०६ सोम-मानादिकम्

Unto that god, Savitr, within the two bowls, The sage,
I sing, him of true impulse, The bestower of treasures, unto tile+++(=??)+++ wise friend; He at whose impulse the resplendent light shone high, The golden-banded sage hath measured the heaven with his form.

अभि त्यन्दे॒वँ स॑वि॒तार॑मू॒ण्योः॑ क॒विक्र॑तु॒मर्चा॑मि स॒त्यस॑वसँ रत्न॒धाम॒भि प्रि॒यम्म॒तिमू॒र्ध्वा यस्या॒मति॒र्भा अदि॑द्युत॒त्सवी॑मनि॒ हिर॑ण्यपाणिरमिमीत सु॒क्रतु॑ᳵ कृ॒पा सुवः॑ ।

अ॒भि त्यन्दे॒वँ स॑वि॒तार॑मू॒ण्योः॑ क॒विक्र॑तु॒म् +++(१५ अक्षराणि)+++ अर्चा॑मि स॒त्यस॑वसँ रत्न॒धाम॒भि प्रि॒यम्म॒तिम् । +++(१७ अक्षराणि)+++
ऊर्ध्वा यस्या॒मति॒र्भा अदि॑द्युत॒त्सवी॑मनि॒ +++(१५अक्षराणि)+++
हिर॑ण्यपाणिरमिमीत सु॒क्रतु॑ᳵ कृ॒पा सुवः॑ ॥ +++(१६ अक्षराणि)+++

अ॒भीति॑ । त्यम् । दे॒वम् । स॒वि॒तार॑म् । ऊ॒ण्योः॑ । क॒विक्र॑तु॒मिति॑ क॒वि-क्र॒तु॒म् । अर्चा॑मि । स॒त्यस॑वस॒मिति॑ स॒त्य-स॒व॒स॒म् । र॒त्न॒धामिति॑ रत्न-धाम् । अ॒भीति॑ । प्रि॒यम् । म॒तिम् ।
ऊ॒र्ध्वा । यस्य॑ । अ॒मतिः॑ । भाः । अदि॑द्युतत् । सवी॑मनि । हिर॑ण्यपाणि॒रिति॒ हिर॑ण्य-पा॒णिः॒ । अ॒मि॒मी॒त॒ । सु॒क्रतु॒रिति॑ सु-क्रतुः॑ । कृ॒पा । सुवः॑ ॥

2अतिच्छन्दसर्चा सोमं मिमीते - अभित्यं देवम् इति । अत्यष्टिरियं षोडशाक्षरपादा, ‘अर्चामि’ इति द्वितीयस्यादिः, ‘ऊर्ध्वा यस्य’ इति तृतीयस्य, ‘हिरण्यपाणिः’ इति चतुर्थस्य ॥ ‘अतिछन्दा वै सर्वाणि छन्दांसि’ इति ब्राह्मणम् ।

अभित्यं देवं सवितारं सर्वस्य प्रेरयितारं ऊण्योस् सर्वस्यावित्र्योः द्यावापृथिव्योः । अवतेरौणादिके निप्रत्यये ‘ज्वरत्वर’ इत्यादिना ऊठि छान्दसं णत्वम्, ‘उदात्तस्वरितयोः’ इत्योकारस्स्वर्यते, ‘उदात्तयणः’ इति व्यत्ययेन प्रवर्तते । कविक्रतुं कवीनां मेधाविनामिव क्रतुः कर्म यस्य तादृशं, कमनीयकर्माणं वा । सत्यसवसं, सत्यानुज्ञं सत्यप्रेरणं वा । रत्नधां रत्नानां रमणीयानां धनानां धारयितारं, रत्नानि धारयन्तं वा । ‘आतो मनिन्’ इति विच् । अभिप्रियं प्रियमभि प्रियं लक्षीकृत्य सर्वस्य प्रियमुत्पादयामीति रत्नानि धारयन्तम् । यद्वा - आभिमुख्येन सर्वस्य प्रियम्; असमस्त एव धात्वर्थं विशिनष्टि । मतिं सर्वैर्मन्तव्यं, सर्वस्य वा ज्ञातारम् । ‘मन्त्रे वृषः’ इति क्तिन उदात्तत्वम् । ईदृशं देवमभ्यर्चामि आभिमुख्येन पूजयामि । पादादित्वान्न निहन्यते ।
पुनश्च देवोपि विशेष्यते - यस्य देवस्यामतिरमनशीला व्यापनशीला भाः दीप्तिः ऊर्ध्वा उत्कृष्टा अदिद्युतत् द्योतयति विश्वं तमभ्यर्चामि । ‘णौ चङ्युपधाया ह्रस्वः’, ‘द्युतिस्वाप्योस्सम्प्रसारणम्’ । अमतेर्गतिकर्मण औणादिकोतिप्रत्ययः । भासतेः ‘भ्राजभास’ इति क्विप् ।
पुनश्च देवो विशेष्यते - यस्य देवस्य सवीमनि सवे अभ्यनुज्ञायां सत्यां येनाभ्यनुज्ञातस्सन् । मनिनि छान्दसमितो दीर्घत्वम् । यद्वा - इमनिचि ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ इति लोपः । अरमदादिस्सोमस्य माता हिरण्यपाणिः हिरण्यसहितपाणिः अमिमीत मिमीते सोमम् । छान्दसो लङ् । सुक्रतुः शोभनकर्मा माता ।
यद्वा - ईदृशोहममि[मी]ति पुरुषव्यत्ययः, ‘क्रत्वादयश्च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । कृपा कल्पनयाङ्गुल्यादिविषयया सुवः सुष्ठु वृतः आगतोहम् । यद्वा - कृपा सामर्थ्येन सुवः सुष्ठु प्राप्तः यस्य प्रसवेनेति । अन्य आहुः - सवीमनीति निमित्तसप्तमी । सर्वस्य प्रसवार्थं यस्य भा[सो] विश्वं द्योतयन्ति स देवो हिरण्यपाणिः अपहरणशीलरश्मिः सुक्रतुश्शोभनकर्मा सुवः आदित्यः कृपया मामध्वर्युमाविश्य स्वयमेव सोमं मिमीते ।
अत्र वा सवीमनीति सम्बध्यते, सर्वस्य प्रसवार्थं स्वयमेव कृपया मामाविश्य सोमं मिमीते इति । कृपू सामर्थ्ये, क्विप्, ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पक्षान्तरेपि क्विबन्तमेव कृपायां वर्तते । तृतीयायां वा आकारः । सुपूर्वादर्तोर्विचि गुणे स्वः, ‘तन्वादीनां छन्दसि बहुलम्’ इत्युवङादेशः, ‘न्यङ्स्वरौ स्वरितौ’ इति स्वरितत्वम् ॥