०१ मण्डप-निर्माणम्

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे॒॑+++(=अनुज्ञायां)+++,
+++(देवाध्वर्यू→)+++ ऽश्विनो॑र् बा॒हुभ्या॑म्,
पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याम्…

On the instigation of god Savitr,
with the arms of the Aśvins,
with the hands of Pusan.

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे॑ऽश्विनो॑र् बा॒हुभ्या॑म्, पू॒ष्णो हस्ता॑भ्यां॒…

दे॒वस्य॑ । त्वा॒ । स॒वि॒तुः । प्र॒स॒व इति॑ प्र-स॒वे । अ॒श्विनोः॑ । बा॒हुभ्या॒मिति॑ बा॒हु-भ्या॒म् । पू॒ष्णः । हस्ता॑भ्याम् ।

सवितुस् सर्वप्रेरकस्य देवस्य प्रसवे प्रेरणायां तेनैव प्रेरितोहं

‘थाथघञ्क्ताजबित्रकाणाम्’ (पा.सू. 6.2.144) इति सूत्रेण प्रसवशब्दोन्तोदात्तः । अश्विनोर्बाहुभ्यां नत्वात्मीयाभ्यामिति स्तुतिः । ‘अश्विनौ हि देवानामध्वर्यू आस्ताम्’ (तै.ब्रा. 3.2.4) । तथा पूष्ण एव हस्ताभ्यां पाणितलाभ्याम् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण षष्ठ्या उदात्तत्वम्॥

सावित्रो व्याख्यातः । सवितुर् देवस्यानुज्ञाने अश्विनोर् एव बाहुभ्यां पूष्ण एव हस्ताभ्याम् । न त्व् आत्मीयाभ्यामिति ॥

तत्र सावित्रो व्याख्यातः ।
सवितुर्देवस्य प्रसवे अनुज्ञायां लब्धायामेव
अश्विनोरेव बाहुम्यां नात्मीयाभ्यां
पूष्णो हस्ताभ्यां

परि॑लिखितँ॒+++(=परिनाशितं)+++ रक्ष॒ᳶ
परि॑लिखिता॒ अरा॑तयः ।
इ॒दम् अ॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि ।
यो॑ऽस्मान् द्वेष्टि॒ यञ् च॑ व॒यन् द्वि॒ष्म- इ॒दम् अ॑स्य ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि ।

The Raksas is enclosed,
the evil spirits are enclosed.
Thus I cut the neck of the Raksas.
Thus I cut the neck of him who hates us and whom we hate [1].

[संयुक्तमन्त्रः　－　परि॑लिखितँ॒ रक्ष॒ᳶ परि॑लिखिता॒ अरा॑तय इ॒दम॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि॒ यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यञ्च॑ व॒यन्द्वि॒ष्म इ॒दम॑स्य ग्री॒वाः [11] अपि॑ कृन्तामि]

परि॑लिखितँ॒ रक्ष॒ᳶ परि॑लिखिता॒ अरा॑तयः । इ॒दम॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि । यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यञ्च॑ व॒यन्द्वि॒ष्म इ॒दम॑स्य ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि ।

परि॑लिखित॒मिति॒ परि॑-लि॒खि॒त॒म् । रक्षः॑ । परि॑लिखिता॒ इति॒ परि॑-लि॒खि॒ताः॒ । अरा॑तयः ।

इ॒दम् । अ॒हम् । रक्ष॑सः । ग्री॒वाः । अपीति॑ । कृ॒न्ता॒मि॒ ।

यः । अ॒स्मान् । द्वेष्टि॑ ।
यम् । च॒ । व॒यम् । द्वि॒ष्मः ।
इ॒दम् । अ॒स्य॒ । ग्री॒वाः । [11] अपीति॑ । कृ॒न्ता॒मि॒ ।

9पदं परिलिखति - परिलिखितमिति ॥ परिलिखितं परितो नाशितं रक्षोस्तु यदत्र छिद्रान्वेषि । ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । किच्च अरातयो धनस्यादातारः शत्रवः । वहुळवचनात्कर्तरि क्तिन् । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तेपि परिलिखितास्सन्तु अनेन पदविलेखनेन ।

कथमित्याह - यदेतत्परिलिखामि इदं खल्वहं रक्षसः ग्रीवा अपिकृन्तामि यथेष्टं कृन्तामि छिनद्मि । अपिशब्दः कामचारं द्योतयति । ग्रीवाशब्दो धमनिवचनः, तासां बहुत्वाद्बहुवचनं, यथा ‘ग्रीवाभ्योण्च` इति । कृती छेदने, ‘शेमुचादीनाम्’ इति नुम् ।

तथा योऽस्मान् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः तस्य द्वेष्टुः द्वेष्यस्य शत्रोः ग्रीवाः इदमपि कृन्तामि यदेतत्परिलिखामि । ‘द्वौ वाव पुरुषौ’ इत्यादि ब्राह्मणम् । इदमिति क्रियाविषेणत्वान्नपुंसकत्वम् ॥

तयावटं परिलिखति - परिलिखितमिति ॥

3अपिकृन्तमीत्यन्तो मन्त्रो व्याख्यातः ॥

दि॒वे त्वा॑ +++(प्रोक्षामि)+++ ।
अ॒न्तरि॑क्षाय त्वा +++(प्रोक्षामि)+++ ।
पृ॒थि॒व्यै त्वा॑ +++(प्रोक्षामि)+++ ।

अन्तरिक्षाय इत्यत्र सन्नतरः नासीत् । पदपाठे वर्तते ।

To sky thee, to atmosphere thee, to earth thee!

－ दि॒वे त्वा॒ऽन्तरि॑क्षाय त्वा पृथि॒व्यै त्वा

दि॒वे त्वा॑ ।
अ॒न्तरि॑क्षाय त्वा।
पृ॒थि॒व्यै त्वा॑।

दि॒वे । त्वा॒ ।
अ॒न्तरि॑क्षाय । त्वा॒ ।
पृ॒थि॒व्यै । त्वा॒ ।

4अन्तर्वेद्यूर्ध्वाग्रं बर्हिस्स्थापयित्वा प्रोक्षति - दिव इति ॥ अग्रमध्यमूलेषु क्रमेण प्रोक्षणम् । सर्वत्र प्रोक्षामीति शेषः । यागनिर्वृत्तिद्वारेण द्युप्रभृतीनां लोकानां धारणार्थं प्रोक्षणं भवति । ‘ऊडिदम्’ (पा.सू. 6.1.171) इत्यादिना दिव इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पृथिव्या इत्यादौ ‘उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ (पा.सू. 6.1.174) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

शुन्ध॑ताल्ँ लो॒कᳶ पि॑तृ॒-षद॑नः ।

Pure be the world where the Pitrs sit.

शुन्ध॑ताल्ँ लो॒कᳶ पि॑तृ॒षद॑नः ।

शुन्ध॑ताम् । लो॒कः । पि॒तृ॒षद॑न॒ इति॑ पितृ-सद॑नः ।

पितरस्सीदन्त्यस्मिन्निति पितृषदनः । अधिकरणे ल्युट्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्, लित्स्वरेण सदनशब्द आद्युदात्तः, सुषामादित्वात्षत्वम् । ईदृशोयं लोकः अवटाख्योवकाशश्शुन्धताम् शुद्धो भवतु । व्यत्ययेनात्मनेपदम्, ‘अदुपदेशात्’ इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘क्रूरमिव वा एतत्करोति यत्खनत्यपोवनयति शान्त्यै’ `इति ब्राह्मणम् ॥

7अवटे अपोवनयति - शुन्धतामिति ॥

यवो॑ऽसि।
य॒वय॑+++(=अपनय)+++ +अ॒स्मद्-द्वेषः॑ ।
य॒वय॒ +अरा॑तीः ।

Thou art barley (yava);
bar (yavaya) from us foes,
bar evil spirits.

यवो॑ऽसि य॒वया॒स्मद्द्वेषः॑ [1] य॒वयारा॑तीः ।

यवो॑ऽसि।
य॒वया॒स्मद्द्वेषः॑ ।
य॒वयारा॑तीः ।

यवः॑ । अ॒सि॒ ।
य॒वय॑ । अ॒स्मत् । द्वेषः॑ । [1] य॒वय॑ । अरा॑तीः ।

यावयति अपनयति क्षुधमिति यवः ।
यौतेः पृथग्भावकर्मणोन्तर्भावितण्यर्थात् ‘पुंसि संज्ञायां घः’, वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । बहुलग्रहणाद्वा कर्तरि ‘ऋदोरप्’ इत्यप् । जात्याख्यायामेकवचनम् ।

ईदृशस् त्वम् अस्मत् अस्मत्तः द्वेषः द्वेष्यं रक्षःप्रभृति यवय अपनय विनाशय ।
यौतेर्णिचि ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वृद्धिर्न क्रियते, तिङः परत्वान्न निहन्यते ।
यद्वा - द्विषेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति विच् । द्वेषः द्वेष्टॄन् विनाशय ।

किञ्च - अरातीः अदातॄन् शत्रूञ्श्च यवय । रातेः कर्तरि क्तिनि क्तिचि वा नञ्समासेऽव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अस्मदीयांश्च शत्रून्नाशयेत्यर्थः । अपदात्परत्वादिदमाख्यार्तं न निहन्यते । ‘ऊर्ग्वै यवः’ इत्यादि बाह्मणम् ॥

13तेषु यवान्प्रस्कन्दयति - यवोसीति ॥ व्याख्यातम् । ‘प्राणेष्वेवोर्जं दधाति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

पि॒तृ॒णाँ+++(=पितॄणाम्)+++ सद॑नमसि।
+++(‘नामन्यतरस्याम्’ इति षष्ठीबहुवचनस्योदात्तत्वम्। )+++

Thou art the seat of the Pitrs.

पि॒तृ॒णाँ सद॑नम् असि।

पि॒तृ॒णाम् । सद॑नम् । अ॒सि॒ ।

सीदन्त्यस्मिन्निति सदनं आसनम् । अधिकरणए ल्युट्, लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् । पितॄणामासनमसि । ‘नामन्यतरस्याम्’ इति षष्ठीबहुवचनस्योदात्तत्वम्, ‘छन्दस्युभयथा’ इति ‘नामि’ इति दीर्घत्वं न क्रियते । ‘पितृदेवत्यं ह्येतत्’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

6बर्हिर्हस्तं व्यतिषज्यावस्तृणाति - पितृणामिति ॥ व्याख्यातमेव । ‘यद्बर्हिरनवस्तीर्य मिनुयात्पितृदेवत्यो निखातस्स्यात्’ `इति ब्राह्मणम् ॥

14प्रदक्षिणं पुरीषेण पर्यूहति - ब्रह्मवनिमिति ॥

ब्र॒ह्म॒-वनि॑न् त्वा क्षत्र॒-वनिँ॑ सुप्रजा॒-वनिँ॑ रायस्-पोष॒-वनि॒म् पर्यू॑हामि।

Thee that art winner of Brahmans, winner of nobles, winner of fair offspring, winner of increase of wealth, I close in.

ब्र॒ह्म॒वनि॑न्त्वा क्षत्र॒वनिँ॑ सुप्रजा॒वनिँ॑ रायस्पोष॒वनि॒म्पर्यू॑हामि।

ब्र॒ह्म॒वनि॒मिति॑ ब्रह्म-वनि॑म् । त्वा॒ ।
क्ष॒त्र॒वनि॒मिति॑ क्षत्र-वनि॑म् ।
सु॒प्र॒जा॒वनि॒मिति॑ सुप्रजा-वनि॑म् ।
रा॒य॒स्पो॒ष॒वनि॒मिति॑ रायस्पोष-वनि॑म् । परीति॑ । ऊ॒हा॒मि॒ ।

ब्रह्म ब्राह्मणान्वनति सम्भजत इति ब्रह्मवनिः । ‘छन्दसि वनसनरक्षिमथाम्’ इतीन्प्रत्ययः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । एवं क्षत्रवनिं सप्रजावनिं रायस्पोषवनिमिति । ‘षष्ठ्या आक्रोशे’ इत्यनाक्रोशेपि बहुलवचनात् षष्ठ्या अलुक्, ‘षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । एवंगुणां त्वामौदुम्बरीं परितस्सर्वत ऊहामि स्थापयामि, पुरीषेणावटं पूरयित्वा स्थिरां करोमीत्यर्थः । ‘उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वा वचनम्’ इति परस्मैपदम् ॥

14प्रदक्षिणं पुरीषेण पर्यूहति - ब्रह्मवनिमिति ॥ व्याख्यातम् ॥

ब्रह्म॑ दृँह क्ष॒त्रन्दृँ॑ह प्र॒जान्दृँ॑ह रा॒यस्पोष॑न्दृँह

ब्रह्म॑ दृँह ।
क्ष॒त्रन् दृँ॑ह ।
प्र॒जान् दृँ॑ह।
रा॒यस्-पोष॑न् दृँह ।

Strengthen the Brahmans,
strengthen the nobles,
strengthen offspring,
strengthen increase of wealth.

ब्रह्म॑ दृँह ।
क्ष॒त्रन्दृँ॑ह ।
प्र॒जान्दृँ॑ह।
रा॒यस्पोष॑न्दृँह ।

ब्रह्म॑ । दृँ॒ह॒ ।
क्ष॒त्रम् । दृँ॒ह॒ ।
प्र॒जामिति॑ प्र-जाम् । दृँ॒ह॒ ।
रा॒यः । पोष॑म् । दृँ॒ह॒ ।

हे मैत्रावरुणदण्ड ब्राह्मणादीन् दृंह वर्धय । प्रजाशब्दः कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वेरणान्तोदात्तः । रैशब्दात्परस्याः षष्ठ्याः ‘ऊडिदम्’ इत्यादिनोदात्तत्वम् ॥

15मैत्रावरुणदण्डेन संहन्ति - ब्रह्म दृंहेति ॥ व्याख्यातमेव ॥

May these our songs, O lover of song,

Encompass thee on all sides,
Strengthening thee whose life is strong;
May they be dear delights.

परि॑ त्वा गिर्वणो॒ गिर॑ इ॒मा भ॑वन्तु वि॒श्वतः॑ ।
वृ॒द्धायु॒मनु॒ वृद्ध॑यो॒ जुष्टा॑ भवन्तु॒ जुष्ट॑यः ॥

परीति॑ । त्वा॒ । गि॒र्व॒णः॒ । गिरः॑ । इ॒माः । भ॒व॒न्तु॒ । वि॒श्वतः॑ ।
वृ॒द्धायु॒मिति॑ वृ॒द्ध-आ॒यु॒म् । अन्विति॑ । वृद्ध॑यः । जुष्टाः॑ । भ॒व॒न्तु॒ । जुष्ट॑यः ।

17सदः पारिश्रयति - परित्वेति चतुष्पदयानुष्टुभा ॥ इन्द्रदेवत्यत्वादिन्द्रत्वेन सद उच्यते । हे गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीय सम्भजनीय । असुनन्तस्यामन्त्रितत्वादनुदात्तत्वम् । इमा वक्ष्यमाणास्स्तोत्रशत्त्रादिलक्षणा गिरः त्वां परिभवन्तु व्याप्नुवन्तु विश्वतस्सर्वतः । परिभवतिः व्याप्तिकर्मा । यद्वा - ‘लक्षणेत्थंभूताख्यान’ इति भागे लक्षणे वा द्योत्ये परेः कर्मप्रवचनीयत्वम् । इमा गिरस्त्वां परिभवन्तु तव भागात्मना भवन्त्यस्त्वामेव भजन्तामिति यावत् । यत्र त्वं तत्र भवन्त्विति वा ।
किञ्च - वृद्धायुर्दीर्घायुः । ‘छन्दसणिः’ इत्युण्प्रत्ययान्तेन बहुव्रीहिः । ईदृशं त्वामनु वृद्धयस्समृद्धयो भवन्तु । अनोर्लक्षणे भागे वा कर्मप्रवचनीयत्वम् । यत्र त्वं तत्र समृद्धयो भवन्त्विति यावत् । त्वामेव भजन्तामिति वा । सदसि हि सर्वाः स्तुतयः क्रियन्ते सर्वाश्च समृद्धयस्सम्पद्यन्ते । अपि च जुष्टयस्सेवा अस्माभिः क्रियमाणास्तव जुष्टा इष्टा भवन्तु । ‘नित्यं मन्त्रे’ इति जुष्टशब्दआद्युदात्तः ॥