०७ पशूपाकरणम् (अग्निमन्थनादि)

1बर्हिषी आदत्ते - इषे त्वेति ॥

इ॒षे त्वा॑ +++(ऽऽददामि)+++।

For striving thee!

इ॒षे त्वा॑ ।

इ॒षे । त्वा॒ ।

1बर्हिषी आदत्ते - इषे त्वेति ॥ व्याख्यातम् । इह तु पशुलक्षणमन्नम् । तदर्थं तदुपाकरणार्थं त्वामादद इति शेषः । जातावेकवचनम् । ‘इषे त्वेति बार्हिरादत्ते’ `इति ब्राह्मणम् ॥

• [इडन्नं सर्वैरेषणीयत्वात् ।इषु इच्छायाम् … कर्मणि करणे च सम्पदादिलक्षणस्स्त्रियां क्विप्प्रत्ययः (पा.सू. 3.3.108 वा.9), … तादर्थ्ये चतुर्थी, ‘सावेकाचः’ (पा.सू. 6.1.168) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।]

2पशुमुपाकरोति - उपवीरिति ॥

उप॒वीर॒स्युपो॑ दे॒वान्दैवी॒र्विश॒ᳶ प्रागु॒र्वह्नी॑रु॒शिजो॒ बृह॑स्पते धा॒रया॒ वसू॑नि ह॒व्या ते॑ स्वदन्ता॒न्देव॑ त्वष्ट॒र्वसु॑ रण्व॒ रेव॑ती॒ रम॑ध्वम्

+++(हे पशो!)+++ उ॒प॒-वीर्+++(←वी गतौ)+++ अ॑सि ।

Thou art the impeller.

उ॒प॒वीर॑सि ।

उ॒प॒वीरित्यु॑प-वीः । अ॒सि॒ ।

2पशुमुपाकरोति - उपवीरिति ॥ उपवीयते उपसङ्गम्यते उपाक्रियत इत्य् उपवीः । वेतेः क्विप् । हे पशो देवेभ्यस् त्वम् उपाकृतोसीत्य् अर्थः । ‘उप ह्येनान् आकरोति’ ` इति च ब्राह्मणम् ।

तत्र हि देवानां समीपे आभिमुख्येनैनान् पशून् करोति ।

उप॑ +उ दे॒वान् दैवी॒र् विश॒ᳶ+++(→पशवः)+++ प्रागुः॑,
वह्नी॑र् उ॒शिजः॑+++(→कामयमाना [ऋत्विजः])+++ ।

To the gods the servants of the gods have come,
the priests, the eager ones.

उपो॑ दे॒वान् दैवी॒र्विश॒ᳶ प्रागुः॑,
वह्नी॑रु॒शिजः॑ ।

उपो॒ इति॑ । दे॒वान् । दैवीः॑ । विशः॑ । प्रेति॑ । अ॒गुः॒ ।
वह्नीः॑ । उ॒शिजः॑ ।

तत्र हि देवानां समीपे आभिमुख्येनैनान् पशून् करोति । जातावेकवचने बहुवचनम् । तस्मात् त्वदीया अवयवा अवदान-भावम् आपन्ना देवान् अग्नीषोमादीन् उपप्रागुः उपप्रयन्तु प्रकर्षेणोपगच्छन्तु । उपो इति निपातसमुदाय उपश्ब्दस्यार्थे वर्तते । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लुङ्, ‘इणो गा लुङि’ इति गादेशः, ‘गातिस्था’ इत्यादिना सिचो लुक् ।

कथम्भूता इत्याह - दैवीर्विशः देवानामिमा दैव्यः । ‘देवाद्यञञौ’ इत्यञ्, ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । विशः प्रजाः दैव्यः प्रजा भूत्वा देवान् उपगच्छान्त्व् इत्यर्थः । ‘दैवीर्ह्येता विशस्सतीर्देवानुपयन्ति’ ` इति च ब्राह्मणम् । यद्वा - दैवीर्विशः इति द्वितीया, देवान् दैवीश् च विशः उपगच्छन्तु ।

किञ्च - वह्नीर् उशिजः यज्ञस्य वोढारः ऋत्विजो वह्नयः । ‘वहिश्रिश्रुयुद्रुग्ला’ इत्यादिना वह्नेर्निप्रत्ययः, निदिति हि तत्रोच्यते, ‘तस्माच्छसो नः’ इति नत्वं न क्रियते ‘सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति । उशिजः कामनावन्तः भक्षणरुचयः । यद् वा - कमनीयाः स्पृहणीया इत्यर्थः । शेष-भक्षणादिना तान् अप्य् उपगच्छन्तु । ‘ऋत्विजो वै वह्नय उशिजः’ इत्यादि ब्राह्मणम् । ‘वशेः किच्च’ इति वष्टेरिजिप्रत्ययः ।

बृह॑स्पते +++(→ब्रह्मन्)+++! धा॒रया॒ वसू॑नि।
+++(हे पशो!)+++ ह॒व्या ते॑ स्वदन्ताम्+++(←स्वद आस्वादने)+++।

O Bihaspati, guard wealth.
Let thy oblations taste sweet.

बृह॑स्पते धा॒रया॒ वसू॑नि।
ह॒व्या ते॑ स्वदन्ताम्।

बृह॑स्पते । धा॒रय॑ । वसू॑नि ।
ह॒व्या । ते॒ । स्व॒द॒न्ता॒म् ।

अतः परं विराडेकपदा । हे बृहस्पते त्वमपि वसूनी धनानि पशुलक्षणानि यजमानार्थं धारय । ‘ब्रह्म वै देवानां बृह्रस्पतिर्ब्रह्मणैवास्मै पशूनवरुन्धे’ `इति ब्राह्मणम् । यद्वा - ब्रह्मा बृहस्पतिः ।

हे ब्रह्मन् अवदानलक्षणानि वसूनि धनानि धारय अवधारयेत्यर्थः । ब्रह्मा हि कर्मणाम् अध्यक्षः । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वात् धारयेति न निहन्यते, ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ।

हे पशो ते तव हव्या हव्यान्यवदानलक्षणानि । ‘शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति लुक् । स्वदन्तां स्वादूनि भवन्तु । ष्वद आस्वादने अनुदात्तेत् भौवादिकः ।

देव॑ त्वष्ट॒र्! वसु॑ रण्व+++(=रमय)+++।
रेव॑ती॒ +++(←रै+मतुम् →पशवः)+++! रम॑ध्वम् ॥

O god Tvastr make pleasant our possessions.
Stay, ye wealthy ones,

देव॑ त्वष्ट॒र्वसु॑ रण्व।
रेव॑ती॒ रम॑ध्वम् ॥

देव॑ । त्व॒ष्टः॒ । वसु॑ । र॒ण्व॒ ।
रेव॑तीः । रम॑ध्वम् ।

देव त्वष्टः । ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति पूर्वस्याविद्यमानत्वानिषेधाद्द्वितीयं निहन्यते । त्वमपि क्षीरादीनां सर्वेषां वासहेतुं पशुलक्षणं धनं रण्व रमय सर्वेषां स्पृहणीयरूपं कुरु । ‘त्वष्टा वै पशूनां मिथुनानां रूपकृद्रूपमेव पशुषु दधाति’ इति ब्राह्मणम् । रवि गतौ, इदित्त्वान्नुम्, इह त्वयं रमत्यर्थे वर्तते । यद्वा - वसु वरिष्ठं रूपं रण्व रमय । पशून्वरिष्ठं हि वासयति । ‘शृस्पृष्णिहि’ इत्यादिना वसेरुप्रत्ययः, निदिति तत्रानुवर्तते । यद्वा - पशुलक्षणं धनं यजमाने रण्व रमय स्थिरीकुरु । यजमानं वा प्रापय ।

हे रेवतीः रेवत्यः क्षीरादिधनवत्यः पशवः । ‘पशवो वै रेवतीः पशूनेवास्मै रमयति’ `इति ब्राह्मणम् । रैशब्दान्मतुपि ‘रयेर्मतौ बहुलम्’ इति सम्प्रसारणम्, ‘सज्ञायाम्’ इति मतुपो वत्वम्, षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम्, तस्याविद्यमानत्वाद्रमध्वमिति न निहन्यते, अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । यूयमपि रमध्वम् अस्मिन्यजमाने अनुरक्ता भवध्वम् । अस्मत्सम्बन्धिपशुरनेन हिंस्यत इति युष्माकं विरतिर्माभूदित्यर्थः ॥

3अधिमन्थनशकलं निदधाति - अग्नेर्जनित्रमसीति ॥

अ॒ग्नेर् ज॒नित्र॑म् असि ।

Thou art the birthplace of Agni.

अ॒ग्नेर्ज॒नित्र॑मसि ।

अ॒ग्नेः । ज॒नित्र॑म् । अ॒सि॒ ।

3अधिमन्थनशकलं निदधाति - अग्नेर्जनित्रमसीति ॥ अग्नेर्जनित्रं जनकं प्रजननस्थानीयमसि हे शकल । ‘अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ’ इति जनेरित्रप्रत्ययः ॥

+++(हे शकलौ!)+++ वृष॑णौ स्थः ।

Ye are the two male ones.

वृष॑णौ स्थः ।

वृष॑णौ । स्थः॒ ।

4वृषणावन्वञ्चौ निदधाति - वृषणौ स्थ इति ॥ हे शकलौ वृषणौ वृषणस्थानीयौ यागस्य युवां स्थः । यागद्वरेण वां वार्षितारौ कामानां स्थः । ‘कनित्युवृषि’ इत्यादिना वृषेः कनिन्प्रत्ययः । वृषणशब्दाद्द्विवचने ‘वा षपूर्वस्य निगमे’ इति दीर्घाभावः ॥

5अरणी आदत्ते अधरोत्तरौ क्रमेण - उर्वश्यस्यायुरसि पुरूरवाः इत्येताभ्याम्, यथाहुः - ‘उर्वशीत्यधरारणिमादत्ते, पुरूरवा इत्युत्तरारणिम्’ इति ॥

+++(अधरारणे!)+++ उ॒र्वश्य् अ॑सि ।

Thou art Urvaśi,

उ॒र्वश्य॑सि ।

उ॒र्वशी॑ । अ॒सि॒ ।

5अरणी आदत्ते अधरोत्तरौ क्रमेण - उर्वश्यस्यायुरसि पुरूरवाः इत्येताभ्याम्, यथाहुः - ‘उर्वशीत्यधरारणिमादत्ते, पुरूरवा इत्युत्तरारणिम्’ इति ॥ हे अधरारणे उर्वश्यसि । ‘घृतेनाक्ते’ इत्यादिनिदर्शनात्त्रिलिङ्गोप्यरणिशब्दश्छन्दसि । उरु महान्तमस्याधारत्वेनाश्नुते व्याप्नोतीत्युर्वशी। अश्नुतेः कर्मण्यण्, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वृद्धिर्न क्रियते । यद्वा - परोक्षवृत्त्येदमुच्यते । यथा ‘तं वा एतं षड्डूतं सन्तं । षड्डोतेत्याचर्क्षते परोक्षेण । परोक्षप्रिया इव हि देवाः’ इति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

6अथोत्तरारणिम् आदत्ते - आयुरसीति ॥

+++(उत्तरारणे!)+++ आ॒युर् अ॑सि, पु॒रू॒रवाः॑ ।

thou art Ayu, thou art Pururavas.

आ॒युर॑सि पु॒रू॒रवाः॑ ।

आ॒युः । अ॒सि॒ । पु॒रू॒रवाः॑ ।

6अथोत्तरारणिम् आदत्ते - आयुरसीति ॥ एति विश्वं क्षणेन कर्मणा इत्यायुः । आयन्ते प्राप्यन्तेभिमतानीति वा आयुः अग्निरुच्यते । ‘छन्दसीणः’ इत्युण्प्रत्ययः । तद्वती उत्तरारणिः आयुरुच्यते, ‘आत्मा वै पुत्रनामासि’ इति पितापुत्रयोरभेदेन निर्देष्टुं शक्यत्वात् । उर्वशीपुरूरवसोः आयुर्नाम पुत्रो बभूव, तद्रूपेणारण्योरग्निस्स्वरूपेण वा क्रियते । तत्राधरारणिरुर्वशी माता, उत्तरारणिः पुरूरवाः पिता, अग्निरायुः पुत्र इति । ‘उर्वश्यस्यायुरसीत्याह मिथुनत्वाय’ `इति ब्राह्मणम् । तस्मात्पितापुत्रयोरैकशब्द्यम् । यद्वा - ईयतेनयाग्निरित्यायुः उत्तरारणिरग्नेरानयनहेतुरिति यावत् । तादृशी त्वमसि हे उत्तरारणे । अपि च - पुरूरवाः पुरु बहु राति मन्थनवेलायां शब्दं करोतीति पुरूरवाः । पुरुपूर्वाद्रातेरसुनि उपपदस्य दीर्घत्वं निपात्यते पुरूरवा इति, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इति वा उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

7आज्यस्थाल्याम् अरणी समनक्ति - घृतेनेति त्रिष्टुभैकपदया ॥

+++(अरणी!)+++ घृ॒तेना॒क्ते वृष॑णन् +++(अग्निं)+++ दधाथाम् ।

Anointed with ghee, do ye produce a male.

घृ॒तेना॒क्ते वृष॑णन्दधाथाम् ।

घृ॒तेन॑ । अ॒क्ते इति॑ । वृष॑णम् । द॒धा॒था॒म् ।

7आज्यस्थाल्यामरणी समनक्ति - घृतेनेति त्रिष्टुभैकपदया ॥ घृतेनाक्ते । घृ क्षरणे । वृषणं वर्षितारं कामानां अग्निं वृष्टिप्रदं वा दधाथां धारयतं धत्तं वा । ‘वृषणं ह्येते दधाते ये अग्निम्’ `इति ब्राह्मणम् । पूर्ववद्दीर्घाभावः ॥

8-10प्रजातीर्वाचयते - गायत्रमिति ॥

गाय॒त्रञ् छन्दोऽनु॒ प्र जा॑यस्व॒ त्रैष्टु॑भ॒ञ्जाग॑त॒ञ्छन्दोऽनु॒ प्रजा॑यस्व

गा॒य॒त्रञ्छन्दोऽनु॒ प्र जा॑यस्व ।

Be born with the Gayatri metre,

गा॒य॒त्रञ्छन्दोऽनु॒ प्र जा॑यस्व ।

गा॒य॒त्रम् । छन्दः॑ । अनु॑ । प्रेति॑ । जा॒य॒स्व॒ ।

8-10प्रजातीर्वाचयते - गायत्रमिति ॥ हे अग्ने मथ्यमानस्त्वं गायत्रं छन्दोनुप्रजायस्व, गायत्रं हि छन्दोनूच्यमानं श्रुत्वा त्वं जायसे । ‘अनुर्लक्षणे’ इत्यनोः कर्मप्रवचनीयत्वं, यथा ‘शाकल्यस्यसंहितामनुप्रावर्षत्’ इति । ‘छन्दोभिरेवैनं प्रजनयति’ `इति ब्राह्मणम् ।

त्रैष्टु॑भम् [छन्दोऽनु॒ प्रजा॑यस्व ]।
जाग॑त॒ञ्छन्दोऽनु॒ प्र जा॑यस्व ।

with the Tristubh metre, be born with the Jagati metre.

त्रैष्टु॑भम् [छन्दोऽनु॒ प्रजा॑यस्व ]।
जाग॑त॒ञ्छन्दोऽनु॒ प्र जा॑यस्व ।

त्रैष्टु॑भम् । जाग॑तम् । छन्दः॑ । अनु॑ । प्रेति॑ । जा॒य॒स्व॒ ।

एवं त्रैष्टुभं छन्दोनुप्रजायस्वेत्यनुषज्यते । अत्र ‘छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसके स्वार्थ उपसङ्ख्यानम्’ इति स्वार्थे प्रत्ययः । तत्र गायत्रशब्दात्प्राग्दीव्यतोण्, इतराभ्यामुत्सादित्वादञ्, ‘उपसङ्ख्यानम्’ इति प्राग्दीव्यतीयत्वात् ॥

11जातम् अग्निम् आहवनीये प्रहरति - भवतन्न इति पङ्क्त्या पञ्चपदया वस्वष्टऋतुदशाक्षरया ॥

भव॑तं [12]न॒स्सम॑नसौ॒ समो॑कसावरे॒पसौ॑ । मा य॒ज्ञँ हिँ॑सिष्ट॒म्मा य॒ज्ञप॑तिञ्जातवेदसौ शि॒वौ भ॑वतम॒द्य नः॑ ॥

12प्रहृत्य स्रुवेणाभिजुहोति - अग्नावग्निरिति चतुष्पदया त्रिष्टुभा ॥