । ‘मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः’ इत्याकारलोपः ।

हे अग्ने रुद्ररूप एवंगुणविशिष्टस् त्वं रुद्रतुल्यपराक्रमो भूत्वा अनया घोरया तन्वा अस्माकं शत्रून् मारयेति भावः । ‘एषा वा अस्य घोरा तनूर्यद्र्द्रः’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“You, Agni, are Rudra, the expeller (of foes) from the expanse of heaven; you are the strength of the Maruts; you are supreme over (sacrificial) food; you, who are plural asantly domiciled (in the hall of sacrifice), go with ruddy horses, (fleet as) the wind; as Pūṣan, you cherish, of yours own will, those who offer worship.”

You, Agni, as lord of great heaven, are Rudra; you, as the troop of Maruts, are master of strengthening nourishment [=rain].
You, as luck for livestock, drive with the ruddy winds (as horses); you, as Pūṣan, protect the ones doing honor, in your own person.

I do not understand the cmpd śaṃgayá-. Wackernagel (AIG II.1.309) classifies it with cmpds with governing first-member prepositions, but śám, though uninflected, does not function like even the improper prepositions/preverbs like áram. He does recognize its singularity (314-15), but keeps it in this category, in which it seems out of place.

Rudra art thou, the Asura of mighty heaven: thou art the Maruts’ host, thou art the Lord of food,
Thou goest with red winds: bliss hast thou in thine home. As Pusan thou thyself protectest worshippers.

Thou, O Agni, art Rudra, the Asura of the high Heaven 1;
thou, being the host of the Maruts, rulest over nourishment.
Thou goest along with the flame-coloured Winds, bringing happiness to our home.
Thou, being Pûshan, protectest thy worshippers by thy own might.

Thou, O Agni, art Rudra, the Asura of the mighty sky,
Thou art the host of the Maruts, thou art lord of food;
Thou farest with ruddy winds, blessing the household;
Thou, as Pusan dost, protectest thy worshippers with thyself.

Du, Agni, bist Rudra, der Asura des großen Himmels; als Marutheer verfügst du über die Stärke. Du fährst mit den rötlichen Windrossen, dem Hausstand heilbringend; du schützest als Pusan in eigener Person die Verehrer.

Und Rudra bist du, des erhabnen Himmels Geist, die Marutschar, o Agni, Labung wohnt dir bei; Auf feur’gen Winden gehst du, bringst uns Glück ins Haus, und Puschan bist du, schützest die Verehrer recht.

Ты, о Агни, – Рудра, Асура великого неба.
Ты, (как) толпа Марутов, владеешь силой изобилия.
Ты взмываешь алыми ветрами, (неся) благословение домашнему очагу.
Ты, (как) Пушан, защищаешь самим собой почитающих (тебя).

• अग्निः
• आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान दाह करनेवाले ! (त्वम्) आप (रुद्रः) दुष्टों को रुलानेवाले (असुरः) मेघ के समान (महः) बड़े (त्वम्) आप (मारुतम्) मरुत् विषयक (पृक्षः) सम्बन्ध और (दिवः) प्रकाशमान पदार्थ के (शर्द्धः) बल के (इशिषे) ईश्वर हैं उसके व्यवहार प्रकाश करने में समर्थ हैं। (त्वम्) आप (वातैः) पवनों से और (अरुणैः) अग्नि आदि पदार्थों के साथ (यासि) प्राप्त होते हैं। (पूषा) पुष्टि करने और (शङ्गयः) सुख प्राप्ति करानेवाले (त्वम्) आप (त्मना) अपने से (विधतः) सेवकों की (नु) शीघ्र (पासि) पालना करते हैं। इससे किसको सत्कार करने योग्य नहीं होते ? ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो जन बल की इच्छा करते दुष्टाचारियों को अच्छे प्रकार ताड़ना देकर धर्माचारियों को सुखी करते और सदैव सबकी उन्नति को चाह्ते हैं, वे अतुल ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे अग्ने त्वं रुद्रोऽसुरो मेघइव महो महांस्त्वं मारुतं पृक्षो दिवः शर्ध ईशिषे त्वं वातैररुणैः सह यासि पूषा शङ्गयस्त्वं त्मना विधतो नु पासि तस्मात् कस्य सत्कर्त्तव्यो न भवसि ? ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) अग्निरिव दाहकृत (रुद्रः) दुष्टानां रोदयिता (असुरः) मेघइव (महः) महान् (दिवः) प्रकाशमानस्य (त्वम्) (शर्द्धः) बलम् (मारुतम्) महद्विषयम् (पृक्षः) संपृक्तम् (इशिषे) (त्वम्) (वातैः) वायुभिः (अरुणैः)अग्न्यादिभिः (यासि) प्राप्नोषि (शङ्गयः) शं सुखं गमयति सं (त्वम्) (पूषा) पोषकः (विधतः) सेवकान् (पासि) पालयसि (नु) सद्यः (त्मना) आत्मना ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये जना बलमिच्छन्ति दुष्टान् सन्ताड्य धर्माचारिणः सुखयन्ति सदैव सर्वस्योन्नतिमिच्छन्ति तेऽसंख्यैश्वर्य्यं प्राप्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे बलाची इच्छा करतात, दुष्टांची ताडना करतात, धर्माचरण करणाऱ्यांना सुखी ठेवतात व सर्वांची उन्नती इच्छितात, ती अतुल ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वो रा᳓जानम् अध्वर᳓स्य रुद्रं᳓
हो᳓तारं सत्यय᳓जं रो᳓दसीयोः
अग्नि᳓म् पुरा᳓ तनयित्नो᳓र् अचि᳓त्ताद्
धि᳓रण्यरूपम् अ᳓वसे कृणुध्वम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

satyayájam ← satyayáj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

acíttāt ← acítta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purā́ ← purā́ (invariable)

tanayitnóḥ ← tanayitnú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

híraṇyarūpam ← híraṇyarūpa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇudhvam ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

आ । वः॒ । राजा॑नम् । अ॒ध्व॒रस्य॑ । रु॒द्रम् । होता॑रम् । स॒त्य॒ऽयज॑म् । रोद॑स्योः ।
अ॒ग्निम् । पु॒रा । त॒न॒यि॒त्नोः । अ॒चित्ता॑त् । हिर॑ण्यऽरूपम् । अव॑से । कृ॒णु॒ध्व॒म् ॥

एति॑ । वः॒ । राजा॑नम् । अ॒ध्व॒रस्य॑ । रु॒द्रम् । होता॑रम् । स॒त्य॒यज॒मिति॑ सत्य-यज॑म् । रोद॑स्योः ॥ अ॒ग्निम् । पु॒रा । त॒न॒यि॒त्नोः । अ॒चित्ता॑त् । हिर॑ण्यरूप॒मिति॒ हिर॑ण्य-रू॒प॒म् । अव॑से । कृ॒णु॒ध्व॒म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• rājānam ← rājan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• satyayajaṃ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyayajaṃ ← yajam ← yaj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• tanayitnor ← tanayitnoḥ ← tanayitnu
• [noun], ablative, singular, masculine

• acittāddhiraṇyarūpam ← acittāt ← acitta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “unexpected.”

• acittāddhiraṇyarūpam ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• acittāddhiraṇyarūpam ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• kṛṇudhvam ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे ऋत्विग्यजमानाः अध्वरस्य यज्ञस्य राजानम् अधिपतिं होतारं देवानामाह्वातारं रुद्रं रोरूयमाणं द्रवन्तं शत्रून् रोदयन्तं वा । यद्वा । एषा वा अग्नेस्तनूर्यद्रुद्रः’ इति रुद्रात्मकं रोदस्योः द्यावापृथिव्योः सत्ययजं सत्यस्यान्नस्य दातारम् । यद्वा । सत्ययजं सत्येन हविषा देवान् यजन्तम् । यद्वा । रोदस्योर्व्याप्य वर्तमानम् ‘हिरण्यरूपं सुवर्णप्रभम् एवंविधम् अग्निं वः युष्माकम् अवसे रक्षणाय तनयित्नोः । तनयित्नुरशनिः स ह्याकस्मिकः । तत्सदृशात् अचित्तात् । न विद्यते चित्तं यस्मिन् तदचित्तम् । चित्तोपलक्षितसवेंन्द्रियोपसंहारो मरणमिति यावत् । तस्मान्मरणात् पुरा प्रागेव आ कृणुध्वम् । यूयं समन्ताद्धविर्भिरग्निं भजध्वम् ॥ रुद्रम् । रोदयतेः ‘रोदेर्णिलुक्च’ ( उ. सू. २. १७९ ) इति रक्प्रत्ययः । तनयित्नोः । तनिः शब्दार्थः । चुरादिरदन्तः । ‘स्तनिशुधिपुषिगमिमनिभ्यो मेरित्नुच् ’ ( उ. सू.३. ३०९ ) इति इत्नुच्प्रत्ययः । चित्स्वरेणान्तोदात्तः । सुपा सहैकादेशे एकादेशस्वरः । कृणुध्वम् । कृवि हिंसाकरणयोः ‘। लोटि रूपम् ॥

English translation:

“Secure Agni, the king of sacrifice, the afflicter (of foes), the invoker (of the gods), the distributor of food through heaven and earth, the golden-formed, for your protection before (surprised by) sudden death.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purā tanayitnor acittāt = liṭ, before the unconsciousness of the thunderbolt; this implies a state of unconsciousness, or death as sudden as if the work of the thunderbolt

Make [=ignite] him here, the king, the Rudra of your ceremony, the Hotar whose sacrifice comes true in the two world-halves,
Agni of golden form—(make him) for help for you in the face of
unexpected thundering.

I render vs.-final kṛṇudhvam twice – once with vs.-initial ā́in the meaning ‘make = kindle’, rather than with most tr. ‘bring here’, and once with the quasiinfinitival dat. ávase.

It is not entirely clear why Agni is identified as Rudra here. The word is most likely to be construed with the gen. adhvarásya as “the Rudra of the/your ceremony,” on the basis of I.114.4 rudráṃ yajñasā́dham “Rudra bringing the sacrifice to success” and III.2.5 (also of Agni) rudráṃ yajñā́nāṃ sā́dhadiṣṭim “the Rudra of the sacrifices, bringing success to the offerings.” Perhaps the point of comparison is Rudra’s healing powers and, esp. here, his ability to ward off threats of all sorts, in this case the “unexpected thundering” (tanayitnór acíttāt) of pāda c.

ródasyoḥ can be either gen. (with most tr.) or loc. (so published translation). There is little riding on the choice.

As most interpr. take it, “unexpected thundering” is probably a reference to all sorts of unforeseen dangers, rather than specifically of a sudden storm.

WIN, to assist you, Rudra, Lord of worship, Priest of both worlds, effectual
Sacrificer,
Agni, invested with his golden colours, before the thunder strike and lay you senseless.

Draw Rudra hither for your protection 1, the king of sacrifice, the truly sacrificing Hotri of the two worlds 2, the golden-coloured Agni, before the unseen thunderbolt (strikes you).

Den König eures Opfers, den Rudra, den wahrhaft opfernden Hotri beider Welten, den goldfarbigen Agni gewinnet zur Gunst, noch rechtzeitg vor dem unerwarteten Donnerschlag.

Des Opfers König, ihn den hehren Agni, der recht verehrt, den Priester beider Welten, Eh’ noch der laute Donnerer gewahrt wird, schafft euch zur Hülfe her, den goldgefärbten.

Царя обряда, Рудру,
Хотара обоих миров, истинно жертвующего, –
Агни цвета золота привлеките (нам) на помощь,
Прежде (чем грянет) неожиданный удар грома!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सोलह ऋचावाले तीसरे सूक्त का वर्णन है उसके प्रथम मन्त्र में सूर्य्यरूप अग्नि के दृष्टान्त से राज प्रजाजनों के कृत्य का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे यथार्थवक्ता विद्वानो ! जैसे हम लोग (वः) आपके (अध्वरस्य) न नष्ट करने योग्य राज्य के (अवसे) धर्मात्माओं की रक्षा और दुष्टों के नाश करने के लिये (होतारम्) देने (सत्ययजम्) सत्य ही को प्राप्त होने और (रुद्रम्) दुष्टों के रुलानेवाले (अचित्तात्) जिसमें चित्त नहीं स्थिर होता, ऐसी (तनयित्नोः) बिजुली के (हिरण्यरूपम्) तेजरूप के समान रूपवाले वा (रोदस्योः) अन्तरिक्ष और पृथिवी के मध्य में (अग्निम्) सूर्य्य के सदृश (राजानम्) प्रकाशमान न्याय (पुरा) प्रथम करें, वैसा हम लोगों के बीच राजा आप लोग (आ, कृणुध्वम्) सब प्रकार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वान् लोगो ! राजा और प्रजाजनों के साथ एक सम्मति करके जैसे ईश्वर ने ब्रह्माण्ड के मध्य में सूर्य्य को स्थित करके सब का प्रियसुख साधन किया, वैसे ही हम लोगों के मध्य में उत्तम गुण, कर्म और स्वभावयुक्त को राजा करके हम लोगों के हित को आप लोग सिद्ध करो, जिससे आप लोगों का भी प्रिय सिद्ध होवे ॥१॥

अन्वय: हे आप्ता विद्वांसो ! यथा वयं वोऽध्वरस्यावसे होतारं सत्ययजं रुद्रमचित्तात् तनयित्नोर्हिरण्यरूपं रोदस्योरग्निमिव राजानं पुरा कुर्याम तथाभूतमस्माकं नृपं यूयमाकृणुध्वम् ॥१॥

अथ सूर्य्यरूपाग्निदृष्टान्तेन राजप्रजाजनकृत्यमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वः) युष्माकम् (राजानम्) प्रकाशमानम् (अध्वरस्य) अहिंसनीयस्य राज्यस्य (रुद्रम्) दुष्टानां रोदयितारम् (होतारम्) दातारम् (सत्ययजम्) यः सत्यमेव यजति सङ्गच्छते तम् (रोदस्योः) द्यावापृथिव्योर्मध्ये (अग्निम्) सूर्य्यमिव वर्त्तमानम् (पुरा) पुरस्तात् (तनयित्नोः) विद्युतः (अचित्तात्) अविद्यमानं चित्तं यत्र तस्मात् (हिरण्यरूपम्) हिरण्यस्य तेजसो रूपमिव रूपं यस्य तम् (अवसे) धर्मात्मनां रक्षणाय दुष्टानां हिंसनाय (कृणुध्वम्) ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! राजप्रजाजनैरेकसम्मतिं कृत्वा यथेश्वरेण ब्रह्माण्डस्य मध्ये सूर्य्यं स्थापयित्वा सर्वस्य प्रियं साधितं तथाभूतं राजानमस्माकं मध्ये शुभगुणकर्मस्वभावाऽन्वितं नृपं कृत्वाऽस्माकं हितं यूयं साधयत यतो युष्माकमपि प्रियं सिध्येत् ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, राजा व प्रजा यांच्या कृत्याचे व गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्व सूक्तार्थाची संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो! जसे ईश्वराने ब्रह्मांडात सूर्य स्थित करून सर्वांचे प्रिय सुख साधन निर्माण केलेले आहे. तसे राजा व प्रजा यांच्या संमतीने आमच्यातील गुणकर्मस्वभाव उत्तम असेल त्याला राजा करून आमचे हित साधा. ज्यामुळे तुमचेही हित व्हावे ॥ १ ॥

Agni hath set him down as priest, good sacrificer,
On the lap of his mother, in the fragrant place,
The youthful, the wise, pre-eminent among men [1], righteous,
Supporter of the folk in whose midst he is kindled.

अ॒ग्निर्होता॒ निष॑सादा॒ यजी॑यानु॒पस्थे॑ मा॒तुस्सु॑र॒भावु॑ लो॒के ।
युवा॑ क॒विᳶ पु॑रुनि॒ष्ठ [24] ऋ॒तावा॑ ध॒र्ता कृ॑ष्टी॒नामु॒त मध्य॑ इ॒द्धः ॥

होता देवानामाह्वाता । पूर्ववत्सम्प्रसारणम् । यजीयान् यष्टृतमः मानुषाद्धोतुः । ’ तुश्छन्दसि’ इति यष्टृशब्दादीयसुन्प्रत्ययः, ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ इति टिलोपः । युवा नित्यतरुणः । कविर्मेधावी । पुरुनिष्ठः प्रुषु बहुषु स्थानेषु स्थितः । ‘आतश्चोपसर्गे’ इति कः, थाथादिस्वरेणोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ऋतावा ऋतवान् यज्ञवान् । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति वनिप्प्रत्ययः, ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घः । धर्ता धारयिता कृष्टीनां मनुष्याणाम् । ‘नामन्यतरस्याम्` इति नाम उदात्तत्वम् । उत अपि च मध्ये तेषां मनुष्याणां हृदये इद्धः दीप्तः । एवं सर्वोपकारी सर्वसद्गुणान्वितोऽयमग्निः मातुः मातृस्थानीयाया वेदेः, निर्मात्र्या वा श्रेयसामुपस्थे उपस्थस्थानीये उत्सङ्गसदृशे सुरभौ शोभनहविर्गन्धयुक्ते लोके आलोकवति अस्मिन्प्रदेशे निषसाद निषीदति । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लिट् । सोयमस्माकं भेषजं करोत्विति भावः । ‘एषा वा अस्य भेषज्या तनूर्यत्सुरभिमती’ इति ब्रह्मणम् ॥

• देवता - अग्निः सौचीकः
• ऋषिः - देवाः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

साध्वी᳓म् अकर् देव᳓वीतिं नो अद्य᳓
यज्ञ᳓स्य जिह्वा᳓म् अविदाम गु᳓ह्याम्
स᳓ आ᳓युर् आ᳓गात् सुरभि᳓र् व᳓सानो
भद्रा᳓म् अकर् देव᳓हूतिं नो अद्य᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
adyá ← adyá (invariable)

akar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devávītim ← devávīti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sādhvī́m ← sādhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

avidāma ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gúhyām ← gúhya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jihvā́m ← jihvā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

surabhíḥ ← surabhí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásānaḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

adyá ← adyá (invariable)

akar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrā́m ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

deváhūtim ← deváhūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

सा॒ध्वीम् । अ॒कः॒ । दे॒वऽवी॑तिम् । नः॒ । अ॒द्य । य॒ज्ञस्य॑ । जि॒ह्वाम् । अ॒वि॒दा॒म॒ । गुह्या॑म् ।
सः । आयुः॑ । आ । अ॒गा॒त् । सु॒र॒भिः । वसा॑नः । भ॒द्राम् । अ॒कः॒ । दे॒वऽहू॑तिम् । नः॒ । अ॒द्य ॥

• sādhvīm ← sādhu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• akar ← akaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devavītiṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītiṃ ← vītim ← vīti
• [noun], accusative, singular, feminine

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• jihvām ← jihvā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• avidāma ← vid
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• guhyām ← guhya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “secret; concealed.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• surabhir ← surabhiḥ ← surabhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fragrant; perfumed; surabhi [word].”

• vasāno ← vasānaḥ ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “wear.”

• bhadrām ← bhadra
• [noun], accusative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• akar ← akaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devahūtiṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devahūtiṃ ← hūtim ← hūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “invocation.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

अयमग्निः सुष्टु अद्य नः अस्माकं देववीतिं देवानामागमनवन्तं देवानां हविर्भक्षणोपेतं वा यज्ञं साध्वीमकः साधुमकरोत् । वयं च यज्ञस्य गुह्यां गूढतरां जिह्वाम् अविदाम लब्धवन्तः स्म । अग्निर्हि यज्ञस्य जिह्वा तेन देवानां पानाज्जिह्वात्वेनोपचारः ।

सः तादृशोऽग्निः सुरभिः सुगन्धः आयुः देवैः दत्तमायुष्यं वसानः आच्छादयन् आगात् आगच्छति । आगत्य च नः अस्मदर्थं देवहूतिं देवानामाह्वानवन्तं यज्ञं भद्रात्मकः कल्याणं कृतवान् अद्य इदानीम् ॥

यस्माद्वयं यज्ञस्यास्य जिह्वां जिह्वास्थानीयं भगवन्तमग्निमविदाम ज्ञातवन्तः लब्धवन्तो वा । वेत्तेर्विन्दतेर्वा व्यत्ययेन शप्रत्ययः, नुमभावश्च । कीदृशीं जिह्वां? गुह्यामविदुषां गूहनीयाम् । गुहायां भवेति दिगादित्वाद्यत्, ‘यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । तादृशीं तां भक्तिसामर्थ्याद्वयमविदाम । तस्मादद्य अस्मिन्नह्नि, नः अस्माकभस्माभिः क्रियमाणां देववीतिं देवभक्षं देवपूजां वा साध्वीं शोभनां अकः करोतु । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लुङ्, ‘मन्त्रे घस’ इत्यादिना च्लेर्लुक् ।
किञ्च - स एवाग्निः आयुः वसानः आच्छादयन् आयुषा परिवीयमाणः अस्मान्वा आयुषा परिवारयन् आयुष्मतोस्मान्कुर्वन्, सुरभिस्सुगन्धिः चरुपुरोडाशादिगन्धयुक्तः अस्मानागादागच्छतु । पूर्ववल्लुङ्, ‘गातिस्था’ इत्यादिना सिचो लुक् । आगत्य चास्माकमायुरर्थे, अद्यास्मिन्नहनि नः अस्माकं देवहूतिं देवा हूयन्ते अस्यामिति देवहूतिरिष्टिः तां भद्रां शोभनां यथोक्तमनुतिष्ठतां अकः करोतु इति । स एव लुङ् । देववीतिदेवहूतिशब्दयोः दासीभारादित्वात्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“He has today made our banquet to the gods efficacious; we have obtained the mysterious tongue ofsacrifice; he has come, fragrant, clothed with life; he makes our oblation to the gods today auspicious.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Themysterious tongue: Agni is the tongue of the gods, by means of him they drink the oblations

He has made our pursuit of the gods successful today. We found the tongue of the sacrifice in hiding.
He has come here, sweet smelling, clothing himself in life. He has made our invocation of the gods fortunate today.

Now hath he made the feast of Gods effective: now have we found the secret tongue of worship.
Now hath he come, sweet, robed in vital vigour, and made our calling on the Gods effective.

Good hath he made our sacrifice this day;
The hidden tongue of the sacrifice have we found
He hath come, fragrant, clothed in life;
He hath made our sacrifice this day to prosper.

Er hat unsere Götterladung heute erfolgreich gemacht; wir haben des Opfers geheime Zunge gefunden. Duftend ist er gekommen, sich in Lebenskraft kleidend; er hat heute unsere Götteranrufung gesegnet gemacht.

Ein heilsam Göttermahl vollbracht er heut uns, wir fanden nun des Opfers Wunder-Zunge, Er nahte duftig, sich in Jugend kleidend, hat heut gesegnet unsern Götteranruf.

Он сделал удачным для нас приглашение богов сегодня.
Мы нашли тайный язык жертвы.
Он пришел благоухающий, рядясь в силу жизни,
Он сделал счастливым для нас призыв богов сегодня.
Агни:

• अग्निः सौचीकः
• देवाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्य) इस जन्म अवसर पर या विद्वत्सम्मेलनावसर पर (नः) हमारे लिए (साध्वीं देववीतिम्-अकः) अच्छी इन्द्रिय भोगप्राप्ति या विद्वान् की ज्ञानप्राप्ति को करता है (यज्ञस्य गुह्यां जिह्वाम्-अविदाम) उसके द्वारा शरीरयज्ञ की या ज्ञानयज्ञ की रहस्यभूत वाणी तथा विद्या को (सः-आयुः सुरभिः-वसानः-आगात्)वह आत्मा या विद्वान् आयु का निमित्त, जीवनप्रद, ज्ञान का निमित्त ज्ञाता, निजगुणसुगन्धरूप हमें संरक्षण देता हुआ-हमारी रक्षा करता हुआ (अद्य) इस जन्मावसर पर यासत्सङ्गावसर पर(नः) हमारे लिए (भद्रां देवहूतिम्-अकः) कल्याणकारी या दिव्यगुणवाले विद्वानों की संगृहिति-सहप्राप्ति को करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जन्म के अवसर पर बालक पारिवारिक जनों की प्रसन्नता का कारण बनता है। बड़ा होकर इन्द्रियों के भोगों को संयम से भोगता हुआ पारिवारिक जनों के सुख का निमित्त बनता है तथा घर में विद्वानों की संगति कराकर उसके विद्यामृत का लाभ भी पहुँचाता है, अतः बालकों को विद्याप्राप्ति करानी चाहिए ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्य) अस्मिन् जन्मावसरे विद्वत्सम्मेलनावसरे वा (नः) अस्मभ्यम् (साध्वीं देववीतिम्-अकः) समीचीनां देवानामिन्द्रियाणां भोगप्राप्तिं “देववीतिं देवानां दिव्यानां गुणानां भोगानां प्राप्तये” [यजु० ५।९ दयानन्दः] विदुषां ज्ञानप्राप्तिं वा करोति (यज्ञस्य गुह्यां जिह्वाम्-अविदाम) तद्द्वारा शरीरयज्ञस्य ज्ञानयज्ञस्य रहस्यभूतां वाचं विद्यामिति यावत् “जिह्वा वाङ्नाम” [निघ० १।११] (सः-आयुः सुरभिर्वसानः-आगात्) स आत्मा विद्वान् वा आयुर्निमित्तो जीवनप्रदः ज्ञाननिमित्तो ज्ञाता “ज्ञाता” [ऋ० १।१६२।१ दयानन्दः] निजगुणसुगन्धरूपोऽस्मानाच्छादयन् संरक्षयन् (अद्य) अस्मिन् जन्मावसरे सत्सङ्गावसरे वा (नः) अस्मभ्यम् (भद्रां देवहूतिम्-अकः) कल्याणकरीं दिव्यगुणानां विदुषां वा सङ्गृहितिम् “देवहूतौ दिव्यगुणां विदुषां वा सङ्ग्रहणे” [ऋ० ६।५२।४ दयानन्दः] करोति ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓क्रन्दद् अग्नि᳓ स्तन᳓यन्न् इव द्यउः᳓
क्षा᳓मा रे᳓रिहद् वीरु᳓धः समञ्ज᳓न्
सद्यो᳓ जज्ञानो᳓ वि᳓ ही᳓म् इद्धो᳓ अ᳓ख्यद्
आ᳓ रो᳓दसी भानु᳓ना भाति अन्तः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ákrandat ← √krand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

stanáyan ← √stanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kṣā́ma ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rérihat ← √rih- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

samañján ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vīrúdhaḥ ← vīrúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ákhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

iddháḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

īm ← īm (invariable)

jajñānáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sadyás ← sadyás (invariable)

ví ← ví (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

antár ← antár (invariable)

bhānúnā ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

अक्र॑न्दत् । अ॒ग्निः । स्त॒नय॑न्ऽइव । द्यौः । क्षाम॑ । रेरि॑हत् । वी॒रुधः॑ । स॒म्ऽअ॒ञ्जन् ।
स॒द्यः । ज॒ज्ञा॒नः । वि । हि । ई॒म् । इ॒द्धः । अख्य॑त् । आ । रोद॑सी॒ इति॑ । भा॒नुना॑ । भा॒ति॒ । अ॒न्तरिति॑ ॥

• akrandad ← akrandat ← krand
• [verb], singular, Imperfect
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• stanayann ← stanayan ← stanay ← √stan
• [verb noun], nominative, singular
• “thunder; thunder.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kṣāmā ← kṣam
• [noun], accusative, dual, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• rerihad ← rerihat ← rerih ← √rih
• [verb noun], nominative, singular
• “lick.”

• vīrudhaḥ ← vīrudh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “plant; shrub.”

• samañjan ← samañj ← √añj
• [verb noun], nominative, singular
• “anoint.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• jajñāno ← jajñānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• hīm ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• hīm ← im ← iṃ
• [adverb]

• iddho ← iddhaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• akhyad ← akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• bhānunā ← bhānu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• bhāty ← bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

दावरूपोऽग्निः स्तूयते । अग्निः दावाग्निः स्तनयन्निव द्यौः यथा दीप्तो विद्युद्रूपः पर्जन्यो महान्तं शब्दं करोति तद्वत् अक्रन्दत् महान्तं शब्दं करोति । किं कुर्वन्नित्यत्राह। क्षाम क्षामां पृथिवीं रेरिहत् आस्वादयन् वीरुधः ओषधीश्च समञ्जन् म्रक्षयन् । संतापयन्नित्यर्थः। किंच सद्यः तत्क्षणे समाने काले जज्ञानः जायमानः इद्धः दीप्तः ईम् इदं स्वेन दग्धं वस्तुजातं वि अख्यत् विविधं पश्यति । हि इति पादपूरणः । किंच रोदसी द्यावापृथिव्यौ अन्तः अन्तरेण भानुना स्वदीप्त्या भाति प्रकाशते । यद्वा । वाजसनेयकोक्तार्थो द्रष्टव्यः । तद्यथा–’ अक्रन्ददग्निः स्तनयन्निव द्यौरिति । क्रन्दतीव हि पर्जन्यः स्तनयन् क्षामा रेरिहद्वीरुधः समञ्जन्निति क्षामा वै रेरिह्यमाणो वीरुधः समनक्ति सद्यो जज्ञानो वि हीमिद्धो अख्यदिति सद्यो वा एष जज्ञान इदं सर्वं विख्यापयत्या रोदसी भानुना भात्यन्तरितीमे वै द्यावापृथिवी रोदसी ते एष भानुना भात्यन्तः । (श. ब्रा. ६. ७. ३. २ ) इति वैद्युतस्य स्तुतिः । यद्वा । इयं दावाग्नेः स्तुतिरिति ॥

अयमग्निरक्रन्दत् क्रन्दतु शब्दं करोतु अस्मच्छत्रुकुलं दहन् । छान्दसो लङ् । स्तनयन् द्युरिव यथा द्यौर्घनपटलसञ्छन्ना स्तनयति । स्तन शब्दे चुरादिरदन्तः । यद्वा - क्रन्दयतु अस्मद्रिपुकुलम् गर्जन्तीव द्यौरन्तरिक्षं; दिवि हि गर्जान्त्यां भयेन जना महारवं कुर्वन्ति ।
किं कुर्वन्नित्याह - क्षाम क्षीणं, दग्धमस्मच्छत्रुकुलं रोरिहन्नत्यर्थं लिहन् आस्वादयन् सर्वतो दहन् इत्यर्थः । क्षयि जयि षयि क्षये ‘भूतेपि दृश्यन्ते’ इति भूतेपि कर्मणि मनिन् प्रत्ययः । रिहेर्यङ्लुगन्ताच्छतृप्रत्ययः, ‘नाभ्यस्ताच्छतुः’ इति नुमभावः, ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ‘कपिलकादीनां संज्ञाछन्दसोर्वालो रमापद्यते’ इति रत्वम् । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति क्षामशब्दस्य संहितायां दीर्घत्वम् ।
पुनश्च विशेष्यते - वीरुधस्समञ्जन् सम्मृक्षन् सन्दहन्; उपलक्षणं चैतत्. तृणगुल्मलतावनस्पतीनाप्नुवन्नित्यर्थः ।
किमीदृशी शक्तिरप्यस्य विद्यत इत्याह - वि हीमिति । हि यस्मादर्थे वर्तते । ईमित्यवधारणे । यस्मादयमग्निः जज्ञानो जायमानः । जनी प्रादुर्भावे दैवादिकः, ‘बहुळं छन्दसि’ इति शप श्लः । यद्वा - जन जनने जुहोत्यादिकः, व्यत्ययेनात्मनेपदं । सद्य एव तत्क्षणादेव इद्धः दीप्तः रोदसी द्यावापृथिव्यौ व्यख्यत् व्यचेष्टत व्यपश्यत् । छान्दसो लुङ्, ‘अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योङ्’, ‘हिच’ इति निघातप्रतिषेधः । स्वयं च भानुना तेजसा अन्तर्द्यावापृथिव्योर्मध्ये आभाति समन्तात्प्रकाशते । यद्वा - रोदसी व्यख्यत् विचष्टे यथावत्प्रकाशयति । स्वयमपि तयोर्मध्ये भाति । तस्मान्महातेजसानेन किं हि नाम कर्तुं न शक्यते इति भावः । `भागधेयेनैवैनँ शमयित्वा परानभि निर्दिशति’ ``इति ब्राह्मणम् ।

‘अभि वा एष एतानुच्यति येषां पूर्वापरा अन्वञ्चः प्रमीयन्ते पुरुषाहुतिर्ह्यस्य प्रियतमाग्नये क्षामवते पुरोःडाशमष्टाकपालं निर्वपेत्’ इत्यस्यापीयमेव पुरोनुवाक्या । तदैवं योजनीयम् - अयमेवंगुणविशिष्टोग्निरस्माकं पूर्वापरप्रमादहेतुं पापं क्षाम क्षीणं यथा तथा रेरिहत् आस्वादयन् नाशयन् अनेन हविषा समिद्धः शब्दं करोत्विति । `‘भागधेयेनैवैनं शमयति नैषां पुरायुषोपरः प्र मीयते’ ``इति ब्राह्मणम् ।

‘अभि वा एष एतस्य गृहानुच्यति यस्य गृहान्दहत्यग्नये क्षामवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेत्’ इत्यस्यापीयमेव पुरोनुवाक्या । तत्र त्वेवं व्याख्येयम् - क्षाम क्षीणं दग्धमस्मद्गृहं रेरिहत् आस्वादयन्वीरुधो गृहावयवान् स्थूणावंशदीन् समञ्जन् भक्षयन्नयं खल्वग्निरक्रन्दत् । तस्मादिममिदानीमेवानेन हविषा प्रसन्नं करोमि, यथा पुनरस्मद्गृहं न धक्ष्यतीति । ‘भागधेयेनैवैनं शमयति नास्यापरं गृहान्दहति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

᳓

दावाग्निस्स्तूयते - अक्रन्ददिति ॥ अक्रन्दत् क्रन्दती अग्निः दावरूपः स्तनयन्निव पर्जन्य इव द्यौः सप्तम्यर्थे प्रथमा । दिवि व्योम्नि क्षाम क्षामेती पृथिवीनाम । पदकाले छान्दसं हृस्वत्वम् । द्वितीयार्थं चैतल्लुप्तविभक्तिकम् । क्षामां रेरिहत् आस्वादयन् अटवीस्थलं दहन्नित्यर्थः । वीरुधः गुल्मान् समञ्जन् सम्यग्गच्छन् भक्षणार्थं भक्षयन्नित्येव वाऽर्थः । किञ्च - जज्ञानः जातोऽयमटव्यां सद्यः तदैव इद्धः दीप्तः व्यख्यत् । व्यत्ययेनायं कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । विख्यायते विशेषेण दृश्यते दूरस्थैरपि हि । ईमिति? पादपूरणे । तथा रोदसी सन्तः द्यावापृथिव्योर्मध्ये भानुना स्वया दीप्त्या आभाति समन्ता दीप्यते ॥

agni roared out, like dyaus when thundering,
he licking the Earth, stroking the vegetation,
at once, when born, he looked around enkindled,
lighting up heaven and earth from within with splendor.

English translation:

“Agni cries aloud like the thundering heaven; he licks the earth burning the plural nts; as soon asgenerated, he contemplates this (conflagration); when kindled he blazes with his (own) radiance between heavenand earth.”

Agni has roared like thundering heaven, constantly licking at (heaven and) earth, anointing the plants,
for as soon as he was born kindled, he surveyed them. He radiates with his radiant beam between the two world-halves.

Agni roared out, like Dyaus what time he thunders: he licked the ground about the plants he flickered.
At once, when born, he looked around enkindled, and lightened heaven and earth within with splendour.

Agni hath cried like Dyaus thundering,
Licking the earth, devouring the plants;
Straightway on birth he shone aflame;

Es brüllte Agni wie der Himmel donnernd, den Erdboden leckend, die Pflanzen bestreichend. Denn eben geboren hat der Entflammte alsbald nach ihnen Ausschau gehalten; er erglänzt mit seinem Glanze zwischen beiden Welthälften.

Es brüllte Agni, donnernd wie der Himmel, den Boden leckend, um die Pflanzen flackernd; Denn kaum erzeugt, erblickt er Erd’ und Himmel und strahlt entzündet glänzend zwischen beiden.

Взревел Агни, как гремящее небо,
Облизывая почву, смазывая растения.
Едва лишь родившись, зажженный, он стал их высматривать.
(Своим) светом сияет он между двух миров.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यौः) द्युलोक में दीप्त विद्युदग्नि (स्तनयन्-इव यथा) शब्द करता हुआ चमकता है, तथा (अग्निः) यह पार्थिव अग्नि (क्षाम) पृथिवी के प्रति (अक्रन्दत्) जलता हुआ शब्द करता है (वीरुधः-समञ्जन् रेरिहत्) ओषधियों को काष्ठों को संसक्त हुआ-जलता हुआ भस्मी करने के लिए बार-बार चाटता है-स्पर्श करता है (सद्यः-जज्ञानः) तुरन्त प्रकट हुआ (हि-ईम्-इद्धः) इस प्रकार प्रज्वलित हुआ (अख्यत्) प्रत्यक्ष होता है (रोदसी-अन्तः-भानुना वि भाति) द्युलोक पृथिवीलोक के मध्य में दीप्ति से विशिष्टरूप से प्रकाशित होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - द्युलोक में सूर्यरूप से अग्नि प्रकाशमान होता है, अन्तरिक्ष में विद्युद्रूप से और पृथ्वी पर काष्ठ इन्धन द्वारा पार्थिव अग्नि के रूप में प्रकाशित होता है, इस प्रकार अग्नितत्त्व द्यावापृथ्वीमय जगत् में प्रसिद्ध हुआ अन्य प्रदार्थों का प्रकाशक है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यौः) द्युलोकं प्रति दीप्तो विद्युदग्निः (स्तनयन् इव यथा) शब्दयन् प्रकाशते, तथा (अग्निः) एषः पार्थिवोऽग्निः (क्षाम) पृथिवीं प्रति “क्षाम क्षामा पृथिवीनाम” [निघ० १।१] (अक्रन्दत्) क्रन्दति ज्वलन् सन् शब्दं करोति (वीरुधः-समञ्जन् रेरिहत्) ओषधीः काष्ठानि संसक्तः सन् प्रज्वलयन् पुनः पुनः लेढि भस्मीकरणाय (सद्यः-जज्ञानः) प्रकटीभूतस्तत्काले तदैव (हि-ईम्-इद्धः) एवं खलु दीप्तः प्रज्वलितः (अख्यन्) प्रत्यक्षं भवति (रोदसी-अन्तः भानुना विभाति) द्यावापृथिव्योरन्तर्मध्ये “रोदसी द्यावापृथिवीनाम” [निघ० ३।३०] द्युलोकपृथिवीलोकयोर्मध्ये विशिष्टं प्रकाशते ॥४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवे᳓ व᳓सूनि पुर्वणीक होतर्
दोषा᳓ व᳓स्तोर् ए᳓रिरे यज्ञि᳓यासः
क्षा᳓मेव वि᳓श्वा भु᳓वनानि य᳓स्मिन्
सं᳓ सउ᳓भगानि दधिरे᳓ पवाके᳓+

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

purvaṇīka ← purvaṇīka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

doṣā́ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

īrire ← √īr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yajñíyāsaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

kṣā́ma ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhiré ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pāvaké ← pāvaká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

saúbhagāni ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

त्वे इति॑ । वसू॑नि । पु॒रु॒ऽअ॒नी॒क॒ । हो॒तः॒ । दो॒षा । वस्तोः॑ । आ । ई॒रि॒रे॒ । य॒ज्ञिया॑सः ।
क्षाम॑ऽइव । विश्वा॑ । भुव॑नानि । यस्मि॑न् । सम् । सौभ॑गानि । द॒धि॒रे । पा॒व॒के ॥

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• purvaṇīka
• [noun], vocative, singular, masculine

• hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• erire ← er ← √īr
• [verb], plural, Perfect indicative

• yajñiyāsaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• kṣāmeva ← kṣāma ← kṣāman
• [noun], nominative, singular, neuter

• kṣāmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• saubhagāni ← saubhaga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “well-being.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pāvake ← pāvaka
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

हे पुर्वणीक बहुज्वाल होतः देवानामाह्वातरग्ने त्वे त्वयि दोषा रात्रौ वस्तोः अहनि च यज्ञियासः यज्ञार्हा यजमाना वसूनि हविर्लक्षणानि धनानि एरिरे आभिमुख्येन’ प्रेरयन्ति प्रापयन्ति । जुह्वतीत्यर्थः । विश्वा विश्वानि सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि क्षामेव क्षमायां भूम्यामिव यस्मिन् पावके शोधकेऽग्नौ सौभगानि धनानि सं दधिरे देवाः सम्यक् निहितवन्तः।

‘अग्नौ वामं वसु सं न्यदधत’ (तै. सं. १. ५, १. १) इति ब्राह्मणम् । तस्मिंस्त्वयीति पूर्वत्र योज्यम् ॥

हे पुर्वणीक बहुबल होतः देवानामाह्वातः त्वे त्वयि खलु एरिरे । ‘सुपां सुलुक्’ इति शे आदेशः ।
वसूनि धनानि - वास-हेतुत्वाद् वरिष्ठानि वा धनानि हविर्लक्षणानि दोषावस्तोः रात्रावह्नि च यज्ञियासः यज्ञार्हाः आईरिरे आभिमुख्येन प्रेरयन्ति प्रक्षिपन्तीत्यर्थः । ईर गतौ अनुदात्तेत् । ‘यज्ञर्त्विभ्यां घखञौ’, ‘आज्जसेरसुक्’ ।

कीदृशे त्वयीत्याह - यस्मिन् पावके त्वयि सति विश्वा भुवनानि सर्वाणि भूतजातानि सौभगानि सौभाग्यानि सन्दधिरे सम्यग् धारयन्ति । ‘सुभगं मन्त्रे’ इत्यञ् । त्वद्-अनुग्रहात् पूर्वं किम् इवावस्थितानीति चेत्?
उच्यते -
क्षामेव क्षाम क्षीणं दग्धबहुलमस्माकं शत्रुबलं [बलेन] यादृशं बलं पूर्वापरजनमरणं वा यादृशं,
गृहं वा दग्धं यादृशं
तद् इव पूर्वम् असुभगानि भुवनानि त्वत्प्रसादेन सुभगानि भवन्तीति । तस्मादस्माकं शत्रुबलं पूर्वापरमरणं गृहदाहं च शमयित्वा सुभगानस्मान्कुरु श्रीमतो यशस्विनश्च कुरु । पुनातेर्ण्यन्ताण्ण्वुल्, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण पावकशब्दस्यान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Bright blazing Agni, invoker of the gods, to you the adorable deities have appropriated, by night and day, the riches (on the oblation); they have deposited in the purifer (Agni) all good things (agnau vāmam vasu sam nyadadhata: Taittirīya Saṃhitā 1.5.1.1), as they have plural ced all beings upon earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The adorable deities: yajñiyāsaḥ, entitled to sacrifices, i.e. devas or yajamānaḥ, the sacrificers

To you, o Hotar of many faces, the sacrificial ones have set goods in motion at evening and at dawn,
you, the pure one, in whom (all) auspicious things are encompassed, as the earth (encompasses) all creatures.

In almost all occurrences in which it is possible to determine, animate forms of yajñíya- refer to gods. They may be the referents here as well: the gods may send goods to Agni to be redistributed to his mortal worshipers.

The syntax of cd is somewhat problematic, since there is incongruity between the simile and the frame. Geldner evades this by taking the simile that begins c (kṣā́meva víśvā bhúvanāni) with ab: “In dir … bringen die opferwürdigen (Götter) … Schätze zum Vorschein wie die Erde alle Geschöpfe,” and beginning a new clause with yásmin. This is not impossible, but it is unnecessary and, given the hemistich break, undesirable if another interpr. can work. Various ones have been tried (see Oldenberg, ZDMG 455.293 and Noten), but, flg. Oldenberg, I think it is yet another example of case disharmony in similes, utilizing two possible alternative interpr. of the verb (sám …) dadhiré. In the frame this medial verb has a passive sense ‘be held, encompassed’, with saúbhagāni as subj. For this construction cf. VI.38.3 bráhmā ca gíro dadhiré sám asmin “the sacred formulations and the songs together have been placed (/are encompassed) in him.” But the same verb form can also be transitive, with the object expressing what is encompassed or placed. This is the construction of the simile, with nom. kṣā́ma (or kṣā́mā? see Oldenberg) and acc. víśvā bhúvanāni. For such a transitive construction, cf. III.19.4 bhū́ rīṇi hí tvé dadhiré ánīkā … yájyavo jánāsaḥ “the peoples eager to sacrifice have established in you [=the fire] your many faces.” In our passage the object of the simile thus corresponds to the subject of the frame; that both are neut. pl. makes their correspondence easier to process, despite their different grammatical functions.

At eve and morn thy pious servants bring thee their precious gifts, O Priest of many aspects,
On whom, the Purifier, all things living as on firm. ground their happiness have stablished.

He blazeth with his light within the firmaments.
In thee, O many-faced sacrificer [2],
Morning and evening, the sacrificers place their treasures,
In whom, purifying, good things are placed, even as the heaven and earth (support) all beings.

In dir, du vielgesichtiger Hotri, bringen die opferwürdigen Götter abends und morgens Schätze zum Vorschein wie die Erde alle Geschöpfe, in welchem sie alle Glücksgüter vereinigt haben, dem Lauteren.

Dir, vielgestalt’ger Priester, schenkten Güter die hehren Götter Abends und des Morgens; Dem, wie dem Grund der Erde alle Wesen, dir flammendem, die Schätze anvertrauten.

В тебя, о многоликий хотар, достойные жертв (боги)
Вечером (и) утром (всегда) погружали блага,
В очищающего (бога), в котором они сосредоточили приносящие счастье дары,
Как земля (заключила в себе) все существа.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को किसके होने पर क्या प्राप्त होना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुर्वणीक) अनेक सेनाओं से युक्त (होतः) दान करनेवाले राजन् ! (यस्मिन्) जिन (पावके) अग्नि के सदृश पवित्र (त्वे) आपके रक्षक रहने पर (यज्ञियासः) यज्ञ के अनुष्ठान करने के योग्य प्रजाजन (दोषा) रात्रि में और (वस्तोः) दिन में (क्षामेव) जैसे पृथिवी, वैसे (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवनानि) लोकों में प्रकट और पञ्चभूत अधिकरण जिनके उन प्राणियों की और (वसूनि) धनों को (आ, ईरिरे) प्रेरणा करते और (सौभगानि) श्रेष्ठ ऐश्वर्य्यों के भावों को (सम्, दधिरे) सम्यक् धारण करते हैं, उनका हम लोग सत्कार करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा के रक्षक रहने पर ही प्रजाजन प्रतिदिन वृद्धि को प्राप्त होते और ऐश्वर्य्य को प्राप्त होकर सुखयुक्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे पुर्वणीक होतर्भूपते ! यस्मिन् पावके त्वे रक्षके सति यज्ञियासो दोषा वस्तोः क्षामेव विश्वा भुवनानि वसून्येरिरे सौभगानि सं दधिरे तं वयं सत्कुर्याम ॥२॥

मनुष्यैः कस्मिन् सति किं प्राप्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वे) त्वयि रक्षके (वसूनि) धनानि (पुर्वणीक) पुरूण्यनेकानि सैन्यानि यस्य तत्सम्बुद्धौ (होतः) दातः (दोषा) रात्रौ (वस्तोः) दिने (आ, ईरिरे) प्रेरयन्ति (यज्ञियासः) यज्ञानुष्ठानं कर्तुं योग्याः (क्षामेव) यथा पृथिवी (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) लोकजातानि भूताधिकरणानि (यस्मिन्) (सम्) (सौभगानि) श्रेष्ठानामैश्वर्य्याणां भावान् (दधिरे) धरन्ति (पावके) वह्निरिव पवित्रस्तस्मिन् ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजनि रक्षके सत्येव प्रजाजनाः प्रतिदिनं वर्धन्त ऐश्वर्यं लब्ध्वा सुखिनो भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा रक्षक असल्यास प्रजेची प्रत्येक दिवशी वृद्धी होते व ऐश्वर्य प्राप्त करून ते सुखी होतात. ॥ २ ॥

To thee, best of Angirases,
All folk with fair dwellings severally,
O Agni, have turned to gain their wish.

तुभ्य॒न्ता अ॑ङ्गिरस्तम॒ विश्वाः॑ सुक्षि॒तय॒ᳶ पृथ॑क् ।
अग्ने॒ कामा॑य येमिरे ॥

हे अङ्गिरस्तम गन्तव्यतम गतिमत्तमेति वा । अगि रगि लघि गत्यर्थाः, अस्माद् असुनि इरुड्-आगमो निपात्यते ।

हे अग्ने तुभ्यं ताः प्रसिद्धाः विश्वास्तुक्षितयः शोभना क्षितिर्गतिर्यासां ताः प्रजाः । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा - शोभनं क्षयन्ति वसन्तीति सुक्षितयो मनुष्याः । ‘मन्क्तिन्व्याख्यान’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । पृथक्कामाय नानाविधेभ्यः कामेभ्यः कामसिद्धये येमिरे यमन्ति त्वामाराधयितुमात्मानं विषयेभ्यो व्यावर्तयन्ति । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । यद्वा - पृथग्यमयन्ति नानाविधैरुपायैरात्मानं यमयन्ति त्वामाराधयितुम् । तस्माद्वयमप्यस्मत्कामसिद्धये त्वामेव भजामह इति भावः । ‘स एवैनं कामेन समर्धयत्युपैनं कामो नमति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अश्या᳓म तं᳓ का᳓मम् अग्ने त᳓वोती᳓
अश्या᳓म रयिं᳓ रयिवः सुवी᳓रम्
अश्या᳓म वा᳓जम् अभि᳓ वाज᳓यन्तो
अश्या᳓म द्युम्न᳓म् अजराज᳓रं ते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayivaḥ ← rayivánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājáyantaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ajara ← ajára- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अ॒श्याम॑ । तम् । काम॑म् । अ॒ग्ने॒ । तव॑ । ऊ॒ती । अ॒श्याम॑ । र॒यिम् । र॒यि॒ऽवः॒ । सु॒ऽवीर॑म् ।
अ॒श्याम॑ । वाज॑म् । अ॒भि । वा॒जय॑न्तः । अ॒श्याम॑ । द्यु॒म्नम् । अ॒ज॒र॒ । अ॒जर॑म् । ते॒ ॥

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tavotī ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavotī ← ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• rayivaḥ ← rayivas ← rayivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rich.”

• suvīram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vājayanto ← vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• ‘śyāma ← aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• ajarājaraṃ ← ajara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• ajarājaraṃ ← ajaram ← ajara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “undecaying; ageless.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

हे अग्ने तव संबन्धिन्या ऊती ऊत्या रक्षया तं कामम् अश्याम प्राप्नुयाम । तमेव कामं विवृणोति । हे रयिवः धनवन्नग्ने सुवीरं शोभनपुत्रादियुक्तं रयिं धनम् अश्याम प्राप्नुयाम । तथा वाजयन्तः वाजमन्नमात्मन इच्छन्तो वयं वाजं त्वया दत्तमन्नम् अभि आभिमुख्येन अश्याम प्राप्नुयाम । हे अजर जरारहिताग्ने ते त्वदीयम् अजरं जरारहितं द्युम्नं द्योतमानं यशश्च अश्याम प्राप्नुयाम ॥ ॥ ७ ॥ ᳓

ऊत्यन्तः प्रथमः पादः ॥ हे अग्ने तं कामम् अश्याम अश्नुवीमहि, यद्-अर्थम् आत्मा तुभ्यं निवेदितः ।
अशू व्याप्तौ, व्यत्ययेन परस्मैपदम्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक्, यासुडादि ।
तवोती तव रक्षया । अवतेः क्तिनि ज्वरत्वरादिना ऊठादेशः, ‘ऊतियूतिजूति’ इति क्तिन उदात्तत्वं निपात्यते, तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति पूर्वसवर्णादेशः ।

किञ्च - हे रयिवः रयिमन् । ‘मतुवसोः’ इति रुत्वम्, ’ छन्दसीरः’ इति मतोर्वत्वम् । सुवीरं रयिमश्याम प्राप्नुयाम शोभनाः वीराः पुत्रादयो यस्मिन्तं पुत्रपौत्रादिसमृद्धिहेतुं धनं प्राप्नुयाम । ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।

किञ्च - वाजयन्तः वाजम् अन्नम् आत्मन इच्छन्तः । क्यचि ‘न छन्दस्यपुत्रस्य’ इतीत्वप्रतिषेधः । यदा वयं वाजं लिप्सामहे तदा वाजमन्नं आभिमुख्येनाश्नुवीमहि लिप्सेमहि । स्वरानवग्रहौ दुर्घतौ । यद्वा - वाजमाचक्षत इति णिच् ।

किञ्च - हे अजर जरारहित अजरमक्षयं द्युम्नं यशः ते त्वृत्प्रसादात् अश्याम बिभृयाम । ‘नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्यजरशब्दे उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May we obtain through your protection, Agni, that which we desire;
giver of riches, may we obtain of your riches and descendants;
desiring food, may we obtain food;
may we obtain, imperishable Agni, imperishable fame (through you).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajrveda, 18.74

May we attain this desire, Agni, through your help.
May we attain wealth, o wealthy one, which affords good heroes.
May we attain the prize when we seek the prize.
May we attain your unaging brilliance, o unaging one.

This vs. is characterized by etymological figures: b rayíṃ rayivaḥ, c vā́jam … vājáyantaḥ, d ajarājáram – a stylistic tick found also in vss. 1, 4, and 6 – see comm. ad locc.

Help us, that we may gain this wish, O Agni, gain riches, Wealthy One! with store of heroes.
Desiring strength from thee may we be strengthened, and win, Eternal! thine eternal glory.

May we win by thy help, O Agni, our wish,
Wealth with fair offspring, O wealthy one:
May we win booty, seeking for booty;
May we win, O deathless, undying glory.

Wir möchten diesen Wunsch durch deine Gnade erlangen, o Agni; wir möchten Reichtum an guten Söhnen, du Reicher, erlangen; wir möchten deinen nicht alternden Glanz erlangen, du Alterloser!

Erfülle, Agni, diesen Wunsch uns hülfreich; lass Labung uns empfahn, die Labung bringen, Erlangen, reicher, heldbegabten Reichthum, erlangen deinen ew’gen Glanz, o Ew’ger.

Пусть достигнем мы с твоей помощью этого желания, о Агни!
Пусть достигнем мы богатства из прекрасных мужей, о обладатель богатства!
Пусть достигнем мы награды, стремясь к награде!
Пусть достигнем мы твоего блеска нестареющего, о нестареющий!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को किसके सङ्ग से क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अजर) वृद्धावस्थारहित (रयिवः) बहुत धन और (अग्ने) विद्या से युक्त राजन् ! (तव) आपके (ऊती) रक्षण आदि कर्म्म से हम लोग (तम्) उस (कामम्) मनोरथ को (अश्याम) प्राप्त होवें और (सुवीरम्) उत्तम वीरों की प्राप्ति करनेवाले (रयिम्) धन को (अश्याम) प्राप्त होवें तथा (वाजयन्तः) जानते हुए हम लोग (वाजम्) अन्न आदि को (अभि) सन्मुख (अश्याम) प्राप्त होवें और (ते) आपके (अजरम्) जीर्ण होने से रहित (द्युम्नम्) यश वा धन को (अश्याम) प्राप्त होवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को ऐसी इच्छा करनी चाहिये कि हम लोग यथार्थ वक्ता जन के उपदेश से इच्छा की सिद्धि, बहुत धन, वीर पुरुषों और नहीं नष्ट होनेवाले यश को प्राप्त होवें ॥७॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पाँचवाँ सूक्त और सातवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अजर रयिवोऽग्ने ! तवोती वयं तं काममश्याम सुवीरं रयिमश्याम वाजयन्तो वयं वाजमभ्यश्याम तेऽजरं द्युम्नमश्याम ॥७॥

मनुष्यैः कस्य सङ्गेन किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्याम) प्राप्नुयाम (तम्) (कामम्) इच्छाम् (अग्ने) विद्वन् राजन् (तव) (ऊती) रक्षणाद्येन कर्मणा (अश्याम्) प्राप्नुयाम (रयिम्) श्रियम् (रयिवः) बहुधनयुक्त (सुवीरम्) उत्तमवीरप्रापकम् (अश्याम) (वाजम्) अन्नादिकम् (अभि) आभिमुख्ये (वाजयन्तः) विज्ञापयन्तः (अश्याम) (द्युम्नम्) यशो धनं वा (अजर) (अजरम्) जरारहितम् (ते) तव ॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरिदमेषितव्यं वयमाप्तस्योपदेशेनेच्छासिद्धिं पुष्कलं धनं वीरपुरुषानविनाशियशश्चाप्नुयामेति ॥७॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चमं सूक्तं सप्तमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अशी इच्छा बाळगावी की, आम्हाला विद्वानाच्या उपदेशाने इच्छेची पूर्ती, पुष्कळ धन, वीर पुरुष व अक्षय यश प्राप्त व्हावे. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

श्रे᳓ष्ठं यविष्ठ भारत
अ᳓ग्ने द्युम᳓न्तम् आ᳓ भर
व᳓सो पुरुस्पृ᳓हं रयि᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bhārata ← bhā́rata- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śréṣṭham ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumántam ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruspŕ̥ham ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

श्रेष्ठ॑म् । य॒वि॒ष्ठ॒ । भा॒र॒त॒ । अग्ने॑ । द्यु॒ऽमन्त॑म् । आ । भ॒र॒ ।
वसो॒ इति॑ । पु॒रु॒ऽस्पृह॑म् । र॒यिम् ॥

• śreṣṭhaṃ ← śreṣṭham ← śreṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• bhāratāgne ← bhārata
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhārata; bhārata [word]; fire.”

• bhāratāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dyumantam ← dyumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• puruspṛhaṃ ← puruspṛham ← puruspṛh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “coveted; desirous.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

हे अग्ने यविष्ठ युवतम हे भारत भरता ऋत्विजः तेषांसम्बन्धीभारतः अध्वर्य्वादिभिःमन्थनहविः स्तोत्रादिनाव्याप्रियमाणात्वःत् तादृश हेवसोवासकव्याप्तवा एवंरूपाग्ने श्रेष्ठंअतिप्रशस्यं द्युमन्तं- दीप्तिमन्तम्पुरुस्पृहम्बहुभिरर्थिभिःस्पृहणीयंरयिंआभर आहर ॥ १ ॥

भारतेति प्रथमपादान्तः । हे अग्ने यविष्ठ युवतम । यौतिः पृथक्करणे, ‘कनिन्युवृषि’ इत्यादिना यौतेः कनिन्प्रत्ययः । पृथक्कर्तृतम आदाय दातः । यद्वा - तरुणतम भारत यज्ञस्य भर्तारः ऋत्विजो भरताः । ‘भृमृशि ’ इत्यादिना बिभर्तेरतच्प्रात्ययः । एतैरुत्पादित भारत हे वसो वासहेतो । ‘शॄस्वृस्निहि’ इत्यादिना वसेरुप्रत्ययः । श्रेष्ठं प्रशस्यतमं द्युमन्तं दीप्तिमन्तं पुरुस्पृहं पुरुभिर्बहुभिस्स्पृहणीयम् । कर्मणि क्विप् । यद्वा - बह्व्यस्स्पृहा यस्मिन् । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ईदृशं रयिं धनमस्मभ्यमाभर स्पर्धमानेभ्य आच्छिद्यास्मभ्यं देहि । ‘स एवास्माद्रक्षांसि यवयति नैनमभिचरन् स्तृणुते’ `इति ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“Youngest (of the gods), Agni descendant of Bhārata, granter of dwellings, bring (to us) excellent, splendid and enviable riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Descendant of Bhārata: Bhārata = sprung from the priests;

Bharata = ṛtvija, produced by their rubbing the sticks together

Youngest Agni, belonging to the Bharatas, bear hither the best brilliant wealth,
craved by many, o good one.

Note … bhārata# (a) / … ā́bhara# (b).

VASU, thou most youthful God, Bharata, Agni, bring us wealth,
Excellent, splendid, much-desired.

Bring us, O youngest god, Bhârata 1, Agni, the best, resplendent, much-desired wealth, O Vasu 2! ᳓

O Agni, of the Bharatas, youngest,
Bear to us excellent, glorious wealth, [3]
O bright one, wealth which many desire.

Du jüngster Bharatide Agni, bring uns den vorzüglichsten, glänzenden, vielbegehrten Reichtum mit, du Guter!

Den besten Reichthum bringe her, den schönen, Agni Bharata, Den vielbegehrten, guter du.

О самый юный потомок Бхаратов,
О Агни, принеси сверкающее
Очень желанное богатство, о Васу!

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब छः चावाले सातवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के गुणों का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसो) सुखों में वास कराने और (भारत) सब विद्या विषयों को धारण करनेवाले (यविष्ठ) अतीव युवावस्था युक्त (अग्ने) अग्नि के समान प्रकाशमान विद्वान् ! आप (श्रेष्ठम्) अत्यन्त कल्याण करनेवाली (द्युमन्तम्) बहुत प्रकाशयुक्त (पुरुस्पृहम्) बहुतों को चाहने योग्य (रयिम्) लक्ष्मी को (आ, भर) अच्छे प्रकार धारण कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो उत्तम धन लाभ के लिये बहुत यत्न करते हैं, वे धनाढ्य होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे वसो भारत यविष्ठाऽग्ने त्वं श्रेष्ठ द्युमन्तं पुरुस्पृहं रयिमा भर ॥१॥

अथ विद्वद्गुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रेष्ठम्) अतिशयेन श्रेयस्करम् (यविष्ठ) अतिशयेन युवन् (भारत) धारक (अग्ने) पावकवद्विद्वन् (द्युमन्तम्) बहुप्रकाशयुक्तम् (आ) समन्तात् (भर) धर (वसो) सुखेषु वासयितः (पुरुस्पृहम्) बहुभिस्स्पर्हणीयम् (रयिम्) श्रियम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - य उत्तमधनलाभाय बहु प्रयतन्ते ते धनाढ्या जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात विद्वान व अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जे उत्तम धनाचा लाभ व्हावा यासाठी प्रयत्न करतात, ते धनाढ्य होतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ श्वितान᳓स् तन्यतू᳓ रोचनस्था᳓
अज᳓रेभिर् ना᳓नदद्भिर् य᳓विष्ठः
यः᳓ पवाकः᳓+ पुरुत᳓मः पुरू᳓णि
पृथू᳓नि अग्नि᳓र् अनुया᳓ति भ᳓र्वन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rocanasthā́ḥ ← rocanasthā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śvitānáḥ ← √śvit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

tanyatúḥ ← tanyatú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajárebhiḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nā́nadadbhiḥ ← √nad- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

yáviṣṭhaḥ ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāvakáḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

purutámaḥ ← purutáma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anuyā́ti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhárvan ← √bharv- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thū́ni ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

सः । श्वि॒ता॒नः । त॒न्य॒तुः । रो॒च॒न॒ऽस्थाः । अ॒जरे॑भिः । नान॑दत्ऽभिः । यवि॑ष्ठः ।
यः । पा॒व॒कः । पु॒रु॒ऽतमः॑ । पु॒रूणि॑ । पृ॒थूनि॑ । अ॒ग्निः । अ॒नु॒ऽयाति॑ । भर्व॑न् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śvitānas ← śvitānaḥ ← śvitāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bright.”

• tanyatū ← tanyatuḥ ← tanyatu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “thunder.”

• rocanasthā ← rocana
• [noun], neuter
• “light; celestial sphere.”

• rocanasthā ← sthāḥ ← sthā
• [noun], nominative, singular, masculine

• ajarebhir ← ajarebhiḥ ← ajara
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• nānadadbhir ← nānadadbhiḥ ← nānad ← √nad
• [verb noun], instrumental, plural
• “bellow.”

• yaviṣṭhaḥ ← yaviṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “youngest.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pāvakaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• purutamaḥ ← purutama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “most(a).”

• purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• pṛthūny ← pṛthūni ← pṛthu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• anuyāti ← anuyā ← √yā
• [verb], singular, Present indikative
• “follow; pursue.”

• bharvan ← bharv
• [verb noun], nominative, singular

सः अग्निः श्वितानः श्वेतमानः श्वेतवर्णो वर्तते । तन्यतुः शब्दकारी रोचनस्थाः। रोचन्ते अस्मिन् ग्रहनक्षत्रादीनीति रोचनम् अन्तरिक्षम् । तत्र स्थितः अजरेभिः जरारहितैः नानदद्भिः अत्यर्थं शब्दं कुर्वद्भिर् मरुद्भिर् युक्तो रश्मिभिर् वा यविष्ठः युवतमः । यः पावकः शोधकः अग्निः पुरुतमः अतिशयेन प्रभूतः सन् पुरूणि बहूनि पृथूनि स्थूलानि काष्ठानि भर्वन् भक्षयन् अनुयाति अनुगच्छति स इत्थमित्थं वर्तत इति पूर्वत्र संबन्धः ॥

यः पावकः पावयिता शोधयिता । पुनातेर् ण्यन्तात् ण्वुलि णिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेणान्तोन्दात्तत्वम् ।
पुरुतमः बहुतमः सर्वात्मकत्वात् । छान्दसं प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । यद्वा - पुरूणां पूरणः । छान्दसस्तमप्प्रत्ययः । पुरूणि बहूनि पृथूनि विस्तीर्णानि पुरोडाशादीनि हवींषि भर्वन् भक्षयन् । भर्व हिंसायाम् । अनुयात्य् अनुक्रमेण गच्छति यजमानगृहान् ।
स खल्व् अयम् अग्निर् हविःप्रियो ऽस्माभिः हविषाराध्यत इत्यर्थः, तस्मादयमस्मच्छत्रून्विनाशयत्विति भावः ।

अधुना तस्यैव हवींषि भुञ्जानस्य गुणानाह - श्वितानः दीप्यमानः । श्विता वर्णे अनुदात्तेत्, ताच्छीलिकश् चानश्, लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावात् ‘चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।

तन्यतुः तनिता विस्तारयिता सिद्धीनां दीप्तीनां वा । ‘ऋतन्याञ्चि’ इत्यादिना तनोतेर्यतुच्प्रत्ययः ।

रोचनस्थाः रोचनेषु दीप्तिमत्स्थानेषु स्थितः । ‘अनुदात्तेतश्च हलादेः’ इति रोचतेर्युच्प्रत्ययः । रोचनेषु तिष्ठतीति वा तिष्ठतेः क्विप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अजरेभिर्जरारहितैः अक्षीणैः । ‘नञोजरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वं, ‘बहुलं छन्दसि’ इत्यैसभावः । नानदद्भिरत्यर्थं नदद्बिः स्तुवद्भिः ऋत्विग्भिः यजमानगणैर्वा परिवृतः । यङ्लुगन्ताच्छतरि ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ।

यविष्ठः युवतमः सोयमेवंविधोस्मदीयेन हविषा तृप्तोस्मच्छत्रून्विनाशयत्विति शेषः ॥

English translation:

“(You who are) white-hued, vociferous, abiding in the firmament, (associated) with the imperishable, resounding (winds), the youngest (of the gods), Agni, who, purifying and most vast, proceeds, feeding upon numerous and substantial (forests).”

He is (like) the brightening thunder abiding in the luminous realm, the youngest one with his unaging, ever-roaring (flames),
the pure one, the latest fire of many, who travels along many broad
expanses as he devours.

The first hemistich mixes the visual and the audible in a species of synaesthesia, esp. clear in the description of Agni as “brightening thunder,” but note also his “ever-roaring” flames.

The standard tr. construe purū́ṇi pṛthū́ni with bhárvan; e.g., Geldner “die vielen, breiten (Flächen) fressend.” But nearby VI.12.5 anuyā́ti pṛthvī́m favors taking the acc. as an acc. of extent with the verb anuyā́ti, as in the published translation

Note the phonetic figure in pāvakáḥ purutámaḥ purū́ṇi, pṛthū́ni, esp. the last three words, of which the first two also etymologically related.

White-hued and thundering he dwells in splendour, Most Youthful, with the loudvoiced and eternal-
Agni, most variform, the Purifier, who follows crunching many ample forests.

The shining thunderer who dwells in lustre, With his unaging, roaring flames, most youthful, Refulgent Agni, frequently recurring, Goes after many spacious woods and chews them.

White robed is he, thundering, standing in the firmament.
Youngest, with loud-sounding immortal ones,
Who, purifying, most manifold,
Agni, marcheth devouring many broad (forests).

Hellglänzend wie der Donner, im Lichte weilend mit den brüllenden alterlosen Flammen ist dieser jüngste Agni, der Lautere, der unter Vielen der Erste die vielen, breiten Flächen fressend entlang zieht.

Der glänzend, donnernd steht im hohen Lichtraum, der jüngste mit den ew’gen Prasselflammen, Der helle Agni, welcher kauend nachgeht, der vielbegabte, vielen grossen Hölzern.

Он – светящийся гром, пребывающий в светлом пространстве,
С нестареющими шумящими (языками пламени), самый юный.
Кто очищающий, лучший из многих, (этот) Агни
Следует (своим путем), пожирая многие широкие (равнины).

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह अग्नि कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (यविष्ठः) अत्यन्त युवावस्था से युक्त जैसे वैसे अत्यन्त बली (पावकः) पवित्र और पवित्र करनेवाला (पुरुतमः) अतीव बहुरूप (श्वितानः) शुभ्रवर्ण (अजरेभिः) जीर्णपन आदि रोगरहित (नानदद्भिः) निरन्तर गर्जनाओं से (तन्यतुः) बिजुलीरूप (रोचनस्थाः) दीपन में स्थिर (अग्निः) अग्नि (भर्वन्) दहन करता हुआ (पुरूणि) बहुत (पृथूनि) विस्तीर्णों के (अनुयाति) पश्चात् जाता है (सः) वह आप लोगों को उत्तम प्रकार प्रयोग करने योग्य है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! जो आप अङ्ग और उपाङ्ग के सहित बिजुली की विद्या को जानें तो बहुत सुख को प्राप्त होवें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो यविष्ठ इव बलिष्ठः पावकः पुरुतमः श्वितानोऽजरेभिर्नानदद्भिस्तन्यतू रोचनस्था अग्निर्भर्वन् सन्पुरूणि पृथून्यनुयाति स युष्माभिः सम्प्रयोक्तव्यः ॥२॥

पुनः सोऽग्निः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (श्वितानः) शुभ्रवर्णः (तन्यतुः) विद्युतः (रोचनस्थाः) रोचने दीपने तिष्ठतीति (अजरेभिः) जरादिरोगरहितैः (नानदद्भिः) भृशं शब्दायमानैः (यविष्ठः) अतिशयेन युवावस्थः (यः) (पावकः) (पुरुतमः) (पुरूणि) बहूनि (पृथूनि) विस्तीर्णानि (अग्निः) पावकः (अनुयाति) अनुगच्छति (भर्वन्) भर्जनं दहनं कुर्वन् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यदि साङ्गोपाङ्गतो विद्युद्विद्यां जानीयास्तर्हि बहूनि सुखानि लभस्व ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! जर सांगोपांग विद्युतविद्या जाणली तर खूप सुख मिळते. ॥ २ ॥

May he give thee life on every side,
Agni here, the desirable.
Let thy breath come back to thee;
I drive away the disease from thee.

आयु॑ष्टे वि॒श्वतो॑ दधद॒यम॒ग्निर्वरे॑ण्यः ।
पुन॑स्ते प्रा॒ण आय॑ति॒ परा॒ यक्ष्मँ॑ सुवामि ते ॥

हे यजमान अयमग्निर्वरेण्यः वरणीयः । ‘वृञ एण्यः’, वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । ते तुभ्यं विश्वतः विश्वमायुर्दधत् दधातु । ‘इतराभ्योपि दृश्यन्ते’ इति द्वितीयान्तात्तसिल् । दधातेर्लेटि ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः, ‘घोर्लोपो लेटि वा’ इत्याकारलोपः । ‘युष्मत्तत्ततक्षुष्वन्तःपादम्’ इति संहितायां आयुस्सकारस्य षत्वम् । यदायं प्रसीदति तदानीं गतोपि प्राणः पुनरायति पुनराभिमुख्येनास्मान्प्राप्नोति । इ गतौ भौवादिक उदात्तेत् । यद्वा - पुनरपि त्वदीयः प्राण आयात्वस्य प्रसादेन । अहमपि तदर्थं त्वदीयं शत्रुपक्षं परासुवामि नाशयामि । षू प्रेरणे तौदादिक उदात्तेत् । ‘स एवास्मिन्नायुर्दधाति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

Giving life, O Agni, rejoicing in the oblation
Be thou faced with ghee, and with birthplace of ghee
Having drunk the ghee, the sweet, the delightful product of the cow,
As a father his son [4], do thou protect him.

आ॒यु॒र्दा अ॑ग्ने ह॒विषो॑ जुषा॒णो घृ॒तप्र॑तीको घृ॒तयो॑निरेधि ।
घृ॒तम्पी॒त्वा मधु॒ चारु॒ गव्य॑म्पि॒तेव॑ पु॒त्रम॒भि [27] रक्षतादि॒मम् ॥

हे अग्ने आयुर्दाः अस्य यजमानस्य आयुषो दाता एधि भव । ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति ददातेर्विचि कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हविषो जुषाणः हविस्सेवमानः भुञ्जानः । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति सम्प्रदनत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । जुषी प्रीतिसेवनयोः तौदादिक अनुदात्तेत्, ताच्छीलिकश्चानश्, हविस्सेवनशीलः, लसार्वधातुकत्वाभावात् ‘चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । घृतप्रतीकः घृतारम्भः घृतं खल्वग्नेरारम्भः । यद्वा - आघाराभिप्रायमिदं घृतयागारम्भः । घृतयोनिः घृतकारणकः, ईदृशस्त्वमस्यायुर्दाः एधि इदं घृतं पीत्वा । कीदृशं? मधु मधुरं चारु शोभनं निर्मलं गव्यम् । ‘गोपयसोर्यत्’, ‘यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । कि बहुनेत्याह - पिता पुत्रमिवेमं यजमानं अभिरक्षतात् आभिमुख्येन रक्षतु ॥

व्याख्याता चेयं ‘त्वमग्ने रुद्रः’ इत्यत्र । हे अग्ने त्वमायुर्दाः, त्वमस्य हविषः जुषाणः सेवमानः घृतप्रतीकः घृतारम्भः घृतस्योदकस्य योनिः कारणं भव । किं च - मधुरं गव्यं चारु घृतमिदं पीत्वा पितेव पुत्रमिमं यजमानं अभिरक्षतादिति ॥

इयमपि तत्रैव व्याख्याता । हे अग्ने अन्नस्य हविषो जुषाणः सेवमानः घृतारम्भः घृतस्योदकस्य योनिः त्वमस्यायुर्दा भवेति । किञ्च - घृतं मधुरसं चारु गव्यं पीत्वा इमं यजमानं पिता पुत्रमिवाभिरक्षत्विति ॥

व्याख्यातेयम् ‘त्वमग्ने रुद्रः’ इत्यत्र । हे अग्ने! हविषो जुषाणः प्रियमाणः सेवमानो वा घृतमतीको घृतयोनिः त्वमस्मभ्यमायुषो दाता एधि भव । किञ्च - मधु मधुरसं चारु स्वादु चरणशीलं गव्यं गोविकारं घृतं पीत्वा पिता पुत्रमिव इमं यजमानं अभिरक्षतात् आभिमुख्येन रक्षेति ॥(तै. ब्रा.१.२.१)

To thee, the eager one,
O knower of all, O active one,
Agni, I offer this fair praise.

तस्मै॑ ते प्रति॒हर्य॑ते॒ जात॑वेदो॒ विच॑र्षणे ।
अग्ने॒ जना॑मि सुष्टु॒तिम् ॥

हे अग्ने जातवेदः जातप्रज्ञ । यद्वा - जातानां भूतानां वेदितः । ‘गतिकारकयोरपि’ इत्यसुन् । विचर्षणे विविधदर्शन [विविधचर्षणे] विविध-मनुष्य, एतेषामुत्पादकत्वात् । तस्मै ते तादृशाय तुभ्यं

प्रतिहर्यते कामयमानाय वक्ष्यमाणां स्तुतिम् ।
यद्वा - प्रतिगन्तुम् इच्छते ।
यद्वा - प्रतिगृह्णते । हर्य गतौ । सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं जनामि जनयामि । जनेर्ण्यन्ताल्लट्, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिलुक् ।

जातवेद इत्यस्यामन्त्रितस्याप्यविद्यमानवत्त्वात् विचर्षण इत्येतदपि न निहन्येत् । अग्ने इत्यस्याविद्यमामत्वात् जनामीति तिङन्तं न निहन्यते । ‘मन् क्तिन् व्याख्यान’ इति । सुष्टुतिशब्दस्यान्तोदात्तत्वम् । अन्ये खलु दुराराधाः स्तुतिमपि न गृह्णन्ति, त्वं तु स्तुतिं च प्रतिगृह्णासि, ददासि चेप्सितानि । तस्मात् स्तुतिप्रियाय ते स्तुतिं जनयामि । त्वं च तां प्रतिगृह्य यजमानं भूतिं गमयेति भावः । ‘स एवैनं भूतिं गमयति भवत्येव’ `इति ब्राह्मणम् ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दिव᳓स् प᳓रि प्रथमं᳓ जज्ञे अग्नि᳓र्
अस्म᳓द् द्विती᳓यम् प᳓रि जात᳓वेदाः
तृती᳓यम् अप्सु᳓ नृम᳓णा अ᳓जस्रम्
इ᳓न्धान एनं जरते सुआधीः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

jajñe ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

dvitī́yam ← dvitī́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

ájasram ← ájasra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

nr̥máṇāḥ ← nr̥máṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tr̥tī́yam ← tr̥tī́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índhānaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

jarate ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svādhī́ḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

दि॒वः । परि॑ । प्र॒थ॒मम् । ज॒ज्ञे॒ । अ॒ग्निः । अ॒स्मत् । द्वि॒तीय॑म् । परि॑ । जा॒तऽवे॑दाः ।
तृ॒तीय॑म् । अ॒प्ऽसु । नृ॒ऽमनाः॑ । अज॑स्रम् । इन्धा॑नः । ए॒न॒म् । ज॒र॒ते॒ । सु॒ऽआ॒धीः ॥

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• prathamaṃ ← prathamam
• [adverb]
• “first.”

• jajñe ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• dvitīyam
• [adverb]

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• jātavedāḥ ← jātavedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• tṛtīyam
• [adverb]

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• nṛmaṇā ← nṛmaṇāḥ ← nṛmaṇas
• [noun], nominative, singular, masculine

• ajasram
• [adverb]
• “constantly; always.”

• indhāna ← indhānaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• enaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• jarate ← jṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “sing.”

• svādhīḥ ← svādhī
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; heedful; prudent.”

अग्निः प्रथमं पूर्वं दिवः द्युलोकस्य परि उपरि आदित्यात्मना जज्ञे जातः । जातवेदाः जातप्रज्ञो जातधनो वाग्निः द्वितीयम् अस्मत् अस्माकं परि उपरि पार्थिवात्मना जज्ञे । नृमणाः नृषु मनुष्येष्व् अनुग्राहकतया सक्त-चित्तोऽग्निः तृतीयमप्सु अन्तरिक्षे वैद्युतात्मना जज्ञे । एवंविधम् एनम् अग्निं स्वाधीः सुप्रज्ञाता अजस्रम् अनवरतम् इन्धानः दीपयन् जरते स्तौति । यद्वा । वाजसनेयकोक्तप्रकारेणास्य मन्त्रस्यार्थो द्रष्टव्यः । तद्यथा- दिवस्परि प्रथमं जज्ञे अग्निरिति । प्राणो वै द्यौः प्राणाद्वा एष प्रथममजायतास्मद्द्वितीयं परि जातवेदा इति यदेनमदो द्वितीयं पुरुषविधोऽजनयत्तृतीयमप्स्विति यदेनमदस्तृतीयमद्भ्योऽजनयन्नृमणा अजस्रमिति प्रजापतिर्वै नृमणा अग्निरजस्रमिन्धान एनं जरते स्वाधीरिति यो वा एनमिन्धे स एनं जनयते स्वाधीः ’ (श. ब्रा. ६. ७. ४. ३) इति ॥

परिशब्दः पञ्चम्यर्थानुवादी । अयं जातवेदाः अग्निः प्रथमं दिवो जज्ञे आदि त्यात्मना वैद्युतात्मना वा । अस्मत्परि अस्मत्तः द्वितीयं जज्ञे यजमानादग्निर्जायते? । ते मत्प्रातः प्रजनिष्येथे । ते मा प्रजाते प्रजनयिष्यथः इति दर्शनात् । अप्सु तृतीयं जज्ञे बाडबरूपेण । कीदृशः? नृमणाः नृषु मनो यस्य अनुग्राहकत्वेन स नृमणाः । एनं एवं भूतमाग्निं स्वाधीः स्वाध्यानः पुरुषः अजस्रमिन्धानः भूत्वा जरते स्तौति दुर्बुद्धिस्तु न तथा ॥ ᳓

अध्यर्थे परिशब्दः । दिवस्परि द्युलोकस्योपरि दिवः अधि अग्निः प्रथमं जज्ञे आदित्यात्मना अजनिष्ट । ‘पञ्चम्याः परावध्यर्थे’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम्, अत एव ज्ञापकात्पञ्चमी । अस्मत् अस्मत्तः परि अस्मास्वधि द्वितीयं जज्ञे द्वितीयं जन्माकरोत् वैश्वानरात्मना । जातवेदाः जातानां भूतानां वेदिता, जातधनो वा अप्स्वन्तरिक्षे तृतीयं जज्ञे तृतीयं जन्म चकार वैद्युतात्मना । यद्वा - अप्सु सलिले और्वात्मना जज्ञे । अजस्रं सर्वदा सर्वेष्वपि जन्मसु, नृमणाः नृषु मनो यस्योपकरोमीति स नृमणाः । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्, ‘छन्दस्यृदवग्रहात्’ इति णत्वम् । सर्वदा प्रजानामेवोपकारार्थं जज्ञ इति । तमेनमेवंगुणकं इन्धानः समिच्चरुपुरोडाशाद्यैस्सन्दीपयन् । इन्धी दीप्तौ, रौधादिकः, अनुदात्तेत्, ‘श्नान्नलोपः’ ‘विभाषा वेण्विन्धानयोः’ इत्याद्युतात्तत्वम् । स्वाधीः स्वा आत्मीयैव धीर्यस्य स स्वाधीः स्वकर्मनिरतः । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्, पूर्ववदुत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । यद्वा - स्वमात्मानं ध्यायतीति स्वाधीः आत्मनिष्ठः । ‘ध्यायतेस्सम्प्रसारणं च’ इति क्विप् । इन्धानः कर्मनिष्ठः, इन्धानश्च स्वाधीश्च एनं जरते स्तौति । जॄ वयोहानौ छन्दसि स्तुतिकर्मा चौरादिकः आधृषीयः, व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥

English translation:

“Agni was first born above the sky; as Ja-tavedas he was born the second time among us; the friend ofman, he was born the third time in the watters; the sage kindlin him eternally praises him.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Agni was first borṅi.e., Agni represents successively the sun, fire, lightning. (Yajus. 12.18-29: Agni was first genitive rated as Prāṇa,or vital air, from the breath of heaven, and that man genitive rated him; secondly, that Prajāpati (nṛmaṇaḥ) createdhim eternal in all the waters, and that the yajamāna lighting him also gives birth to him)

From heaven was Agni born first; from us was he born second as Jātavedas. (Born) a third time in the waters, the inexhaustible one—kindling him, the manly minded, very attentive (mortal) sings to him.

FIRST Agni sprang to life from out of Heaven: the second time from us came Jatavedas.
Thirdly the Manly-souled was in the waters. The pious lauds and kindles him the Eternal. ᳓

From the sky was Agni first born,
From us secondly he who knoweth all,
In the waters thirdly the manly;
The pious man singeth of him, the undying, as he kindleth him.

Vom Himmel wurde Agni zuerst geboren, ein zweites Mal von uns, der Jatavedas. Den zum dritten im Wasser Geborenen, den nie Ermattenden entzündend, ruft ihn in guter Absicht der wie ein Herrscher Denkende wach.

Erzeugt zuerst ward Agni aus dem Himmel, von uns zum zweiten als der Wesenkenner; Zum dritten im Gewölke stets der starke, wer ihn entzündet, preiset ihn voll Andacht.

В первый раз с неба родился Агни,
Во второй раз – от нас, знаток (всех) существ,
В третий раз – в водах. Его, неослабевающего,
Воспевает, зажигая, тот, чья мысль мужественна, чьи намерения прекрасны.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में ‘अग्नि’ शब्द से सूर्य, विद्युत्, अग्नि, तीनों गृहीत हैं, उनकी उत्पत्ति, विज्ञान और उपयोग बतलाया है। अन्तिम छः मन्त्रों में परमात्मा लिया है, वह जैसे-जैसे मनुष्यों का कल्याणसाधक है, वह कहा गया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः-प्रथमं दिवः-परिजज्ञे) भौतिक अग्नि पदार्थ प्रथम द्युलोक में प्रकट हुआ सूर्यरूप में (जातवेदाः-द्वितीयम्-अस्मत् परि) दूसरा जातवेद नाम से पार्थिव अग्नि हमारी ओर अर्थात् पृथिवी पर प्रकट हुआ (तृतीयम्-अप्सु) तृतीय अग्नि विद्युत् अन्तरिक्ष में उत्पन्न हुआ (नृमणाः) वह यह तीन प्रकार का अग्नि मनुष्यों में मनन करने का बल देनेवाला है-मननशक्तिप्रद है (एनम्-अजस्रम्-इन्धानः स्वाधीः-जरते) इसको निरन्तर प्रज्वलित करता हुआ, होम आदि कार्य में प्रयुक्त करता हुआ, सम्यग्ध्यानी जन परमात्मा की स्तुति करता है, जिसने इस अग्नि को उत्पन्न किया तथा जरावस्था तक इसे काम में लेता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने प्रथम द्युलोक में सूर्य अग्नि को उत्पन्न किया, दूसरे पृथिवी पर अग्नि को उत्पन्न किया, तीसरे अन्तरिक्ष में विद्युदग्नि को उत्पन्न किया। इस प्रकार मनुष्य को इन अग्नियों को देखकर परमात्मा का मनन करते हुए, जरापर्यन्त इनसे लाभ लेते हुए परमात्मा की स्तुति करनी चाहिए ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते ‘अग्नि’शब्देन सूर्यविद्युदग्नयो गृह्यन्ते, तेषामुत्पत्ति-स्थानानि तदुपयोगश्च प्रतिपाद्यते। अन्तिमे मन्त्रषट्के परमात्मा गृह्यते, स च मानवानां कल्याणसाधको यथा यथाभवतीति तदुपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः प्रथमं दिवः-परि जज्ञे) अग्नि-नामकः पदार्थः प्रथमं तु दिवि-द्युलोके “पञ्चम्याः परावध्यर्थे” [अष्टा० ८।३।५१] जातः-जायते सूर्यरूपेण (जातवेदाः-द्वितीयम्-अस्मत् परि) स एव जातानि वस्तूनि वेदयन्ते ज्ञायन्ते प्रत्यक्षीक्रियन्ते खलूपयोगे नीयन्ते येन सोऽस्मासु-अस्माकं निमित्तं पृथिव्यां पार्थिवोऽग्निर्द्वितीयं जज्ञे जायते (तृतीयम्-अप्सु) तृतीयं जायतेऽन्तरिक्षे “आपः-अन्तरिक्षनाम” [निघ० १।३] विद्युदाख्यः (नृमणाः) एषः त्रिविधोऽग्निर्येन नृषु मनो मननबलं भवति सोऽस्ति, तम् (एनम्-अजस्रम्-इन्धानः स्वाधीः जरते ) एवं निरन्तरं दीपयमानः प्रज्वलयन् कार्ये खलूपयोजयन् सम्यग्ध्यानी जनः परमात्मानं स्तौति येनोत्पादितोऽग्निरेष जरां जरापर्यन्तजीवनावस्थां प्राप्तोतीति श्लैषिकोऽर्थः “जरते-अर्चतिकर्मा” [निघ० ३।१४] ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

शु᳓चिः पवाक+ व᳓न्दियः
अ᳓ग्ने बृह᳓द् वि᳓ रोचसे
तुवं᳓ घृते᳓भिर् आ᳓हुतः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vándyaḥ ← vándya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rocase ← √ruc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ghr̥tébhiḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

शुचिः॑ । पा॒व॒क॒ । वन्द्यः॑ । अग्ने॑ । बृ॒हत् । वि । रो॒च॒से॒ ।
त्वम् । घृ॒तेभिः॑ । आऽहु॑तः ॥

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• pāvaka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• vandyo ← vandyaḥ ← vand
• [verb noun], nominative, singular
• “worship; laud.”

• ‘gne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rocase ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ghṛtebhir ← ghṛtebhiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

हेपावकशोधकाग्ने शुचिः शुद्धोवन्द्यः नमस्कार्यःसन् महत् अत्यधिकंविरोचते विविधन्दीप्यसे यतस्त्वङ्घृतेभिः घृतैराहुतः समन्तात्सिक्तः अतोविरोचसे ॥ ४ ॥ ᳓

15’अग्नये रुक्मवते पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपेद् रुक्कामः’ इत्यस्य पुरोनुवाक्या - शुचिरिति गायत्री । वन्द्योन्तः प्रथमः पादः ॥ हे अग्ने । पादादित्वान्न निहन्यते, षाष्ठिकमामान्त्रिताद्युदात्तत्वम् । पावक शोधक, त्वं खलु शुचिश्शुद्धः न केवलं शोधयिता वन्द्यस्स्तुत्यश्च सर्वेषाम् । ‘ईडवन्दवृशंस’ इत्याद्युदात्तत्वम् । स त्वं घृतेभिः घृतैः । ‘बहुलं छन्दसि’ इत्यैसभावः । अनेकपात्रगतत्वाद्बहुवचनम् । तैराहुतः आभिमुख्येन मर्यादया वा हुतः । ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । बृहत् भृशं विरोचसे विविधमनेकप्रकारं दीप्यसे । त्वं हि शुचित्वादिगुणैः प्रागेव रोचसे, अधुना तु घृतैरप्याहुतो बृहद्विरोचसे । स त्वमस्मिन्यजमाने रुचं देहीति भावः, शेषो वा । ‘स एवास्मिन्रुचं दधाति रोचत एव’`इति ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“Purifier, Agni, holy, adorable, you shine exceedingly when (you are) worshipped with (oblations of) butter.”

O pure Agni, to be extolled, blazing you shine out loftily,
when you are bepoured with ghee(-stream)s.

Thou, Purifier Agni, high shinest forth, bright, adorable,
When worshipped with the sacred oil.

Bright, O purifier, worthy of adoration, Agni, thou shinest mightily; thou hast been worshipped by offerings of ghrita 1. ᳓

Pure, O purifying one, to be lauded,
O Agni, mightily thou shinest,
To whom offering is made with ghee.

Hell, lobenswert leuchtest du lauterer Agni hoch auf, wenn du mit Schmalz begossen wirst.

Hell strahlest du, o Flammender, gewaltig, Agni, preisenswerth, Begossen du mit Opferschmalz.

Светлый, о чистый Агни,
Достойный хвалы, ты сверкаешь высоко (и) далеко.
Тебя полили струями жира.

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• त्रिपाद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पावक) पवित्र करनेवाले (अग्ने) अग्नि के समान प्रकाशमान ! (घृतेभिः) घी आदि पदार्थों से अग्नि के समान (शुचिः) पवित्र (वन्द्यः) स्तुति के योग्य (आहुतः) आमन्त्रित (त्वम्) आप (बृहत्) बहुत (विरोचसे) प्रकाशमान होते हैं, सो सत्कार करने योग्य हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे घी आदि पदार्थों से प्रज्वलित किया हुआ पवित्र करनेवाला अग्नि बहुत प्रकाशित होता है, वैसे सत्कार पाया हुआ विद्वान् जन बहुत उपकार करता है ॥४॥

अन्वय: हे पावकाऽग्ने घृतेभिः प्रदीप्तोऽग्निरिव शुचिर्वन्द्य आहुतस्त्वं बृहद्विरोचसे स सत्कर्त्तव्योऽसि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचिः) पवित्रः (पावकः) पवित्रकर्त्तः (वन्द्यः) स्तोतुमर्हः (अग्ने) अग्निवत्प्रकाशमान विद्वन् (बृहत्) महत् (वि) विशेषे (रोचसे) प्रकाशसे (त्वम्) (घृतेभिः) आज्यादिभिः (आहुतः) आमन्त्रितः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा घृतादिभिः प्रज्वालितः पवित्रकर्त्ताऽग्निर्बहु रोचते तथा सत्कृतो विद्वान् बहु उपकारं करोति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा घृत इत्यादी पदार्थांनी प्रज्वलित केलेला अग्नी अत्यंत प्रकाशमान असतो, तसे सत्कारित विद्वान अत्यंत उपकारक असतो. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दृशानो᳓ रुक्म᳓ उर्विया᳓ वि᳓ अद्यौद्
दुर्म᳓र्षम् आ᳓युः श्रिये᳓ रुचानः᳓
अग्नि᳓र् अमृ᳓तो अभवद् व᳓योभिर्
य᳓द् एनं दियउ᳓र् जन᳓यत् सुरे᳓ताः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyaut ← √dyut- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dr̥śānáḥ ← √dr̥ś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

rukmáḥ ← rukmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

durmárṣam ← durmárṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rucānáḥ ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váyobhiḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

janáyat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

surétāḥ ← surétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

दृ॒शा॒नः । रु॒क्मः । उ॒र्वि॒या । वि । अ॒द्यौ॒त् । दुः॒ऽमर्ष॑म् । आयुः॑ । श्रि॒ये । रु॒चा॒नः ।
अ॒ग्निः । अ॒मृतः॑ । अ॒भ॒व॒त् । वयः॑ऽभिः । यत् । ए॒न॒म् । द्यौः । ज॒नय॑त् । सु॒ऽरेताः॑ ॥

• dṛśāno ← dṛśānaḥ ← dṛś
• [verb noun], nominative, singular
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• rukma ← rukmaḥ ← rukma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “adornment.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• adyaud ← adyaut ← dyut
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “shine; inflame.”

• durmarṣam ← durmarṣa
• [noun], accusative, singular, neuter

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• rucānaḥ ← ruc
• [verb noun], nominative, singular
• “please; shine.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amṛto ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• abhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vayobhir ← vayobhiḥ ← vayas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• enaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• janayat ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• suretāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suretāḥ ← retāḥ ← retas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “semen; sperm.”

दृशानः प्रत्यक्षेण दृश्यमानः रुक्मः रोचमानोऽग्निः उर्विया उरु अत्यन्तं व्यद्यौत् विद्योतते । किंच आयुः गन्ता स सर्वतोऽयमग्निः श्रिये विभूत्यै दुर्मर्षं दुरभिभवं यथा भवति तथा रुचानः रोचमानो भवति । सोऽयम् अग्निः वयोभिः अन्नैर्वनस्पतिभिः अमृतः मरणरहितः अभवत् । यत यस्मात् कारणात् एनम् अग्निं सुरेताः शोभनरेतस्कः द्यौः प्राण आदिस्यो वा जनयत् जनयति ॥ ᳓

दृशान इति ॥ दृशानः दूरस्थैरपि दृश्यमानः रुक्मः रोचन स्वभावः उर्व्या महत्या दीप्त्या व्यद्यौत् विद्योतते द्दुर्म दुरभिभवं यथा तथा व्यद्यौत् । आयुः चतुर्थ्या लुक् । पाणिनामायुषे श्रिये श्रियै च रुचानः दीप्यमानः एवम्भूतः अग्निरमृतः अभवत् भवतु वयोभिः वयः अन्नं हविर्लणैरन्नैः सह ॥ यत् यं अग्निं अजनयद्यौः वैद्युतरूपेण सुरेताः शोभनं वृष्टिलक्षणं रेतो यस्यास्सा द्यौः ॥ ᳓

‘अत्र प्रयाजान्मे’ इत्यग्निना हवींषि प्रार्थयता ‘अग्नेश्च दीर्घमायुरस्तु देवाः’ इत्यायुश्च प्रार्थितम् । ‘तव प्रयाजाः’ इत्यादिना च देवैः प्रत्तानीति दाशतये श्रूयते । तदिदमत्रोच्यते - दृशानः साध्वंशनिरूपकः । ‘युधिबुधिदृशः किच्च’ इत्यानच्प्रत्ययः । रुक्मः रोचनशीलः दीप्तिमान् उर्व्या महत्या । तया दीप्त्येति सामर्थ्याद्गम्यते । अयं व्यद्यौत् विविधं प्राप्तावान् । द्यु अभिगमने आदादिकः, अतो लङ्, ‘उतो वृद्धिर्लुकि हलि’ इति वृद्धिः । किं प्राप्तवान्? दुर्मर्षं दुर्धर्षं अन्यैरप्रधृष्यमायुर्जीवनमन्नं वा । कीदृशः? श्रिये श्रयणाय सेवायै तादृशस्यायुषो लाभाय रुचान इच्छन् । व्यत्ययेन लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावः । ताच्छीलिको वा चानश् ।

किञ्च - अतोयमग्निरमृतोभवत् अमरणधर्मा बभूव । वयोभिरन्नैर्देवदत्तैः प्रजातिभिः । यद्यस्मादेनमग्निं द्यौः द्युलोकवासी देवगणः तात्स्थ्याल्लक्षणया द्यौरिति व्यपदिश्यते । अजनयत् एवंगुणकमकरोत् । सुरेताः अमोघबीजः । ‘सोर्मनसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तस्मादमृतो भवेति । यद्वा- अयमग्निः दुर्मर्षमायुर्जीवनमन्नं वा श्रिये श्रयितुं देवेम्यो लब्धुं रुचान इच्छन् । तुमर्थे केप्रत्ययः, ‘दृशे विख्ये च’ इति चकारस्य अनुक्तसमुच्चयार्थत्वात् । रुक्मः पूर्वमेव द्योतनशीलः अधुनाभीष्टवरलाभेन उर्व्या महत्या दीप्त्या व्यद्यौत् व्यद्युतत् विविधं दीप्तवान् । द्युत दीप्तौ, ‘द्युद्भ्यो लुङि’ इति परस्मैपदम्, विकरणव्यत्ययनाङं बाधित्वा च्लेस्सिजादेशः, तस्य ‘छन्दस्युभयथा’ इति सार्वधातुकत्वादिडभावः, हलन्तलक्षणा वृद्धिः, ‘बहुलं छन्दसि’ इतीडभावः, हल्ङ्यादिसंयोगान्तलोपौ ।

अत्रैव हेतुमाह - अमृतः खल्वयं वयोभिरभवदिति । तदपि कुत इत्याह – यदेनं द्यौरेवंविधमजनयदिति । तस्मादयमस्मद्दत्तान्यात्मीयानि हवींषि गृहीत्वा यजमाने रुचं दधात्विति शेषः ॥ ᳓

English translation:

“Conspicuous, glorious, Agni shines with great splendour, moving everywhere, and blazingunsurpassingly with glory; Agni became immortal through the food (of sacrifice) when the prolific heavenengendered him.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Glorious: dṛśāno rukmaḥ = rocamānaḥ, an epithet of Agni; or devatā, a gold ornament ofthe neck, which at a particular time the yajamāna is to take off with this mantra; moving everywhere: āyuḥ =going everywhere; or, life: desiring an irreproachable life to give perpetually to people

Seen as a bright ornament, he has flashed forth widely, alight for beauty through a lifetime hard to forget.
Agni became immortal through his vital powers, when Heaven of good seed begat him.

Like gold to look on, far he shone refulgent, beaming imperishable life for glory,
Agni by vital powers became immortal when his prolific Father Dyaus begat him. ᳓

Shining like gold, he hath become widely resplendent,
For glory shining with immortal life;
Agni became immortal in his strength [5],
What time prolific Dyaus begat him.

Wie ein Goldschmuck aussehend ist er weithin erglänzt; in unvergeßlicher Lebenskraft zur Pracht erglänzend, ward Agni unsterblich an Kräften, als ihn der Himmel aus gutem Samen erzeugte.

Wie Gold zu schauen glänzt er in die Weite, zum Heile unvergänglich Leben strahlend, Durch Jugendkräfte ward unsterblich Agni, als ihn der samenreiche Himmel zeugte.

Выглядя как золотое украшение, он далеко засверкал,
Незабываемым образом даруя светом срок жизни для блеска.
Агни стал бессмертным благодаря жизненным силам,
Когда его породило небо, имея прекрасное семя.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अमृतः-अग्निः-अभवत्) यह अमर-मरणधर्मरहित परमात्मा सर्वत्र स्वामिरूप में विराजता है (दृशानः) द्रष्टा (रुक्मः) रोचमान (उर्विया व्यद्यौत्) महती दीप्ति से विशिष्टरूप से प्रकाशित है-प्रकाश करता है (दुर्मर्षम्-आयुः श्रिये रुचानः) आश्रय लेनेवाले उपासक के लिए अबाध्य ज्ञान को प्रकाशित करता हुआ-प्रकट करता हुआ (सुरेताः-द्यौः-वयोभिः-यत्-एनं जनयत्) सम्यक्उत्पादक शक्तिवाले पिता की भाँति तेजो वीर्यवान् प्राणों के द्वारा इस उपासक को सम्पन्न करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सर्वत्र एकरस विराजमान है। अबाध्य ज्ञान को विशेषरूप से अपने आश्रयी उपासक के लिए देता है और उत्तम प्राणों से समृद्ध करता है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अमृतः-अग्निः-अभवत्) एषोऽमरो मरणधर्मरहितः परमात्माग्निः सर्वत्र विराजते (दृशानः) द्रष्टा (रुक्मः) रोचमानः (उर्विया व्यद्यौत्) महत्या दीप्त्या विशिष्टतया प्रकाशते (दुर्मर्षम्-आयुः श्रिये रुचानः) आश्रयति यस्तस्मै-आश्रयप्राप्तये खलूपासकाय “श्रिञ् धातोः क्विप्” [उणा० २।५७] अबाध्यमापुः प्रकाशयन् प्रकटयन् (सुरेताः-द्यौः-वयोभिः-एत् एनं जनयत्) सोऽग्निः परमात्मा सम्यगुत्पादकशक्तिमान् पितेव तेजोवीर्यवान् प्राणैः “प्राणो वै वयः” [ऐ० १।२८] यतः एनमुपासकं जनयति ॥८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ य᳓द् इषे᳓ नृप᳓तिं ते᳓ज आ᳓नट्
छु᳓चि रे᳓तो नि᳓षिक्तं द्यउ᳓र् अभी᳓के
अग्निः᳓ श᳓र्धम् अनवद्यं᳓ यु᳓वानं
सुआधि᳓यं जनयत् सूद᳓यच् च

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

nr̥pátim ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

téjaḥ ← téjas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

níṣiktam ← √sic- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúci ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anavadyám ← anavadyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śárdham ← śárdha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

janayat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sūdáyat ← √sūd- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

svādhyàm ← svādhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । यत् । इ॒षे । नृ॒ऽपति॑म् । तेजः॑ । आन॑ट् । शुचि॑ । रेतः॑ । निऽसि॑क्तम् । द्यौः । अ॒भीके॑ ।
अ॒ग्निः । शर्ध॑म् । अ॒न॒व॒द्यम् । युवा॑नम् । सु॒ऽआ॒ध्य॑म् । ज॒न॒य॒त् । सू॒दय॑त् । च॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• nṛpatiṃ ← nṛpatim ← nṛpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king.”

• teja ← tejaḥ ← tejas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “magnificence; luminosity; glory; fire; semen; fire; heat; light; quintessence; brilliance; glare; dignity; beauty; tejas; potency; ferocity; power; edge; efficacy; ardor; authority.”

• ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• chuci ← śuci
• [noun], accusative, singular, neuter
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• reto ← retaḥ ← retas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• niṣiktaṃ ← niṣiktam ← niṣic ← √sic
• [verb noun], accusative, singular
• “submerge; sprinkle; pour; immerse; water.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śardham ← śardha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop.”

• anavadyaṃ ← anavadyam ← anavadya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “blameless; faultless.”

• yuvānaṃ ← yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• svādhyaṃ ← svādhyam ← svādhī
• [noun], accusative, singular, masculine
• “devout; heedful; prudent.”

• janayat ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• sūdayac ← sūdayat ← sūday ← √sūd
• [verb], singular, Present injunctive
• “kill; promote.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

अग्नेः यत् तेजः नृपतिं नृणाम् ऋत्विजां पालकं यजमानम् आनट् जाठररूपेण आ समन्तात् व्याप्नोत् । किमर्थम् । इषे अन्नाय । कीदृशम् । शुचि शुद्धं द्यौः दीप्तम् । तेन तेजसा परिपक्वमन्नं रसरूपं रेतः वीर्यम् अभीके अभ्यक्ते ऽभिगते ऽभिप्राप्ते गर्भस्थाने निषिक्तं नितरां सिक्तम् अग्निः वक्ष्यमाणगुणविशिष्टपुत्ररूपेण जनयत् जनयतु । शर्धं बलवन्तम् अनवद्यम् अवद्यरहितं युवानं तरुणं जरारहितमित्यर्थः । स्वाध्यं शोभनकर्माणं शोभनप्रज्ञं वोत्पन्नं पुत्रं सूदयच्च योगादिकर्मसु प्रेरयतु च। यद्वा । रेत इत्युदकनाम। निषिक्तं मेघेन वृष्टमुदकम् इषेऽन्नाय सस्यादिनिष्पत्तयेऽग्नेर्यत्तेज आनट् व्याप्नोत् वृष्ट्युदकेन भौमाग्नेः संयोगे सति हि सस्यान्युत्पद्यन्ते । कीदृशं तेजः । नृपतिं नृणां रक्षकं शुचि दीप्तम्। तादृशेन तेजसा युक्तो द्यौर्दीप्तोऽग्निरभीके आसन्नकाले एव शर्धादिगुणविशिष्टं पुत्रं जनयतु तं च प्रेरयतु यज्ञादौ ।

इषे । ‘सावेकाचः ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।
नृपतिम् । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
आनट् । ‘ अशू व्याप्तौ । लङि व्यत्ययेन परस्मैपद-श्नमौ। आडागमः । व्र्श्चादिषत्वे ष्टुत्वम् ।
निषिक्तम् । ‘ षिचिर् क्षरणे ’ । कर्मणि निष्ठा । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ’ उपसर्गात्सुनोति’ इति षत्वम् ।
अभीके । अभिपूर्वादञ्चतेः पचाद्यचि पृषोदरादित्वात् रूपसिद्धिः । यद्वा । इण् गतौ ’ इत्यस्मात् औणादिकः कक्प्रत्ययः । उभयथापि दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । स्वाध्यम् । एरनेकाचः० ’ इति यणादेशः । ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः० इति स्वरितत्वम् । जनयत् । जनेर्ण्यन्तात् लेट अडागमः । सूदयत् । ‘ षूद क्षरणे’ । पूर्ववत् लेटि अडागमः ॥

यत् तेजः शुचि शुद्धं नृपतिं मनुष्याणां रक्षकम् । ‘पातेर्डतिः’ ‘परादिश्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । निषिक्तं वृष्टं रेतः उदकं आनट् अश्नुते प्राप्नोति इषे अन्नाय सस्यादिनिष्पत्तये। न हि वृष्टमात्रम् उदकं तद्-उत्पादने शक्तम् अपि तु पार्थिवेनाग्निना संयुक्तम् ।
अशू व्याप्तौ, व्यत्ययेन परस्मैपदम्, व्यत्ययेनैव श्नम्प्रत्ययः, व्रश्चादिना षत्वमाडागमः ।
आङाभिमुख्ये, अयमाभिमुख्येन प्रापत ।

सो ऽग्निः द्यौर् दीप्यमानः । दिवेः क्विप् । अभीके आसन्ने काले अचिरादेव वक्ष्यमाण-गुण-विशिष्टं यजमानं जनयत् जनयतु । जनेर्लेट् । शर्धं बलवन्तं अनवद्यमवद्यरहितम् । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । युवानं तरुणं स्वाधियं स्वकर्मनिरतं स्वात्मनिष्ठं वा । ईदृशं यजमानं कुर्यात्, सूदयच् च सूदयतु च । किं यजमानस्य पापम् । पूर्ववल्लेट्, तिङः परत्वान्न निहन्यते । ईदृशो हि पुरुषस्तेजस्वी भवतीति । ‘स एवास्मिन्तेजो दधाति तेजस्व्येव भवति’ `इति ब्राह्मणम् ।

केचिदाहुः - यदिति लिङ्गव्यत्ययः, यमग्निं शर्धमनवद्यं युवानं स्वाधियं नृपतिं वृष्टमुदकमानट् सोग्निर्दीप्यमानः क्षिप्रमेव यजमानस्य तेजो जनयतु तेजोविरोधि च सूदयतु इति । ‘चादिषु च’ इति द्वितीयस्य तिङो निघातप्रतिषेधः, तिङः परत्वात् ॥

English translation:

“May that (digestive) faculty (of Agni) with regards food, be imparted to the devout and illustrious protector of priests, as the source of virile vigour; and may Agni be born as (his) robust, irreproachable, youthful and intelligent son, and instrumental gate him (to acts of worship).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Retas = water; hence, ‘may fire and water, or heat and moister, be spread through the earth for the genitive ration of corn’ is an alternative rendering

When the (missile’s) sharp point reached the lord of men [=Agni] (for him) to release it, Heaven, at the moment of contact, (released) the blazing semen poured out.
Agni engendered the faultless young troop of good intention [=Aṅgirases] and sweetened it.

The incest myth treated in vs. 5 returns here with no more clarity. The various alternative treatments are too numerous to discuss here, so I will present only my own version, some of whose details I have adopted from others.

The first hemistich describes again Agni as the avenger, loosing his weapon at Heaven in the midst of the latter’s sexual encounter with his daughter. In pāda a the téjaḥ, the sharp point of the arrow, reaches the lord of men (=Agni, in my view), so that he can shoot it. I do not understand why his preparation for shooting should be described thus, and in a phrase ā́naṭ + ACC we might expect the acc. to express the target of the arrow.

Nonetheless, Heaven is not otherwise called nṛpáti-, and it would be odd to give him this positive epithet in this situation. For Agni as an archer whose arrow has a téjassee VI.3.5 sá íd ásteva práti dhād asiṣyáñ, chíśīta téjò ‘yasā ná dhā́rām “He, just like an archer, has aimed (his arrow), about to shoot. He has whetted its point like a blade of copper.” I take iṣé in this pāda as an infinitive to √iṣ ‘impel, send’ (others interpret it as ‘to enjoy’); I then supply a form of this same verb in the next pāda, which otherwise lacks one.

Note that the product of this incest, the young troop (śárdham … yúvānam), is characterized as both ‘faultless’ (anavadyám) and ‘well-intentioned’ (svādhyàm), asserting their goodness despite the circumstances of their birth.

When light hath filled the Lord of men for increase, straight from the heaven descends the limpid moisture.
Agni hath brought to light and filled with spirit the youthful host blameless and well providing.

1 When the sharp splendour 2 reached the lord of men to incite him 3, the bright sperm poured down from Heaven (or, from the god Dyaus)4, Agni produced 5 and furthered the blameless, young, well-wishing host 6.

What time his glory urged the lord to strength,
Then (did) Dyaus (let) the pure seed be sprinkled openly;
Agni begot the host, the blameless, the youthful,
The worshipping, and gave it impulse.

Als dem Männerherrn die Brunst ankam zum Genusse, da hat der Himmel den bei der Liebesbegegnung vergossenen reinen Samen zurückgelassen. Agni brachte die tadellose jugendliche Schar, die wohlgesinnte, zur Geburt und machte sie zu Meistern.

Wenn ihn, den Herrn, zur Labung Glanz erfüllt hat, dann strömt vom Himmel nieder reiner Same; Die tadellose junge Schar hat Agni, die sorgende, erzeugt und gross gezogen.

Когда страсть к наслаждению охватила господина людей,
(Отец-) небо при (любовном) соитии (испустил) чистое семя, которое разлилось.
Агни породил безупречную юную благосклонную
Толпу (Ангирасов) и сделал (их) прекрасными.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह अध्यापक कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे युवते ! जैसे (द्यौः) प्रकाशस्वरूप (अग्निः) विद्युत् (अभीके) संग्राम में (इषे) इच्छा की पूर्णता के लिये (यत्) जो (निषिक्तम्) स्थापन किये हुए (शुचि) पवित्र (रेतः) वीर्य और (तेजः) प्रगल्भता को (आनट्) प्राप्त करती है, उससे युक्त तू वैसे (शर्धम्) बली (अनवद्यम्) निन्दारहित (युवानम्) युवावस्थावाले (स्वाध्यम्) उत्तम विद्यायुक्त विद्वान् (नृपतिम्) मनुष्यों में राजमान पति को स्वेच्छा से प्रसन्नतापूर्वक प्राप्त हो के (आजनयत्) सन्तानों को उत्पन्न (च) और अविद्या दुःख को (सूदयत्) दूर कर ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों जो जानना चाहिये कि कभी उत्तम विद्या वा प्रदीप्त अग्नि के समान विद्वान् के सङ्ग के विना व्यवहार और परमार्थ के सुख प्राप्त नहीं होते और अपने सन्तानों को विद्या देने के विना माता-पिता आदि कृतकृत्य नहीं हो सकते ॥ ८ ॥

अन्वय: हे युवते ! त्वं यथा द्यौरग्निरभीके इषे यन् निषिक्तं शुचि रेतस्तेजश्चानट् समन्तात् प्रापयति तेन युक्ता त्वं तथा शर्धमनवद्यं स्वाध्यं युवानं नृपतिं विद्वांसं स्वयंवरविवाहेन प्राप्यापत्यान्याजनयद् दुःखं सूदयच्च ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यत्) यः (इषे) इच्छापूर्त्तये (नृपतिम्) राजानम् (तेजः) प्रागल्भ्यम् (आनट्) व्याप्नोति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदं श्नम् च। (शुचि) पवित्रम् (रेतः) वीर्य्यमुदकं वा। रेत इत्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) (निषिक्तम्) संस्थापितम् (द्यौः) प्रकाशः (अभीके) संग्रामे। अभीक इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (अग्निः) विद्युत् (शर्धम्) बलिनम् (अनवद्यम्) अनिन्दितम् (युवानम्) (स्वाध्यम्) सुष्ठु समन्ताद् विद्याऽधीयते यस्मिन् यस्यां तं वा (जनयत्) (सूदयत्) सूदयेत् (च) समुच्चये ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। न सर्वैर्मनुष्यैः कदाचित्सुविद्या शरीरबलाभ्यां विना व्यावहारिकपारमार्थिकसुखे प्राप्येते। न खलु सन्तानेभ्यो विद्यादानेन विना मातापित्रादयोऽनृणा भवितुं शक्नुवन्तीति वेद्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी हे जाणावे की उत्तम विद्या शरीरबलयुक्त प्रदीप्त अग्नीप्रमाणे विद्वानांच्या संगतीशिवाय कधी व्यवहार व परमार्थाचे सुख प्राप्त होत नाही व आपल्या संतानांना विद्या दिल्याखेरीज माता-पिता इत्यादी कृतकृत्य होऊ शकत नाहीत. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथी कौशिकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ ते᳓जीयसा म᳓नसा तुवो᳓त
उत᳓ शिक्ष सुअपत्य᳓स्य शिक्षोः᳓
अ᳓ग्ने रायो᳓ नृ᳓तमस्य प्र᳓भूतौ
भूया᳓म ते सुष्टुत᳓यश् च व᳓स्वः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

téjīyasā ← téjīyaṁs- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tvótaḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śikṣa ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

śikṣóḥ ← śikṣú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG, mood:DES}

svapatyásya ← svapatyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamasya ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prábhūtau ← prábhūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhūyā́ma ← √bhū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

suṣṭutáyaḥ ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

सः । तेजी॑यसा । मन॑सा । त्वाऽऊ॑तः । उ॒त । शि॒क्ष॒ । सु॒ऽअ॒प॒त्यस्य॑ । शि॒क्षोः ।
अग्ने॑ । रा॒यः । नृऽत॑मस्य । प्रऽभू॑तौ । भू॒याम॑ । ते॒ । सु॒ऽस्तु॒तयः॑ । च॒ । वस्वः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tejīyasā ← tejīyas
• [noun], instrumental, singular, neuter

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• tvota ← tvotaḥ ← tvota
• [noun], nominative, singular, masculine

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śikṣa ← śikṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “help; give.”

• svapatyasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapatyasya ← apatyasya ← apatya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• śikṣoḥ ← śikṣu
• [noun], genitive, singular, masculine

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• nṛtamasya ← nṛtama
• [noun], genitive, singular, masculine

• prabhūtau ← prabhūti
• [noun], locative, singular, feminine

• bhūyāma ← bhū
• [verb], plural, Aorist optative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• suṣṭutayaś ← suṣṭutayaḥ ← suṣṭuti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

हे अग्ने त्वोतः यः त्वया रक्ष्यमाणः स तेजीयसा अतिशयेन तीक्ष्णेन सत्कर्मविषयतीक्ष्णबुद्धियुक्तेन मनसा अन्तःकरणेन युक्तो भवति । उत अपि च तस्मै स्वपत्यस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी । शोभनापत्योपेतं धनं शिक्ष प्रयच्छ । शिक्षतिर्दानकर्मा दात्यादिषु दानकर्मसु पठितत्वात् । हे अग्ने शिक्षोः अभिमतफलप्रदाने शकितुमिच्छोः रायो नृतमस्य धनस्यातिशयेन नेतुर्दातुः ते तव प्रभूतौ प्रभावे महिम्नि वयं स्याम । किंच सुष्टुतयः त्वद्विषयशोभनस्तुतिमन्तो वयं वस्वः वसुनो भाजनं भूयाम भूयास्म ॥

तेजीयसा । तेजितृशब्दादतिशायने ईयसुन् । ’ तुरिष्ठेमेयःसु ’ इति तृचो लोपः । नित्स्वरः ।

त्वोतः । अव रक्षणादिषु । निष्ठायां ‘ ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाः । इत्यूठ्’ । पूर्वलोपः । त्वया ऊतः । ‘ तृतीया’ इति योगविभागात्समासः । टेर्लोपश्छान्दसः । ‘ तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ।

शिक्ष । ‘ शिक्ष विद्योपादाने ’ इत्ययमत्र दानार्थः । अस्माल्लोटि व्यत्ययेन परस्मैपदम् ।

शिक्षोः । ‘ शक्लृ शक्तौ ’ इत्यस्य सनि “ एकाच उपदेशे ’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘ सनि मीमाघुरभलभशकपतपदामच इस्’ इति धातोरच इसादेशः । ‘ अत्र लोपोऽभ्यासस्य ’ इत्यभ्यासलोपः । ‘ सनाशंसभिक्ष उः’ इत्युप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ।

प्रभूतौ । ‘ भू सत्तायाम्’ इत्यस्य भावे क्तिन् । ‘तादौ च निति कृत्यतौ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । भूयाम । ‘भू सत्तायाम्’ इत्यस्याशीर्लिङि किदाशिषि ’ इति यासुट् । छन्दस्युभयथा ’ इति तस्य सार्वधातुकत्वात्सलोपः। आगमस्वरः । यद्वा तस्मात्प्रार्थनायां लिङि यासुट् । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । अनदन्तत्वादियादेशो न भवति ।

सुष्टुतयः । नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । वस्वः । आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् नुमभावः । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वाद्गुणाभावः । यणादेशः ॥

हे अग्ने स यजमानः पूर्वोक्तगुणविशिष्टो यस्त्वया तेजस्वीति सः तेजीयसा तेजस्वितरेण मनसा, तेजनं तेजः तद्वता निशिततरेण सावधानेनेत्यर्थः । ‘अस्मायामेधास्रजो विनिः’, ‘विन्मतोर्लुक्’, ‘टेः’ इति टिलोपः । त्वोतः त्वया ऊतस्त्वयैव रक्षितोस्त्विति शेषः । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्र त्वदूत इति वक्तव्ये पृषोदरादित्वाद्व्यञ्जनलोपः । उत अपि च स्वपत्यस्य शोभनपुत्रपौत्रादेः । ‘नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । शिक्षोः शक्तुमिच्छतः । ‘सनिमीमा’ इत्यादिना इस्भावोऽभ्यासलोपश्च, ‘सनाशंसभिक्ष उः’ । नृतमस्य मनुष्यतमस्य मनुष्योत्तमस्य यजमानस्य रायः धनानि शिक्ष यजमानकार्यसमर्थान्कर्तुं कृतसङ्कल्पोभव । सन्नन्ताल्लोट्, जिज्ञासाया अविवक्षितत्वात् ‘शिक्षेर्जिज्ञासायाम्’ इत्यात्मनेपदाभावः । यजमानाय देहीति विवक्षितम् । प्रभूतौ प्रभवार्थं यजमानस्य यथायं लोके तेजस्वी भवति तदर्थमित्यर्थः । निमित्तात्कर्मसंयोगे सप्तमी, ‘तादौ च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।
किञ्च - ते तव प्रसादाद्वयं सुष्टुतयः शोभना स्तुतिर्येषां ताडृशास्त्वद्विषयामेव शोभनां स्तुतिं सदा कुर्वन्तः, वस्वः वसुमन्तो भूयाम भवेम अमोघप्रयत्नास्स्यामेति भावः । भवतेर्विध्यादि लिङ्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । ‘लुगकारेकाररेफाश्च’ इति वसुशब्दात्परस्य मत्वर्थीयस्य लुक्, ‘जसादिषु वा वचनं छन्दसि प्राङ्णौ चङ्युपधायाः’ इति गुणाभावः, ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घाभावः ह्रस्वादपि भविष्यतीति । यद्वा - तव प्रभूतौ प्रभावे वयं भूयाम प्रभावानुगुणमस्मासु कुर्विति भावः । तदेवाह - सुष्टुतयस्त्वामेव स्तुवन्तो वयं वसुमन्तस्स्याम, यथा ते प्रभावो न हीयत इति ॥

English translation:

“He who isprotected, Agni, by you, becomes endowed with a most luminous mind; bestow upon him excellent progeny; may we ever be under the power of you who is the willing dispenser of riches; glorifying you (may we be) the receptacles of wealth.”

He (provides it) with very sharp thought when helped by you, and so strive for good descendants for him who strives.
Agni, may we and our good praises be in an excess of wealth filled with the best of men, (an excess) of the good.

Of keenest spirit is the man thou aidest give us good offspring, thou who givest freely.
In power of wealth most rich in men. O Agni, of thee, the Good, may we sing forth fair praises.

Whoever is favoured by thee, is blessed with the sharpest spirit. Favour him with good offspring, O god rich in favours 1! Agni, may we, (dwelling) in the copiousness of manliest wealth, be rich in perfect praise of thee, the Vasu.

He (flourishes) with keener mind, aided by thee.
O giver! give (us wealth) in good offspring;
O Agni, may we enjoy wealth richest in heroes;
(Wealth) that is excellent, uttering praises to thee.

Der tut es mit schärferem Geist, der von dir unterstützt wird. Bemühe auch du dich für den, der sich bemüht um Reichtum an guten Kindern! Agni! Wir möchten in der Fülle des männertüchtigsten Schatzes und als deine Lobsänger in der Fülle des Guts sein.

Wen du begünstigst, der wird schärfern Geistes, und du, o Spender, spend’ ihm Kinderreichthum; Wir seien im Besitz des reichsten Schatzes, von dir, o Agni, anerkannt, dem guten.

Острее мыслью тот, кто поддержан тобой.
Порадей также (о богатстве) из прекрасного потомства для радеющего (о тебе).
О Агни, да будем мы среди изобилия самого мужественного богатства
Прекрасными восхвалителями твоего добра!

• अग्निः
• गाथी कौशिकः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) पूर्ण विद्या के प्रकाश से युक्त ! हम लोग जिस (स्वपत्यस्य) उत्तम सन्तान वा विद्यार्थियों के सहित (नृतमस्य) अत्यन्त शूरवीरों से विशिष्ट (शिक्षोः) शिक्षक पुरुष (ते) आपकी शिक्षा में (सुष्टुतयः) उत्तम स्तुति कर्त्ता श्रेष्ठ पुरुष (तेजीयसा) तेजस्वी पवित्रस्वरूपवान् (मनसा) अन्तःकरण से (वस्वः) सुखपूर्वक निवास का कारण धन तथा (रायः) ऐश्वर्य्य के (प्रभूतौ) बहुत्वभाव में (भूयाम) वर्त्तमान होवें (सः) वह (त्वोतः) आपकी कामना करता हुआ जो ऐसा पुरुष उसको (च) और हम लोगों को (उत) भी आप (शिक्ष) विद्योपदेश दीजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष ब्रह्मचर्य्य और विद्या से धर्मसम्बन्धी कामों को करके निष्कपट अन्तःकरण तथा आत्मा से प्रयत्न करें, उनको धनपति का अधिकार देना योग्य है ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने वयं यस्य स्वपत्यस्य नृतमस्य शिक्षोस्ते शिक्षायां सुष्टुतयस्सन्तस्तेजीयसा मनसा वस्वो रायः प्रभूतौ भूयास स त्वोत उत तमस्मांश्च त्वं शिक्ष ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (तेजीयसा) तेजस्विना शुद्धस्वरूपेण (मनसा) अन्तःकरणेन (त्वोतः) त्वां कामयमानः (उत) अपि (शिक्ष) विद्यां ग्राहय (स्वपत्यस्य) शोभनान्यपत्यानि विद्यार्थिनो वा यस्य तस्य (शिक्षोः) शिक्षकस्य (अग्ने) पूर्णविद्याप्रकाशयुक्त (रायः) ऐश्वर्यस्य (नृतमस्य) अतिशयेन नायका यस्य तस्य (प्रभूतौ) बहुत्वे (भूयाम) (ते) तव (सुष्टुतयः) शोभनाः) स्तुतयो येषां ते (च) (वस्वः) वसुना सुखेन वासहेतोर्धनस्य ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये ब्रह्मचर्य्येण विद्यया धर्म्याणि कृत्यानि कृत्वा शुद्धेनान्तःकरणेनात्मना वा प्रयतेरंस्ते धनपतयो भवेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे पुरुष ब्रह्मचर्य व विद्या याद्वारे धर्मासंबंधी कार्य करून निष्कपट अंतरात्म्याने प्रयत्नशील असतात, त्यांना धनपती करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्युम्नो विचर्षणिरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓ग्ने स᳓हन्तम् आ᳓ भर
द्युम्न᳓स्य प्रास᳓हा रयि᳓म्
वि᳓श्वा य᳓श् चर्षणी᳓र् अभि᳓
आसा᳓ वा᳓जेषु सास᳓हत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sáhantam ← √sah- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dyumnásya ← dyumná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prāsáhā ← prāsáh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

carṣaṇī́ḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sāsáhat ← √sah- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

अग्ने॑ । सह॑न्तम् । आ । भ॒र॒ । द्यु॒म्नस्य॑ । प्र॒ऽसहा॑ । र॒यिम् ।
विश्वाः॑ । यः । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि । आ॒सा । वाजे॑षु । स॒सह॑त् ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahantam ← sah
• [verb noun], accusative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• dyumnasya ← dyumna
• [noun], genitive, singular, neuter
• “magnificence.”

• prāsahā ← prāsah
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “violence.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• carṣaṇīr ← carṣaṇīḥ ← carṣaṇi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sāsahat ← sah
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “endure; overcome; habituate.”

हे अग्ने प्रासहा प्रकृष्टेन बलेन सहन्तं शत्रूनभिभवन्तं रयिं पुत्रं द्युम्नस्य द्युम्नाय मह्यं ऋषये आ भर आहर ॥ चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥ एतदेव विवृणोति । यः पुत्रः आसा आस्येन स्तोत्रेण युक्तः सन् वाजेषु युद्धेषु अभि आभिमुख्येन गतान् विश्वाः सर्वान् चर्षणीः मनुष्यान् शत्रून् सासहत् अभिभवति ॥

हे अग्ने सहन्तमभिभवन्तं पराभिभवक्षमं पर्याप्तमित्यर्थः । ईदृशं रयिं धनमाभर आहर । ‘हृग्रहोर्भश्छन्दसि’ इति । द्युम्नस्य यशस्विनः पुरुषस्यास्मदमित्रभूतस्य प्रासहा प्रहसनेन तादृशमस्मदमित्रमभिभूय तदीयं रयिमस्मभ्यमाभर आहर । षह मर्षणे चौरादिकः उदात्तेत् आधृषीयः, तस्माद्भावे क्विप्, ‘नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनिषु क्वौ’ इत्युपसर्गस्य दीर्घत्वम् । यो भवान् विश्वाश्चर्षणीः मनुष्यसेनाः अस्मद्विपक्षभूताः वाजेष्वन्नेषु निमित्तभूतेषु । उपलक्षणं चैतत् । अस्माकमन्नादिकं साधयितुं अभिसासहत् अभिभवतु ।
किं कुर्वन्नित्याह - आसा आसनमात्रेणैव । आसेः क्विप्, ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सहेर्लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपश्श्लुः, द्विर्वचने तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घत्वम् । यद्वा - यङ्लुगन्तात् ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः तुजादित्वाभावे, अजादेरभावात् ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्वाद्युदात्तत्वाभावः, ‘अच्यनिटि’ इत्यत्र हि ‘ङित्यजादौ’ इत्युक्तम् । ‘अनुदात्ते च’ इति तर्हि प्राप्नोति? ‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वात् न भविष्यतीत्यदोषः । यद्वा - चुरादिण्यन्तात् ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लुङ्चङादि, वर्णव्यत्ययेनाभ्यासस्याकारः, ‘चङ्यन्यतरस्याम्’ इत्युपोत्तमस्योदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Bestow, Agni, upon Dyumna, a son, overcoming foes by his prowess; one who may with glory subdue all men in battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A son: the text has rayim, riches; the explanation is metaphorical, rendering it putram, a son

O Agni, bring here wealth that is overpowering through the power of your brilliance
and that, with prizes at stake, will be powerful over the lands by means of my mouth [=my speech].

By thy fair splendour’s mighty power, O Agni, bring victorious wealth,
Wealth that o’ercometh all mankind, and, near us, conquereth in fight.

Agni, bring hither, through the power of thy splendour, powerful wealth which may manifestly prevail over all tribes in the (contests for) booty.

O Agni, bring us strong wealth,
By the force of thy glory,
That is above [6] all men
And openly prevaileth in contests for booty.

Agni! Bring Reichtum ein, der durch die Übermacht seines Glanzes überwältigend ist, der über alle Völker durch den Mund des Sängers in den Kämpfen das Übergewicht haben soll.

Bring Agni Reichthum, welcher siegt durch Uebermacht gewalt’ger Kraft, Der alle Menschen überragt und in den Kämpfen Sieg gewinnt.

О Агни, принеси богатство,
Овладевающее властью блеска,
Которое в состязаниях за награду должно завладеть
Всеми народами с помощью (твоей) пасти!

• अग्निः
• द्युम्नो विश्वचर्षणिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब चार ऋचावाले तेईसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्निपदवाच्य वीर के गुणों का उपदेश करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) वीरपुरुष ! (यः) जो (विश्वाः) सम्पूर्ण (प्रासहा) अत्यन्त शत्रुओं के बलों को सहनेवाली (चर्षणीः) पराक्रम से प्रकाशमान मनुष्यों की सेनाओं को (वाजेषु) संग्रामों में (सासहत्) अत्यन्त सहे और (आसा) मुख से (अभि) सब प्रकार से उपदेश देवे, उस शत्रुओं के बल को (सहन्तम्) सहते हुए (द्युम्नस्य) धन वा यश के सम्बन्ध में (रयिम्) धन को आप (आ, भर) सब प्रकार धारण करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिसकी विजय की इच्छा होवे, यह शूरवीरों की सेना उत्तम प्रकार शिक्षा की गई रक्खे और वीररस के उपदेश से उत्साह दिलाकर शत्रुओं के साथ लड़ावे ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने वीर ! यो विश्वाः प्रासहा चर्षणीर्वाजेषु सासहदासाभ्युपदिशेत्तं शत्रुबलं सहन्तं द्युम्नस्य रयिं त्वमा भर ॥१॥

अथाग्निपदवाच्यवीरगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) वीरपुरुष (सहन्तम्) (आ) (भर) (द्युम्नस्य) धनस्य यशसो वा (प्रासहा) याः प्रकर्षेण शत्रुबलानि सहन्ते ताः सेनाः। अत्रान्येषामपीत्याद्यचो दीर्घः। (रयिम्) धनम् (विश्वाः) अखिलाः (यः) (चर्षणीः) प्रकाशमाना मनुष्यसेनाः (अभि) (आसा) आस्येन (वाजेषु) संग्रामेषु (सासहत्) भृशं सहेत। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदैर्घ्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - यस्य विजयेच्छा स्यात् स शूरवीरसेनां सुशिक्षितां रक्षेत् वीररसोपदेशेनोत्साह्य शत्रुभिः सह योधयेत् ॥१॥

या सूक्तात अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्याप्रमाणे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - ज्याला विजय प्राप्त करण्याची इच्छा असेल त्याने उत्तम प्रकारे प्रशिक्षित सेना बाळगावी व वीररसाच्या उपदेशाने उत्साहित करून शत्रूंबरोबर युद्ध करवावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्युम्नो विचर्षणिरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓म् अग्ने पृतनाष᳓हं
रयिं᳓ सहस्व आ᳓ भर
तुवं᳓ हि᳓ सत्यो᳓ अ᳓द्भुतो
दाता᳓ वा᳓जस्य गो᳓मतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pr̥tanāṣáham ← pr̥tanāṣáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasvaḥ ← sáhasvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ádbhutaḥ ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dātā́ ← dātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gómataḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

तम् । अ॒ग्ने॒ । पृ॒त॒ना॒ऽसह॑म् । र॒यिम् । स॒ह॒स्वः॒ । आ । भ॒र॒ ।
त्वम् । हि । स॒त्यः । अद्भु॑तः । दा॒ता । वाज॑स्य । गोऽम॑तः ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pṛtanāṣahaṃ ← pṛtanāṣaham ← pṛtanāṣāh
• [noun], accusative, singular, masculine

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• sahasva ← sahasvas ← sahasvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• satyo ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• adbhuto ← adbhutaḥ ← adbhuta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• dātā ← dātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving; big.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• gomataḥ ← gomat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

हे अग्ने सहस्वः बलवन् पृतनासहं पृतनाः सेना अभिभवितारं रयिं पुत्रं त्वम् आ भर आहर । त्वं हि सत्यः सत्यभूतः अद्भुतः महान् गोमतः गोभिर्युक्तस्य वाजस्य अन्नस्य दाता ॥

हे अग्ने सहस्वः महाबल । ‘मतुवसोः’ इति रुत्वम् । पृतनासहं सर्वशत्रुसेनाभिभवनसमर्थं तत्र पर्याप्तं रयिं धनं आभर आहर । पूर्ववद्भत्वम् । सहेः क्विप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यस्मात्त्वमेव सत्यः अवितथः अद्भुतः आश्चर्यभूतः वाजस्यान्नस्य दाता गोमतः गोसहितस्य वाजस्य दातेत्यर्थः । तस्मात्तादृशमन्नमस्मभ्यं देहि येन वयं शत्रूनभिभविष्याम इति ॥

English translation:

“Mighty Agni, grant us a son able to encounter hosts; for you are true and wonderful, and the giver of food with cattle.”

O powerful Agni, bring here that wealth overpowering in battles,
for you are the real and infallible giver of the prize that brings cattle.

Victorious Agni, bring to us the wealth that vanquisheth in war;
For thou art wonderful and true, giver of strength in herds of kine.

O powerful Agni! Bring hither that wealth powerful in battles. For thou art the true, wonderful giver of booty rich in cows.

O Agni, mighty one, bring to us
That wealth which prevaileth in contests;

For thou art true, wondrous,
The giver of booty of kine.

Diesen in den Kämpfen übermächtigen Reichtum bring ein, du übermächtiger Agni, denn du bist der wahre wunderbare Geber von Gewinn an Rindern.

Den Reichthum, welcher Heere schlägt, siegreicher Agni, bringe her; Denn Geber rinderreichen Guts bist wahrer, wunderbarer, du.

Это богатство, о Агни,
Властвующее в боях, принеси, о властелин!
Ведь ты истинный удивительный
Даритель награды, состоящей из коров.

• अग्निः
• द्युम्नो विश्वचर्षणिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्वः) बहुत बल से युक्त (अग्ने) राजन् ! जो (हि) निश्चय से (सत्यः) श्रेष्ठों में श्रेष्ठ (अद्भुतः) आश्चर्य्ययुक्त गुण, कर्म्म और स्वभाववाला जन (गोमतः) बहुत धेनु और पृथिव्यादिकों से युक्त (वाजस्य) सुख और धन आदि का (दाता) देनेवाला होवे (तम्) उस (पृतनाषहम्) सेना सहनेवाले को और (रयिम्) धन को (त्वम्) आप (आ, भर) सब ओर से धारण कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो राजा सत्यवादी विद्वानों और विचित्र विद्यायुक्त दृढ़ और उदार अर्थात् उत्तम आशययुक्त शूरवीरों का धारण पोषण करे, वही विजय और लक्ष्मी को प्राप्त होवे ॥२॥

अन्वय: हे सहस्वोऽग्ने ! यो हि सत्योऽद्भुतो गोमतो वाजस्य दाता भवेत्तं पृतनाषहं रयिं च त्वमा भर ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (अग्ने) राजन् (पृतनाषहम्) यः पृतनां सेनां सहते तम् (रयिम्) धनम् (सहस्वः) बहु सहो बलं विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (आ) (भर) (त्वम्) (हि) (सत्यः) सत्सु साधुः (अद्भुतः) आश्चर्य्यगुणकर्मस्वभावः (दाता) (वाजस्य) सुखधनादेः (गोमतः) बह्व्यो गावो धेनुपृथिव्यादयो विद्यन्ते यस्मिँस्तस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - यो राजा सत्यवादिनो विदुषो विचित्रविद्यान् दृढानुदाराञ्छूरान् वीरान् बिभृयात् स एव विजयं श्रियं च लभेत ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो राजा, सत्यवादी, विद्वान आश्चर्यजनकविद्यायुक्त दृढ, उदार शूरवीरांचे धारण व पोषण करतो तोच विजय व लक्ष्मी प्राप्त करतो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उक्षा᳓न्नाय वशा᳓न्नाय
सो᳓मपृष्ठाय वेध᳓से
स्तो᳓मैर् विधेम अग्न᳓ये

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ukṣā́nnāya ← ukṣā́nna- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vaśā́nnāya ← vaśā́nna- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómapr̥ṣṭhāya ← sómapr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vedháse ← vedhás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

stómaiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

उ॒क्षऽअ॑न्नाय । व॒शाऽअ॑न्नाय । सोम॑ऽपृष्ठाय । वे॒धसे॑ ।
स्तोमैः॑ । वि॒धे॒म॒ । अ॒ग्नये॑ ॥

• ukṣānnāya ← ukṣa ← ukṣan
• [noun], masculine
• “bull; ukṣan [word].”

• ukṣānnāya ← annāya ← anna
• [noun], dative, singular, masculine
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• vaśānnāya ← vaśā
• [noun], feminine
• “cow; female elephant.”

• vaśānnāya ← annāya ← anna
• [noun], dative, singular, masculine
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• somapṛṣṭhāya ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapṛṣṭhāya ← pṛṣṭhāya ← pṛṣṭha
• [noun], dative, singular, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• vedhase ← vedhas
• [noun], dative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• stomair ← stomaiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• vidhemāgnaye ← vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• vidhemāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

उक्षान्नाय । उक्षान्नमदनीयं हविर्यस्यासावुक्षान्नः । तस्मै वशान्नाय। वशान्नं यस्यासौ वशान्नः । तस्मै सोमपृष्ठाय सोमघृतपृष्ठाय वेधसे विधात्रे कामानाम् अग्नये स्तोमैः विधेम परिचरेम ॥

उक्षा अन्नं यस्य तस्मै । एवं वशान्नाय । सोमपृष्ठाय सोमे हविषि स्थितानि पृष्ठानि स्तोत्राणि यस्य स सोमपृष्ठः, पृष्ठस्तोत्रेण सोमेनाराध्यत इत्यर्थः । व्यधिकरणो बहुव्रीहिः । मत्वर्थीयो वाऽकारः, सोमवन्ति पृष्ठानि यस्येति । वेधसे विधात्रे मेधाविने । उञ्छादित्वादन्तोदात्तत्वम् । ईदृशायाग्नये तुभ्यं स्तोमैस्स्तोत्रैर्विधेम परिचरेम, एवंगुणकं त्वां परिचरेम इत्यर्थः । विधविधाने तौदादिकः । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थी, द्वितीयार्थे वा विभक्तिव्यत्ययेन । एवमस्माभिस्स्तुतस्त्वं यजमानमन्नवन्तं कुरु । ‘स एवैनमन्नवन्तं करोत्यन्नवानेव भवति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“Let us adore with hymns Agni, the granter (of desires), the eater of the ox, the eater of the marrow, onwhose back the libation is poured.”

To him whose food is oxen, whose food is barren cows, to the ritual adept with soma on his back—
to Agni we would do honor with praises.

Let us serve Agni with our hymns, Disposer, fed on ox and cow,
Who bears the Soma on his back.

To Agni let us make service with hymns,
Who feedeth on bull and cow,
The disposer, backed with Soma.

Ihm, des Speise Ochsen und unfruchtbare Kühe sind, der Soma auf dem Rücken trägt, dem Meister, dem Agni wollen wir mit Lobgesängen dienen.

Der Stiere isst und Kühe isst, dem Ordner, der den Soma trägt, Dem Agni huld’gen preisend wir.

Тому, чья еда – быки, чья еда – коровы,
Кто с сомой на спине, устроителю обряда
Агни мы хотим служить восхвалениями!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) यह भौतिक अग्नि (जिह्वाभिः+अह) अपनी ज्वालाओं से ही (नन्नमद्) समस्त वनस्पतियों को नम्र करता हुआ और (अर्चिषा) तेज से (जञ्जणाभवन्) जलता हुआ (वनेषु) वनों में (रोचते) प्रकाशित हो रहा है ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! प्रथम भौतिक अग्नि के गुणों का पठन-पाठन करो। देखो, कैसी तीक्ष्ण इसकी गति है और इससे कौन-२ कार्य्य हो रहे हैं ॥८॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - अग्निः। जिह्वाभिरह=जिह्वाभिरेव=स्वकीयज्वालाभिरेव। सर्वान् वनस्पतीन्। नन्नमद्=अत्यन्तं नमयन्। अर्चिषा=तेजसा। जञ्जणाभवन्=ज्वलन्। “जञ्जणाभवन् मल्मलाभवन्निति ज्वलतिकर्मसु पाठः”। वनेषु। रोचते=प्रकाशते ॥८॥

For thou art, O son, a singer, seated at the feast;
Agni made at birth a path and food;
Do thou, O giver of strength, bestow strength upon us;
Be victorious like a king; thou rulest within without a foe.

व॒द्मा हि सू॑नो॒ अस्य॑द्म॒सद्वा॑ च॒क्रे अ॒ग्निर्ज॒नुषाज्मान्न॑म् ।
स त्वन्न॑ ऊर्जसन॒ ऊर्ज॑न्धा॒ राजे॑व जेरवृ॒के क्षे॑ष्य॒न्तः ॥

हे सूनो पुत्र । कस्य? सहसः यजमानस्य वा ।
यद्वा - पुत्रवत् सर्वेषाम् अभिमतकारिन् । सूनुवत् सूनुः उपचारपदं वा ।
अथवा सोता सूनुः सर्वस्योत्पादकः । सूतेः ‘सुवः कित्’ इति नुप्रत्ययः ।

स त्वं वद्मासि, वदत्यनयेति वद्मा वाक्, त्वं वागिन्द्रियम् । तस्यापि कारणं प्राणो वा, त्वया हि सर्वे वदन्ति । असीत्यस्य ‘हि च’ इति निघातप्रतिषेधः । वद्माशब्द उञ्छादिषु द्रष्टव्यः ।

पुनश्चाग्निर् विशेष्यते - अद्मसद्वा - अद्यत इत्य् अद्मा अन्नम् । अदेर् मनिन्-प्रत्ययः । अद्मनि सीदन्तीत्य् अद्मसद्वा । ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति सदेर्वनिप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘सोग्रभुग्विभजन्तिष्ठन्नाहारमजरः कविः’ इति जन्तूनां स्थितिहेतुत्वेन प्रवर्तक इत्यर्थः ।
यद्वा - हवीरूपेन्ने प्राणिनां स्थित्य्-अर्थमेव त्वं सीदसीति ।

यस्माद् एवम् अत एव खलु अग्निर् भगवान् जनुषा जन्मना जायमान एवान्नं चक्रे उत्पादितवान् । मध्यमस्य वा प्रथमव्यत्ययः । ‘जनेरुसिः’ इत्युसिप्रत्ययः । कीदृशन्नं? अज्म - अजन्त्य् एतत् सर्वेपि भोक्तृत्वेनेत्य् अज्म, सर्वाभिलषितमित्यर्थः । अजेर्मनिन्, ‘वलादावार्धधातुके वेष्यते’ इति वीभावाभावः ।

यस्मादेव त्वं सर्वेषां प्राणभूतोसि प्राणस्य च स्थित्यर्थम् अन्नम् उत्पादितवान् तस्मात् स तादृग्विधस् त्वं नः अस्मभ्यम् ऊर्जं अन्नं रसं वा धाः देहि । दधातेर्लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।

हे ऊर्जसने ऊर्जसोन्नस्य दाता सम्भक्ता वा । ‘छन्दसि वनसन’ इत्यादिनेन्प्रत्ययः, पृषोदरादित्वाद्व्यञ्जनस्य लोपः । यद्वा - ऊर्जा रसेन तद्वतां रसवतां अन्नादीनां दातः । ऊर्क्शब्दान्मत्वर्थीयोकारः ।

पुनरपि प्रार्थितस्य शीघ्रप्रदानार्थं प्ररोचयन् स्तौति - हे अग्ने राजेव जेः यथा राजा सन्निधिमात्रेणानायासेन शत्रुं जयत्येवं त्वं शत्रुं जयसि । जयतेर्लेटि पूर्ववच्छपो लुक् ।

किञ्च - अवृके, वृका हिंसकाः कामक्रोधादयः, तद्रहिते पुरुषे स्वात्मनिरते अन्तः मध्ये तदीये हृदये क्षेषि क्षयसि निवससि तमनुगृहीतुम् । क्षि निवासगत्योः, पूर्ववच्छपो लुक् । स त्वं यजमानमन्नवन्तं कुर्विति ॥

• देवता - अग्निः पवमानः
• ऋषिः - शतं वैखानसाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्न आ᳓यूंषि पवस
आ᳓ सुवो᳓र्जम् इ᳓षं च नः
आरे᳓ बाधस्व दुछु᳓नाम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pavase ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āré ← āré (invariable)

bādhasva ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

duchúnām ← duchúnā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अग्ने॑ । आयूं॑षि । प॒व॒से॒ । आ । सु॒व॒ । ऊर्ज॑म् । इष॑म् । च॒ । नः॒ ।
आ॒रे । बा॒ध॒स्व॒ । दु॒च्छुना॑म् ॥

अग्ने॑ । आयूँ॑षि । प॒व॒से॒ । एति॑ । सु॒व॒ । ऊर्ज॑म् । इष॑म् । च॒ । नः॒ ॥ आ॒रे । बा॒ध॒स्व॒ । दु॒च्छुना॑म् ॥

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āyūṃṣi ← āyus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• pavasa ← pavase ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suvorjam ← suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• suvorjam ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• bādhasva ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• ducchunām ← ducchunā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “calamity; misfortune.”

हे अग्ने पवमानरूप त्वमस्माकम् आयूंषि जीवनानि पवसे रक्षसि । नः अस्माकम् ‘ऊर्जम् अन्नरसम् इषम् अन्नं च आ सुव आभिमुख्येन प्रेरय । किंच दुच्छुनाम् । रक्षोनामैतत् । रक्षांसि आरे अस्मत्तो दूर एव बाधस्व संपीडय ॥

हे अग्ने आयूंषि जीवनान्यन्नानि वास्मदीयानि त्वं खलु पवसे शोधयसि, यथा वर्धन्ते, यथा वा न क्षीयन्ते । अत ऊर्जं रसं क्षीरादिकमिषमन्नं चास्मभ्यमासुव आभिमुख्येन सुव प्रेरय उत्पादयेत्यर्थः । आरे दूरे नीत्वा बाधस्व बाधय नाशय दुच्छुनाम् उपद्रवं ज्योगामयावित्वलक्षणम् । ‘उत यदीतासुर्भवति जीवत्येव’ इति ब्राह्मणम् ॥

हे अग्ने आयूंषि अन्नानि जीवनानि वा अस्मदीयानि त्वं खलु पवसे शोधय । यथा वर्धन्ते न क्षीयन्ते तथा कुर्विति भावः । नो ऽस्माकम् अन्नम् अदनीयं भक्ष्यभोज्यादिकं ऊर्जं क्षीराज्यादिकं रसं चानुजानीह्याभिमुख्येन प्रेरय उत्पादय, सर्वदा देहीति भावः ।
दुच्छुनां दौर्गत्यादिसर्वोपद्रवान् दूरे नीत्वा बाधस्व विनाशय ।

अग्ने आयूंषि पवस्व ऊर्जं रसं इषम् अन्नं च नः अस्मभ्यमासुव आनय दुच्छुनां दौर्गत्यं चास्माकमारे दूरे बाधस्वेति ॥

English translation:

“Agni, you support our lives, send us nutriment and food, drive far off the rākṣasas.”

O Agni, you bring (longer) lifespans through your purification; impel hither nourishment and refreshment to us.
Into the distance thrust misfortune.

Since pavase has an obj. ā́yūṃṣi, it would be desirable to have the preverb ā́, which has transitivizing function with this root. This is easily done: ā́yūṃṣi can be decomposed into ā́ā́yūṃṣi without change to the Saṃhitā text, though it is contra to the Pp.

This preverb in tmesis shows up apparently 2nd in the clause because it follows the zeroposition voc. ágne.

Agni, thou pourest life; send down upon us food and vigorous strength;
Drive thou misfortune far away,

O Agni, thou purifiest life [7];
Do thou give food and strength to us;
Far away drive ill-fortune.

agni you purify our life, send to us swift strength. Prevent the misfortune from over taking us.

O Agni, du läuterst uns Lebenskraft zu; weise uns Stärkung und Labung zu! Halte das Unheil weit ab!

Du flammst, o Agni, Leben aus, erzeuge Trank und Speise uns, Das Unheil stosse weit hinweg.

• अग्निः
• शतं वैखानसाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! आप (आयूंषि) हमारी आयु को (पवसे) पवित्र करते हैं (च) और (नः) हमारे लिए (इषम्) ऐश्वर्य और (ऊर्जम्) बल (आसुव)दें। तथा (दुच्छुनाम्) विघ्नकारी राक्षसों को हमसे (आरे) दूर (बाधस्व) करें॥१९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा ने विघ्नकारी राक्षसों से बचने का उपदेश किया है कि हे पुरुषों ! तुम विघ्नकारी अवैदिक पुरुष जो राक्षस हैं, उनके हटाने में सदैव तत्पर रहो ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) ज्ञानस्वरूप परमेश्वर ! त्वम् (आयूंषि) अस्माकं वयांसि (पवसे) पवित्रयसि (च) अथ च (नः) अस्मभ्यम् (इषम्) ऐश्वर्यं तथा (ऊर्जम्) बलं (आसुव) देहि। तथा (दुच्छुनाम्) विघ्नकारिराक्षसान् इतः (आरे बाधस्व) दूरीकुरु ॥१९॥

• देवता - अग्निः पवमानः
• ऋषिः - शतं वैखानसाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने प᳓वस्व सुअ᳓पा
अस्मे᳓ व᳓र्चः सुवी᳓रियम्
द᳓धद् रयि᳓म् म᳓यि पो᳓षम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pávasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

svápāḥ ← svápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várcaḥ ← várcas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dádhat ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

máyi ← ahám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

póṣam ← póṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । पव॑स्व । सु॒ऽअपाः॑ । अ॒स्मे इति॑ । वर्चः॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् ।
दध॑त् । र॒यिम् । मयि॑ । पोष॑म् ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• svapā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapā ← apāḥ ← apas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “work; deed.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• varcaḥ ← varcas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• dadhad ← dadhat ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• mayi ← mad
• [noun], locative, singular
• “I; mine.”

• poṣam ← poṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

हे अग्ने स्वपाः । ‘सोर्मनसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। शोभनकर्मा त्वम्
अस्मे अस्मासु सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं वर्चः - वर्च दीप्तौ - तेजः पवस्व आगमय ।

तथा भवान् रयिं धनं पुत्रं वा पोषम् । भावे कर्मणि वा घञ् । गवां पुष्टिं यद्वा गवादिकं मयि भवान् दधत् दधातु । करोत्वित्यर्थः । दधातेर्लेट्यडागमः। ‘घोर्लोपो लेटि वा’ (पा. सू. ७. ३. ७० ) इत्याकारलोपः ॥

हे अग्ने स त्वं पवस्व स्वपाः शोभनकर्मा । ‘सोर्मनसी अलोमोषसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।

अस्मे अस्मभ्यम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति शे-आदेशः । वर्चः बलं, सुवीर्यं शोभनवीर्ययुक्तं पवस्व शोधय वर्धय । ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अग्ने इत्यस्याविद्यमानत्वात् पवस्वेति न निहन्यते ।

किं कुर्वन्नित्याह - पोषं पुण्ष्टिं रयिं धनं च मयि दधत् धारयन् स्थापयन् वर्चो मे धेहीति । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ‘यदग्नये पवमानाय निर्वपति पुनात्येवैनम्’ `इति ब्राह्मणम् ॥

हे अग्ने शोभनकर्मा त्वमसि अस्मान् शोभनानुष्ठानान् कुरु । अस्मदर्थं शोभनं वीर्यं तेजो दीप्तिं च बलं वा शोधय प्रापय । पोषं वृद्धियुक्तं रयिं धनं च मयि दधत् स्थापयन्निति ॥

English translation:

“Agni, who are the doer of good, pour upon us brightness and fair-offspring; may he make me wealth and plural nty.”

Agni, as a good worker, through your purification bring luster and an abundance of heroes for us,
establishing in me wealth and thriving.

Here, despite the obj. phrase in b, pávasva lacks the expected ā́. It would technically be possible to take b with c: “establishing luster and an abundance of heroes for/in us, wealth and thriving in me,” which would leave pavasva intransitive. However, this seems artificial, and the existence of two 1st ps. pronouns in b and c, in different numbers, would be awkward. Moreover, 27c, with an independent dádhat clause, speaks in favor of separating b and c here.

Skilled in thy task, O Agni, pour splendour with hero strength on us,
Granting me wealth that nourishes.

O Agni, good worker, purify for us
Glory in good heroes;
Giving increase and wealth to me.

O Agni, du der Guteswirker, läutere uns Ansehen und die Meisterschaft herbei, mir Reichtum und Zuwachs bringend!

O Agni, flamme uns herbei schönwirkend Glanz und Heldenkraft; Er schenke Gut und Nahrung mir.

• अग्निः
• शतं वैखानसाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! (पवस्व) आप हमको पवित्र करें। आप (स्वपाः) शोभन कर्मोंवाले हैं (अस्मे) हममें आप (वर्चः) ब्रह्मतेज दें और (मयि) मुझमें (रयिम्) ऐश्वर्य (सुवीर्यम्) और सुन्दर बल (पोषम्) तथा पुष्टि को (दधत्) धारण कराएँ॥२१॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष परमात्मपरायण होते हैं, परमात्मा उनमें सब प्रकार के ऐश्वर्यों को धारण कराता है ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) ज्ञानस्वरूप जगत्पालक परमात्मन् ! मां (पवस्व) पवित्रयतु। भवान् (स्वपाः) सुकर्मास्ति। (अस्मे) अस्मासु (वर्चः) ब्रह्मतेजो ददातु। अथ च (मयि) मयि (रयिम्) ऐश्वर्यं (सुवीर्यम्) सुन्दरं बलं (पोषम्) पुष्टिं च (दधत्) धारयतु ॥२१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसूयव आत्रेयाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने पवाक+ रोचि᳓षा
मन्द्र᳓या देव जिह्व᳓या
आ᳓ देवा᳓न् वक्षि य᳓क्षि च

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rocíṣā ← rocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mandráyā ← mandrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

अग्ने॑ । पा॒व॒क॒ । रो॒चिषा॑ । म॒न्द्रया॑ । दे॒व॒ । जि॒ह्वया॑ ।
आ । दे॒वान् । व॒क्षि॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pāvaka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• rociṣā ← rocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “beam.”

• mandrayā ← mandra
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे पावक शोधक रोचिषा स्वदीप्त्या मन्द्रया देवानां मादयित्र्या जिह्वया च हे देव द्योतमान अग्ने देवान् आ वक्षि यज्ञार्थम् आवह । यक्षि च । तान् यज ॥

हे अग्ने पावक शोधक । ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधात्परमामन्त्रितं निहन्यते । रोचिषा रोचनशीलया मन्द्रया श्लक्ष्णया मदनशीलया वा हे देव जिह्वया त्वदीयया वाचा वा देवानावक्षि आवह आह्वय यक्षि च यज च । उभयत्रापि लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक्, तिङः परत्वाद्यक्षीति न निहन्यते, ‘चादिषु च’ इति द्वितीया तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते । इष्ट्वा च देवान्यजमानस्य अभिमतं रसं सम्पादयेति भावः । ‘पूत एवास्मिन्नन्नाद्यं दधाति’ ` इति च ब्राह्मणम् ॥

हे अग्ने पावक शोधक रोचिषा रोचमानया मन्द्रया मदयित्र्या हर्षणशीलया जिह्वया हे देव क्रीडादियुक्त देवानिहावह च यज च ॥

English translation:

“Divine purifier, Agni, with your radiant and plural asing tongue, bring hither and worship the gods”

O purifying Agni, with your radiance and with your gladdening
tongue, o god,
convey the gods hither and sacrifice.

O AGNI, Holy and Divine, with splendour and thy pleasant tongue
Bring hither and adore the Gods.

Agni, purifier! With thy splendour, with thy delightful tongue, O god, bring hither the gods and perform the sacrifice.

O Agni, the purifying, with thy light,
0 god, with thy pleasant tongue,
Bring hither the gods and sacrifice.

Gott Agni, du Heller, bring mit deinem Glanze, mit deiner wohlklingenden Zunge die Götter her und opfere ihnen!

Entflammter Agni, fahr, o Gott, mit holder Flammenzunge her Die Götter und verehre sie.

О чистый Агни, пламенем,
Веселым языком, о бог,
Привези богов и принеси жертвы!

• अग्निः
• वसुयव आत्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब नव ऋचावाले छब्बीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्निपदवाच्य विद्वान् के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पावक) पवित्र और शुद्धि करने तथा (देव) विद्या के देनेवाले (अग्ने) विद्वन् ! जिससे आप (रोचिषा) अति प्रीति से युक्त (मन्द्रया) विज्ञान और आनन्द देनेवाली (जिह्वया) वाणी से इस संसार में (देवान्) विद्वानों और श्रेष्ठ गुणों वा पदार्थों को (आ, वक्षि) सब ओर से प्राप्त होते वा प्राप्त कराते हो तथा (यक्षि) सत्कार करते और मिलते (च) भी हो, इससे सत्कार करने योग्य हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो प्रीति से सत्य उपदेशों को कर और विद्वान् तथा श्रेष्ठ गुणों को प्राप्त होकर अन्यों को प्राप्त कराते हैं, वे ही आदर करने योग्य होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे पावक देवाग्ने ! यतस्त्वं रोचिषा मन्द्रया जिह्वयाऽत्र देवाना वक्षि यक्षि च तस्मादर्चनीयोऽसि ॥१॥

अथाग्निपदवाच्यविद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (पावक) पवित्रशुद्धिकर्त्तः (रोचिषा) अतिरुचियुक्तया (मन्द्रया) विज्ञानानन्दप्रदया (देव) विद्याप्रदातः (जिह्वया) वाण्या (आ) समन्तात् (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् पदार्थान् वा (वक्षि) प्राप्नोषि प्रापयसि वा (यक्षि) सत्करोषि सङ्गच्छसे (च) ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये प्रीत्या सत्योपदेशान् कृत्वा विदुषो दिव्यान् गुणांश्च प्राप्य प्रापयन्ति त एव पूजनीया भवन्ति ॥१॥

x

भावार्थभाषाः - जे प्रेमाने सत्याचा उपदेश करून विद्वान बनतात व श्रेष्ठ गुण प्राप्त करून इतरांना प्राप्त करवितात तेच आदरास पात्र असतात. ॥ १ ॥

Do thou, O shining and purifying one,
O Agni, bring hither the gods
To our sacrifice and our oblation.

स न॑ᳶ पावक दीदि॒वोऽग्ने॑ दे॒वाँ इ॒हा व॑ह ।
उप॑ य॒ज्ञँ ह॒विश्च॑ नः ॥

हे अग्ने पावक शोधक दीदिवः दीप्यमानः । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति दिवेर्लिट् ‘क्वसुश्च’ इति क्वसुरादेशः, ‘वस्वेकाजाद्घसाम्’ इति नियमादिडभावः, वलि लोपः, तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घ’, ‘उगिदचाम्’ इति नुम्, ‘मतुवसोः’ इति रुत्वम् । स त्वं नः अस्माकमिहास्मिन्कर्मणि देवानावह । आहूय च नः अस्माकमिमं यज्ञं च हविश्च उपावह देवेभ्य उपहर देवान्प्रापयेत्वर्थः । देवानित्यस्व नकारस्य संहितायां पूर्ववद्रुत्वानुनासिकानुस्वाराः ॥

हे अग्ने पावक दीदिवः अस्मदर्थं दीप्यमान त्वं इहास्मिन् कर्मणि देवानावह । नः अस्माकं च हविः उपयज्ञं यज्ञस्य समीपं प्रापय । यद्वा - नः अस्माकमिमं यज्ञं च हविश्चाग्निहोत्रलक्षणं उपवह देवेभ्यः स त्वमुपहर देवान्प्रापयेत्यर्थः ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्निः᳓ शु᳓चिव्रततमः
शु᳓चिर् वि᳓प्रः शु᳓चिः कविः᳓
शु᳓ची रोचत आ᳓हुतः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúcivratatamaḥ ← śúcivratatama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rocate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । शुचि॑व्रतऽतमः । शुचिः॑ । विप्रः॑ । शुचिः॑ । क॒विः ।
शुचिः॑ । रो॒च॒ते॒ । आऽहु॑तः ॥

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucivratatamaḥ ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivratatamaḥ ← vratatamaḥ ← vratatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• śucī ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• rocata ← rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

शुचिव्रततमः अतिशयेन शुद्धकर्मा शुचिः शुद्ध एवं विप्रः मेधावी शुचिः शुद्धः सन्नेव कविः क्रान्तकर्मा शुचिः एव आहुतः अग्निः रोचते प्रकाशते ॥

अयमग्निस्स्वयमेव तावत् शुचिव्रततमः शुद्धकर्मतमः शुद्धान्नतमो वा । अग्नित्वादेव सर्वमेतत्सम्बन्धि शुद्धमित्यर्थः । किङ्च - यस्मादयं विप्रः मेधावी ब्राह्मणो वा ततोपि शुचिश्शुद्धः; तदस्य द्वितीयं शुद्धिकारणमित्यर्थः । किञ्च - यतश्चायं कविः क्रान्तदर्शनः वशीकृतवाङ्मयो वा ततश्च शुचिश्शुद्धः ; तृतीयमिदं शुद्धिकारणम् । अथ चतुर्थमुच्यते - यस्मादयमाहुतः मर्यादया शास्त्रोक्तविधिना हुतस्ततोपि हेतोरिदानीं शुचिर्भूत्वा रोचते । ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं ॥

अयमग्निश्शुचिव्रततमः स्वयमेव तावत् शुद्धसत्कर्मतमः विप्रत्वान्मेधावित्वाच्च शुचिः । कवित्वात्क्रान्तदर्शनत्वाच्च शुचिः; वशीकृतवाङ्मयत्वाद्वा । एवं सर्वात्मना आहुतः शास्त्रोक्तवर्त्मनाऽस्माभिराहुतः प्रतीतहविर्लक्षणोयं रोचते तेजिष्ठो भवति ॥

English translation:

“The pure Agni shines forth when worshipped the purest offerer, the pure priest, the pure sage.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Puresage: kavi = sage (RV 1.31.2); or, krāntakarman

Agni, best possessor of flaming commandments, flaming inspired poet, flaming sage poet,
flaming he shines when he is bepoured.

Agni who bears most holy sway, the holy Singer, holy Sage,
Shines holy when we worship him.

Agni, of purest vows,
Pure sage, pure poet,
Shineth in purity, when offering is made.

Agni, dessen Walten das lauterste ist, der lautere Redekundige, der lautere Seher glänzt lauter, wenn ihm geopfert wird.

Agni, der hellstes Werk vollbringt, ein Priester hell, ein Seher hell, Erglänzet hell, von Fett getränkt.

Агни с самыми чистыми заветами,
Чистый вдохновенный (певец), чистый поэт,
Чистый, он сверкает, политый (жиром).

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (हि) जिस कारण तू (स्वर्पतिः) सुख और ज्योति का अधिपति है और (वार्यस्य) वरणीय सुखकारक (दात्रस्य) दातव्य धन का (ईशिषे) ईश्वर है, अतः हे भगवन् ! मैं (तव+शर्मणि) तुझमें कल्याणरूप शरण पाकर (स्तोता+स्याम्) स्तुति पाठक बनूँ ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण वह ईश्वर सुख और प्रकाशक अधिपति है और धनों का भी वही स्वामी है, अतः हे मनुष्यों ! उसी की शरण लो। उसी की कीर्ति गाते हुए स्तुति पाठक और विद्वान् बनो ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने परमात्मन् ! हि=यतस्त्वम्। स्वर्पतिः=स्वः सुखस्य प्रकाशस्य च पतिरसि। त्वम्। वार्य्यस्य=वरणीयस्य। दात्रस्य=दातव्यस्य धनस्य। ईशिषे=ईश्वरोऽसि। अतः हे भगवन् ! तव शर्मणि। स्तोता स्याम् ॥१८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् अग्ने शु᳓चयस् त᳓व
शुक्रा᳓ भ्रा᳓जन्त ईरते
त᳓व ज्यो᳓तींषि अर्च᳓यः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

út ← út (invariable)

bhrā́jantaḥ ← √bhrāj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jyótīṁṣi ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

उत् । अ॒ग्ने॒ । शुच॑यः । तव॑ । शु॒क्राः । भ्राज॑न्तः । ई॒र॒ते॒ ।
तव॑ । ज्योतीं॑षि । अ॒र्चयः॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucayas ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• bhrājanta ← bhrājante ← bhrāj
• [verb], plural, Present indikative
• “shine; glitter; look.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jyotīṃṣy ← jyotīṃṣi ← jyotis
• [noun], nominative, plural, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

हे अग्ने ते तव शुचयः निर्मलाः शुक्राः शुक्लवर्णाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः अर्चयः प्रभाः तव ज्योतींषि तेजांसि उत् ईरते प्रेरयन्ति ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तो दीप्यमानाः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । उदीरते उद्गच्छन्ति । ईर गतौ आदादिकः अनुदात्तेत् ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ इत्यदादेशः ।

किञ्च – तवैव स्वभूतानि सर्वाणि तानि ज्योतींषि अर्चयः अर्चिषश्च त्वदीया एव । यद्वा - तवार्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । अर्चेर्ण्यन्तात् ‘अच इः’ इतीप्रत्ययः । यत एवं महाप्रभावस्त्वं तस्मादस्मदभिमतं शीघ्रं सम्पादयेति भावः ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति । किञ्च - तवैव स्वभूतानि ज्योतींष्य्ष्दित्यादीनि अर्चयोर्चींषि च । यद्वा - तव अर्चयोर्चयितारो यजमानाः ज्योतींषि ज्योतीरूपा भवन्ति स त्वमेवं महानुभावः उद्वापदोषमुपशमयेति ॥

हे अग्ने तव शुचयः तेजांसि शुक्राः निर्मलाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति तवैव स्वभूतानि सर्वाण्यादित्यादीनि ज्योतींषि । अर्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । एवम्महानुभावस्त्वमस्मदभिमतं क्षिप्रं प्रयच्छेति भावः ॥

हे अग्ने ते तव शुक्राः निर्मलाः शुचयः रश्मयः भ्राजन्तः राजन्तः उदीरते उद्गच्छन्ति तव । किं च - तवार्चयः तेजांसि ज्योतींषि ग्रहनक्षत्राणि भवन्ति । यद्वा - तवार्चयितारः ज्योतींषि भवन्तीति ॥

English translation:

“Agni, your pure, bright, shining flames send forth your splendours.”

Your flaming flames rise up as they flash, Agni,
your lights, your beams.

Upward, O Agni, rise thy flames, pure and resplendent, blazing high,
Thy lustres, fair effulgences.

O Agni, thy pure,
Bright, flaming (rays) arise,
Thy lights, thy flames.

Deine reinen hellen Flammen erheben sich strahlend, deine Lichter, deine Flammen, Agni.

Es steigen deine Flammen auf, die lichten, hellen, strahlenden, O Agni, deiner Lichter Glanz.

Ввысь взмывают, о Агни, твои чистые,
Прозрачные сверкающие,
Твои светила, языки пламени.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रमहः) हे मित्रभूत जीवों से सुपूज्य (अग्ने) महेश ! (शुक्रेण) शुद्ध (शोचिषा) तेज से युक्त (सः+त्वम्) वह तू (देवैः) हमारे इन्द्रियों के साथ (नः) हमारे (बर्हिषि) हृदयासन पर (आसत्सि) बैठ ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर को हृदय में बैठाकर ध्यान करे और इन्द्रियों को प्रथम वश कर उसकी स्तुति मन से करे ॥१४॥

टिप्पणी: देव−इन्द्रियवाचक देव शब्द है, यह प्रसिद्ध है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रमहः=मित्रैर्जीवैः पूजनीय अग्ने ईश ! शुक्रेण=शुद्धेन। शोचिषा=तेजसा युक्तः। स त्वम्। देवैरस्माकमिन्द्रियैः सह। नोऽस्माकम्। बर्हिषि=हृदयासने। आ सत्सि=आसीद=उपविश ॥१४॥