१४ काम्येष्टि-याज्या-पुरोनुवाक्याः

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उभा᳓ वाम् इन्द्रअग्नी आहुव᳓ध्या
उभा᳓ रा᳓धसः सह᳓ मादय᳓ध्यै
उभा᳓ दाता᳓राव् इषां᳐᳓ रयीणा᳓म्
उभा᳓ वा᳓जस्य सात᳓ये हुवे वाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āhuvádhyai ← √hū- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:AOR}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

mādayádhyai ← √mad- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dātā́rau ← dātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iṣā́m ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

उ॒भा । वा॒म् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । आ॒ऽहु॒वध्यै॑ । उ॒भा । राध॑सः । स॒ह । मा॒द॒यध्यै॑ ।
उ॒भा । दा॒तारौ॑ । इ॒षाम् । र॒यी॒णाम् । उ॒भा । वाज॑स्य । सा॒तये॑ । हु॒वे॒ । वा॒म् ॥

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āhuvadhyā ← āhuvadhyai ← āhvā ← √hvā
• [verb noun]
• “raise; call; challenge; invite; call.”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• mādayadhyai ← māday ← √mad
• [verb noun]
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• dātārāv ← dātārau ← dā
• [verb], dual, periphrast. future
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• iṣāṃ ← iṣām ← iṣ
• [noun], genitive, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

हे इन्द्राग्नी उभा उभौ संहत्य वर्तमानौ वां युवां हुवे आह्वयामि । किमर्थम् । आहुवध्यै आभिमुख्येन होतुम् । तथा उभा उभौ युवामाह्वये राधसः राधसा राधकेन हविषा सह युगपदेव मादयध्यै मादयितुं तर्पयितुम् । सर्वेषु देवेषु सत्सु आवयोराह्वाने किं कारणमिति चेदुच्यते । उभा उभौ तौ युवाम् इषाम् अन्नानां रयीणां धनानां च दातारौ स्थः । अतः कारणात् उभा उभौ वां युवां वाजस्य अन्नस्य सातये संभजनाय हुवे आह्वये ॥

हे इन्द्राग्नी वां उभा उभौ । द्वितीयाद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्याकारः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ (पा.सू. 8.2.5) इत्युदात्तत्वमेकादेशस्य । हुव इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः, युवां आह्वयामि ।

किमर्थं ? - आहुवद्ध्यै आभिमुख्येन होतुं आहुतिप्रदानेनाराधयितुम् । जुहोतेः ‘तुमर्थे सेसेनसेऽसेन्क्सेक्सेनध्यैअध्यैन्कध्यैकध्यैन्शध्यैशध्यैन्तवैतवेङ्तवेनः’ (पा.सू. 3.4.9) इति कध्यैप्रत्ययः । किञ्च - राधः ओदनं हविर्लक्षणम् । ‘सुपां सुपो भवन्ति’ (पा.भा. 7.1.39) इति तृतीयार्थे षष्ठी, हेतौ वा पञ्चमी । उभा युवां सहैव यौगपद्येनैव नैकैकश्येन राधसा मादयद्ध्यै मादयितुं सहैव तर्पयितुं वा आह्वयामि । मदेर्ण्यन्तात्तेनैव सूत्रेण (पा.सू. 3.4.9) शध्यै प्रत्ययः सार्वधातुकत्वाण्णिलोपो (पा.सू. 6.4.51) न क्रियते ।

अनयोरेवाह्वाने कारणमाह - युवामेव ह्युभौ इषां अन्नानां रयीणां धनानां क्षेत्रपुत्रपश्वादीनां दातारौ । ‘सावेकाचः’ (पा.सू. 6.1.168) इति ‘नामन्यतरस्याम्’ (पा.सू. 6.1.177) इति च षष्ठीबहुवचनस्योदात्तत्वम् । तस्माद्वाजस्यान्नस्य सातये लाभाय । ‘ऊतियूति’ (पा.सू. 3.3.97) इत्यादिना उदात्तः क्तिन्निपातितः, ‘जनसनखनां सञ्झलोः’ (पा.सू. 6.4.42) इत्यात्वम् । तौ तादृशौ उभौ युवां हुवे आह्वयामि । ह्वयतेः ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.73) इति शपो लुक्, ‘ह्वस्सम्प्रसारणम्’ (पा.सू. 6.1.32), ‘अभ्यस्तस्य च’ (पा.सू. 6.1.33), ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 6.1.34) इति सम्प्रसारणम् ॥

इन्द्राग्नी उभौ युवां, द्वितीयाद्विवचनम् । आहुवे आह्वयामि । किमर्थं? आहुवध्यै आभिमुख्येन होतुं उपस्थानेनाराधयितुमित्यर्थः । इह जुहोतिस्स्तुतिकर्मा ।

किञ्च - राधसः रायो धनं हविर्लक्षणं स्तुतिर्वा । तृतीयार्थे षष्ठी । हेतौ वा पश्चमी । उभौ युवां सहैव नैकैकशः राधसः मादयध्यै मादयितूं सहैव तर्पयितुमाह्वयामि । अनयोरेवाह्वाने हेतुमाह - उभेति । युवामेव ह्युभौ इषामन्नानां रयीणां धनानां क्षेत्रपुत्रपश्वदीनां दातारौ । तस्माद्वाजस्यान्नस्य सातये लाभाय प्राप्त्यै तादृशावुभौ वां युवां हुवे आह्वयामि स्तौमि ॥

English translation:

“I invoke you both, Indra and Agni, to be present at the sacrifice; and both together to be exhilarated by the (sacrificial) food; for you are both donors of food and riches, and therefore I invoke you both for the obtaining of sustenance.”

You both, Indra and Agni, are to be called upon; both together are to invigorate yourselves on bounty.
You both are givers of refreshments, of riches; you both do I call upon to win the victory prize.

On the insistent ubhā́see published introduction.

I have taken āhuvádhyai (and mādayádhyai) as predicated infinitives with the subj. ubhā́, as does Renou However, vām in pāda a makes some difficulties for this interpr., and Geldner takes that pāda (but not b) as having an implicit 1st ps. subj.: “euch beide … will ich herrufen” (a) versus “beiden sollen sich … erfreuen” for mādayádhyai (b). I think the two clauses should be parallel and therefore take vām as a dependent gen. on ubhā́(“both of you two”), although it must be admitted that ubhá- generally agrees with its referent in case.

Indra and Agni, I will call you hither and make you joyful with the gifts I offer.
Ye Twain are givers both of food and riches: to win me strength and vigour I invoke you.

Ye twain shall be summoned, O Indra and Agni.
Ye twain shall rejoice together in the offering.
You both givers of food and riches,
You both I summon for the winning of strength.

Euch beide, Indra und Agni, will ich herrufen; beide sollen sich zusammen der Opfergaben erfreuen. Beide sind die Geber von Speisegenüssen, von Reichtümern; euch beide rufe ich, um den Lohn zu gewinnen.

Euch beide, o Indra-Agni, will ich herbeirufen, euch beide zugleich mit Gaben ergötzen, euch beide, die ihr Labetränke und Schätze gebt, lade ich ein, euch beide zum Empfang der Opferspeise.

Вас обоих, о Индра-Агни, я хочу призвать
Оба (вы) вместе должны радоваться (жертвенному) дару.
(Вы) оба дарители жертвенных услад, богатств.
Вас обоих я призываю к захвату награды.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर शिल्पीजन उनसे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पविद्या के अध्यापक और उपदेश करनेवालो ! जैसे (वाम्) तुम्हारे समीप स्थिर होकर (आहुवध्यै) आह्वान करने को (उभा) दोनों (इन्द्राग्नी) सूर्य्य और बिजुली को (राधसः) धन सम्बन्धी (मादयध्यै) आनन्द देने को (उभा) दोनों को (सह) एक साथ (उभा) और दोनों को (इषाम्) अन्नादि पदार्थों के वा (रयीणाम्) धनादि पदार्थों के (दातारौ) देनेवाले तथा (उभा) दोनों को (वाजस्य) विज्ञान वा सङ्ग्राम के (सातये) संविभाग के लिये मैं (हुवे) स्वीकार करता हूँ, वैसे ही (वाम्) तुम दोनों को इस विद्या का बोध कराऊँ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वायु और बिजुली को यथावत् जान के कार्य्यों में उनका अच्छे प्रकार प्रयोग करते हैं, वे श्रीपति होते हैं ॥१३॥

अन्वय: हे शिल्पविद्याऽध्यापकोपदेशकौ ! यथा वां युवयोः समीपे स्थित्वाऽऽहुवध्या उभेन्द्राग्नी राधसो मादयध्या उभा सह उभेषां रयीणां दातारा उभा वाजस्य सातयेऽहं हुवे तथोभा वामेतद्विद्यां बोधयेयम् ॥१३॥

पुनः शिल्पिनस्ताभ्यां किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उभा) उभौ (वाम्) युवयोः (इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युतौ (आहुवध्यै) आह्वयितुम् (उभा) (राधसः) धनस्य (सह) (मादयध्यै) आनन्दयितुम् (उभा) (दातारौ) (इषाम्) अन्नादीनाम् (रयीणाम्) धनानाम् (उभा) (वाजस्य) विज्ञानस्य सङ्ग्रामस्य वा (सातये) संविभागाय (हुवे) आदद्मि (वाम्) युवाम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वायुविद्युतौ यथावद्विदित्वा कार्येषु सम्प्रयुञ्जते ते श्रीपतयो जायन्ते ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वायू व विद्युतला ठीकठीक जाणून कार्यात चांगल्या प्रकारे संयुक्त करतात. ती श्रीमंत होतात. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓श्रवं हि᳓ भूरिदा᳓वत्तरा वां
वि᳓जामातुर् उत᳓ वा घा सियाला᳓त्
अ᳓था सो᳓मस्य प्र᳓यती युव᳓भ्याम्
इ᳓न्द्राग्नी स्तो᳓मं जनयामि न᳓व्यम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśravam ← √śru- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhūridā́vattarā ← bhūridā́vattara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

hí ← hí (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

gha ← gha (invariable)

syālā́t ← syālá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

víjāmātuḥ ← víjāmātar- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

práyatī ← práyati- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yuvábhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:DU}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

janayāmi ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अश्र॑वम् । हि । भू॒रि॒दाव॑त्ऽतरा । वा॒म् । विऽजा॑मातुः । उ॒त । वा॒ । घ॒ । स्या॒लात् ।
अथ॑ । सोम॑स्य । प्रऽय॑ती । यु॒वऽभ्या॑म् । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । स्तोम॑म् । ज॒न॒या॒मि॒ । नव्य॑म् ॥

• aśravaṃ ← aśravam ← śru
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bhūridāvattarā ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūridāvattarā ← dāvattarā ← dāvattara
• [noun], accusative, dual, masculine

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vijāmātur ← vijāmātuḥ ← vijāmātṛ
• [noun], ablative, singular, masculine

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• syālāt ← syāla
• [noun], ablative, singular, masculine
• “brother-in-law.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• prayatī ← prayati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “offering.”

• yuvabhyām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• janayāmi ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present indikative
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh.”

हे इन्द्राग्नी वां युवां भूरिदावत्तरा अतिशयेन बहुधनस्य दाताराविति अश्रवं हि अश्रौषं खलु। कस्मात् पुरुषात् । विजामातुः। श्रुताभिरूप्यादिभिर्गुणैर्विहीनो जामाता यथा कन्यावते बहु धनं प्रयच्छति कन्यालाभार्थं ततोऽप्यतिशयेन दाताराविन्द्राग्नी इत्यर्थः। उत वा अपि च स्यालात् । स्यं शूर्पम् । तस्मात् लाजानावपति विवाहकाले इति स्यालः कन्याभ्राता। स यथा भगिनीप्रीत्यर्थं बहु धनं प्रयच्छति ततोऽप्यतिशयेन दाताराविन्द्राग्नी ।ध इति पादपूरणः। तथा च सति अथ अनन्तरं हे इन्द्राग्नी युवाभ्यां सोमस्य प्रयती अभिषुतस्य सोमस्य प्रदानेन सह नव्यं नवतरं प्रत्यग्रं स्तोमं स्तोत्रं जनयामि निष्पादयामि । अत्र निरुक्तम् - अश्रौषं हि बहुदातृतरौ वां विजामातुरसुसमाप्ताज्जामातुः । विजामातेति शश्वद्दाक्षिणाजाः क्रीतापतिमाचक्षतेऽसुसमाप्त इव वरोऽभिप्रेतो जामाता जा अपत्यं तन्निर्माता । उत वा घा स्यालादपि च स्यालात् स्याल आसन्नः संयोगेनेति नैदानाः । स्याल्लाजानावपतीति वा । लाजा लाजतेः स्यं शूर्पं स्यतेः । शूर्पमशनपवनं शृणातेः शम्नातेर्वा । अथ सोमस्य प्रदानेन युवाभ्यामिन्द्राग्नी स्तोमं जनयामि नव्यं नवतरम्’ ( निरु. ६.९ ) इति ॥ अश्रवम् । श्रु श्रवणे’। लङि उत्तमपुरुषैकवचने ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । भूरिदावत्तरा । डुदाञ् दाने ‘। आतो मनिन्” इति वनिप् । अतिशयेन भूरिदावा भूरिदावत्तरः । ‘भूरिदाव्नस्तुड्वक्तव्यः । (पा, सू. ८. २. १७. २ ) इति तरपः तुट् । पदसंज्ञायां नलोपः । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेराकारः । घ । ऋचि तुनुघ० • इत्यादिना संहितायां दीर्घत्वम् । अथ । ‘ निपातस्य च ’ इति । प्रयती । यम उपरमे ’ । क्तिनि ‘ अनुदात्तोपदेश इत्यादिनानुनासिकलोपः । ‘ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । युवभ्याम् । ‘ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते ’ इति • युष्मदस्मदोरनादेशे इत्यात्वाभावः। शेषे लोपः’ इति दकारलोपः ॥

2तत्रैव याज्या - अश्रवमिति चतुष्पदा त्रिष्टुप् ॥
इतश्च युवामेवाह्वयामीति हेत्वन्तरमाह - भूरि ददातीति भूरिदावा । ‘आतो मनिन्’ (पा.सू. 3.2.74) इत्यादिना वनिप्प्रत्ययः, ततः प्रकर्षविवक्षायां तरप्प्रत्ययः, ‘भूरिदाव्नस्तुट्’ (पा.सू. 8.2.17 वा 2) इति तुडागमः, द्वितीयाद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्याकारः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । यस्मादहं युवां भूरिदावत्तरौ अश्रवं युवां दातृतमावशृणवम् । शृणोतेर्लङि शपो लुक् (पा.सू. 2.4.73) ।
कस्मात्पुनरतिशयिनावित्यत आह - विजामातुः, विद्यावयोरूपादिभिर्विहीनो जामाता विजामाता । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.2) । विजामाता हि कन्यालोभात्कन्यावते भूरि धनं ददाति; तस्मै यथा वैगुण्यमनादृत्य कन्यां प्रयच्छति । तस्मादपि युवां दातृतमावशृणवम् । उत वा अपि वा स्यालाद्युवां दातृतमावशृणवम् । स्यालो भार्याभ्राता । सोऽपि भगिनीस्नेहेन तद्भर्त्रे भूरि धनं ददाति । यस्मादेवमाभ्यामपि युवां दातृतमावशृणवं, तस्माद्युवामेवाह्वयामि । घशब्दः पादपूरणे प्रसिद्धौ वा । ‘ऋचि तुनुघ’ (पा.सू. 6.3.133) इत्यादिना तस्य संहितायां दीर्घः । ‘अथादावुत्तरे विभागे ह्रस्वं व्यञ्जनपरः । देवाशीकासुम्नाश्वर्तावयुनाहृदयाघोक्थाशुद्धा’ (तै.प्रा. 3.1,2) इति पदकाले ह्रस्वत्वम् ।
अथ एतस्मात्कारणात् । ‘निपातस्य च’ (पा.सू. 6.3.136) इति संहितायां दीर्घत्वम् । सोमस्य सोमसदृशस्यास्य हविषः प्रयती प्रयत्या प्रदानेन । ‘तादौ च निति कृत्यतौ’ (पा.सू. 6.2.50) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इति पूर्वसवणदीर्घत्वम् । हे इन्द्राग्नी । पादादित्वात् षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.198) । युवभ्यां युवाभ्याम् । आत्वाभावश्छान्दसः । स्तोमं स्तोत्रं जनयामि करोमि । नव्यं अभिनवम् । ‘वस्वपसोककविक्षेमवचोनिष्केवलोक्थजनपूर्वनवसूरमर्तयविष्ठेभ्यश्छन्दसि स्वार्थे यद्वक्तव्यः’ (पा.भा. 5.4.30) इति यत्प्रत्ययः । ‘यतोऽनावः’ (पा.सू. 6.1.213) इत्याद्युदात्तत्वम् । एवमनेन स्तोत्रेण तृप्तौ युवां दातृतमौ प्रजां मे दत्तमिति । ‘इन्द्राग्नी वा एतस्य प्रजामपगूहतः’ (तै.सं. 2.2.1) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“I have heard, Indra and Agni, that you are more munificent givers than an unworthy bridegroom, or the brother of a bride; therefore, as I offer you a Soma libation, I address you, Indra and Agni, with a new hymn.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

An unworthy bridegroom: vijamātṛ; the prefix vi- refers to a son-in-law (jāmātṛ) who is not possessed of the qualifications required by the Vedas, and who is, therefore, obliged to conciliate his father-in-law by libereal gifts. In Nirukta 6.9 vījamātrī = asusamāpta, the unfulfilled, or unaccomplished bridegroom. There may no implication of a bride-price: ’let no father who knows the law receive a gratuity, however small, for giving his daughter in marriage, since the man who, through avarice, takes a gratuity for that purpose is a seller of his offspring’ (Laws of Manu, III.51); ‘A bribe, whether large or small, is an actual sale of the daughter, although a bull and cow might be given at a marriage of saintly person ns or ṛṣis’ (Laws of Manu, III.53). syāla = brother of the maiden, who makes her gifts through affection;

Sya = winnowing-basket;

Lo = lājā, fried grains (scattered at the marriage ceremony by the bride’s brother)

Because I have heard of you two as better givers of abundance than a no-count son-in-law or brother-in-law—
so with an offering of soma for you, o Indra and Agni, I beget a newer praise.

The standard word for son-in-law is simply jā́mātar-; the ví- is presumably a disparaging prefix (see Geldner’s n. 2a), here rendered by “no-count.” śyālá- is found only here in the RV, but is reasonably well attested in later texts and has good MIA correspondents.

For I have heard that ye give wealth more freely than worthless son-in-law or spouse’s brother.
So offering to you this draught of Soma, I make you this new hymn, Indra and Agni,

For I have heard that ye both are more generous
Than a worthless son-in-law or a wife’s brother.
So with the offering of Soma I make for you,
O Indra and Agni, a new hymn of praise;

Ich habe ja von euch gehört, daß ihr mehr gebt als ein unechter Tochtermann oder ein Schwager. Darum verfertige ich unter Darbringung von Soma auf euch beide, Indra und Agni, ein neues Loblied.

Denn ihr, so hör ich, seid an Gaben reicher, als Tochtermann und als der Gattin Bruder, Drum zeuge ich, indem ich Soma spende, ein neues Loblied euch, o Indra-Agni!

Ведь я слышал, что вы даете еще больше,
Чем зять или же свояк.
И вот вместе с приношением вам сомы,
О Индра и Агни, я возношу новую хвалу.

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वाम्) ये (भूरिदावत्तरा) अतीव बहुत से धन की प्राप्ति करानेहारे (इन्द्राग्नी) बिजुली और भौतिक अग्नि हैं वा जो उक्त इन्द्राग्नी (विजामातुः) विरोधी जमाई (स्यालात्) साले से (उत, वा) अथवा और (घ) अन्यों जनों से धनों को दिलाते हैं यह मैं (अश्रवम्) सुन चुका हूँ (अथ, हि) अभि (युवभ्याम्) इनसे (सोमस्य) ऐश्वर्य्य अर्थात् धनादि पदार्थों की प्राप्ति करनेवाले व्यवहार के (प्रयती) अच्छे प्रकार देने के लिये (नव्यम्) नवीन (स्तोमम्) गुण के प्रकाश को मैं (जनयामि) प्रकट करता हूँ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को बिजुली आदि पदार्थों के गुणों का ज्ञान और उनके अच्छे प्रकार कार्य में युक्त करने से नवीन-नवीन कार्य्य की सिद्धि करनेवाले कलायन्त्र आदि का विधानकर अनेक कामों को बनाकर धर्म, अर्थ और अपनी कामना की सिद्धि करनी चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: यौ वामेतौ भूरिदावत्तरेन्द्राग्नी वर्त्तेते यौ विजामातुः स्यालादुतापि वा घान्येभ्यश्चैव धनानि दापयत इत्यहमश्रवं अथ हि युवभ्यामेताभ्यां सोमस्य प्रयती ऐश्वर्य्यप्रदानाय नव्यं स्तोममहं जनयामि ॥ २ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्रवम्) शृणोमि (हि) किल (भूरिदावत्तरा) अतिशयेन बहुधनदानप्राप्तिनिमित्तौ (वाम्) एतौ (विजामातुः) विगतो विरुद्धश्च जामाता च तस्मात् (उत) अपि (वा) (घ) एव। अत्र ऋचि तु० इति दीर्घः। (स्यालात्) स्वस्त्रीभ्रातुः (अथ) निपातस्य चेति दीर्घः। (सोमस्य) ऐश्वर्य्यप्रापकस्य व्यवहारस्य (प्रयती) प्रयत्यै प्रदानाय। अत्र प्रपूर्वाद्यमधातोः क्तिन् तस्माच्चतुर्थ्येकवचने सुपां सुलुगितीकारादेशः। (युवभ्याम्) एताभ्याम् (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (स्तोमम्) गुणप्रकाशम् (जनयामि) प्रकटयामि (नव्यम्) नवीनम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वेषां मनुष्याणां विद्युदादिपदार्थानां गुणज्ञानसंप्रयोगाभ्यां नूतनं कार्य्यसिद्धिकरं कलायन्त्रादिकं विधायानेकानि कार्य्याणि निर्वृत्य धर्मार्थकामसिद्धिः संपादनीयेति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी विद्युत इत्यादी पदार्थांच्या गुणांचे ज्ञान प्राप्त करावे व त्यांना चांगल्या प्रकारे कार्यात युक्त करावे. नवीन नवीन कार्याची सिद्धी करणाऱ्या कलायंत्र इत्यादीचा वापर करून अनेक प्रकारचे काम करावे व धर्म, अर्थ आणि आपली कामना सिद्ध करावी. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राग्नी नवति᳓म् पु᳓रो
दास᳓पत्नीर् अधूनुतम्
साक᳓म् ए᳓केन क᳓र्मणा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

navatím ← navatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

adhūnutam ← √dhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dāsápatnīḥ ← dāsápatnī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ékena ← éka- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

kármaṇā ← kárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sākám ← sākám (invariable)

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । न॒व॒तिम् । पुरः॑ । दा॒सऽप॑त्नीः । अ॒धू॒नु॒त॒म् ।
सा॒कम् । एके॑न । कर्म॑णा ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• navatim ← navati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ninety; navati [word].”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• dāsapatnīr ← dāsa
• [noun], masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• dāsapatnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• adhūnutam ← dhū
• [verb], dual, Imperfect
• “shake; remove; chase away.”

• sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• ekena ← eka
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• karmaṇā ← karman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

हे इन्द्राग्नी दासपत्नीः । दासयन्ति उपक्षपयन्ति इति दासा उपक्षपयितारः शत्रवः। ते पतयः पालका यासां ता दासपत्नीः । नवतिं नवतिसंख्याकाः पुरः एवंविधाः शत्रूणां पुरीः एकेन ‘कर्मणा एकेनैवोद्योगेन युवां साकं सह युगपत् अधूनुतम् अकम्पयतम् । ताविन्द्राग्नी आह्वयामीति शेषः ॥ नवतिम् । नवानां दशतां नवभावः तिश्च प्रत्ययः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । दासपत्नीः । ‘ दसु उपक्षये ‘। दासयतीति दासः । पचाद्यजन्तः । चित्त्वादन्तोदात्तः । ते पतयो यासां नित्यं सपत्न्यादिषु दासाच्च ( पा. सू. ४. १. ३५. ग. ) इत्युक्तत्वात् ‘ विभाषा सपूर्वस्य ’ इति ङीप् । इकारस्य नकारः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अधूनुतम् । ‘ धूञ् कम्पने ‘। लङि स्वादिभ्यः श्नुः । निघातः । एकेन । ‘ इण् गतौ ’ । ‘ इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्यः कन्’ इति कन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

3अथ ‘ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं निर्वपेत्सङ्ग्रामं जित्वा’ (तै.सं. 2.2.1) इत्यस्य पुरोनुवाक्या - इन्द्राग्नी नवतिमिति गायत्री त्रिपदा ॥
हे इन्द्राग्नी । षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.198) । नवतिं नवतिसङ्ख्याकाः पुरः असुराणां पुरीः शत्रूणां वा । दासपत्नीः दासाः उपक्षपयितारः प्रजानां, तादृशाः पतयस्स्वामिनो यासां पुराम् । दंसिः सौत्रो धातुरुपक्षयवृत्तिः । ‘दंसेष्टटनौ न आ च’ (उ.सू. 698) इति टप्रत्ययः, बहुव्रीहौ ‘विभाषा सपूर्वस्य’ (पा.सू. 4.1.34) इति नकारः । साकं सहैव एकेन कर्मणा प्रहरणलक्षणेन तादृशीः पुरः अधूनुतं अकम्पयतं नाशितवन्तौ । धूञ् कम्पने स्वादिः, वर्णव्यत्ययेन दीर्घः, क्रैयादिकाद्वा धूञो विकरणव्यत्ययेन श्नुप्रत्ययः । तस्मादेव महानुभावौ युवां इमं यजमानं सङ्ग्रामे जितवन्तमनुगृह्णीतं अस्मिन्निन्द्रियादिकं धत्तम् । ‘वि वा एष इन्द्रियेण वीर्येणर्ध्यते’ (तै.सं. 2.2.1) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“Indra and Agni, with one united effort you over-threw ninety cities ruled over by (your) foes.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dāsa patniḥ puraḥ, cities of which dāsas were the lords

Indra and Agni! You shook the ninety fortifications, lorded over by Dāsas, at one time with a single act.

Indra and Agni, ye cast down the ninety forts which DAsas held,
Together, with one mighty deed.

Indra-Agni, you have hurled down by one deed the ninety strongholds together of which the Dâsas were the lords.

O Indra and Agni, ninety forts
Of which the Dasas were lords ye overtbrew
Together in one deed.

Indra und Agni! Ihr schüttelt die neunzig Burgen, die von dem Dasa beherrscht waren, zusammen in einer einzigen Unternehmung.

Indrāgni, ihr erschüttertet die neunzig Burgen, die vom Feind Beherrschten, alle auf einmal.

О Индра-Агни, вы потрясли
Девяносто крепостей, подчиненных Дасе, –
Сразу, одним боевым деянием.

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापति सेनापतियो ! जैसे (इन्द्राग्नी) वायु और अग्नि को (साकम्) एक साथ (एकेन) (कर्मणा) एक कर्म से (नवतिम्) नब्बे संख्यायुक्त (पुरः) पालन करनेवाली (दासपत्नीः) शत्रुओं को युद्ध में दूर फेंकनेवाले पुरुषों की स्त्रियों के तुल्य वर्त्तमान सूर्य्य की किरणें (अधूनुतम्) कंपाती हैं वैसे आप दोनों सेना आदिकों से शत्रुओं को कम्पावें ॥६॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षादि मनुष्यों को चाहिये कि परस्पर एक सम्मति से दुष्ट पुरुषों को उत्तम स्थानों से दूर कर और श्रेष्ठ पुरुषों का सत्कार करके धर्म्मपूर्वक व्यवहार से राज्यप्रबन्ध करें ॥६॥

अन्वय: हे सभासेनेशौ ! यथेन्द्राग्नी साकमेकेन कर्मणा नवतिं पुरो दासपत्नीरधूनुतं तथैव युवां सेनादिभिः शत्रून् कम्पयतम् ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वाय्वग्नी (नवतिम्) एतत्सङ्ख्याताः (पुरः) पालिकाः (दासपत्नीः) ये दस्यन्त्युपक्षिण्वन्ति शत्रून् ते दासास्तेषां पत्नीरिव वर्त्तमानाः किरणाः (अधूनुतम्) (साकम्) सह (एकेन) (कर्मणा) क्रियया ॥६॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षादिमनुष्यैरैकमत्येन दुष्टान्निवार्य्य श्रेष्ठान् सत्कृत्य धर्म्येणाचरणेन राज्यशासनं कर्त्तव्यम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्ष इत्यादींनी परस्पर एका संमतीने दुष्ट पुरुषांचे निवारण करून श्रेष्ठ पुरुषांचा सत्कार करून धर्मपूर्वक व्यवहाराने राज्यप्रबंध करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शु᳓चिं नु᳓ स्तो᳓मं न᳓वजातम् अद्य᳓
इ᳓न्द्रअग्नी वृत्रहणा जुषे᳓थाम्
उभा᳓ हि᳓ वां सुह᳓वा जो᳓हवीमि
ता᳓ वा᳓जं सद्य᳓ उशते᳓ ध᳓यिष्ठा+

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

návajātam ← návajāta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúcim ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

juṣéthām ← √juṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vr̥trahaṇā ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hí ← hí (invariable)

jóhavīmi ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

suhávā ← suháva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dhéṣṭhā ← dhéṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sadyás ← sadyás (invariable)

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

uśaté ← √vaś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

शुचि॑म् । नु । स्तोम॑म् । नव॑ऽजातम् । अ॒द्य । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । वृ॒त्र॒ऽह॒ना॒ । जु॒षेथा॑म् ।
उ॒भा । हि । वा॒म् । सु॒ऽहवा॑ । जोह॑वीमि । ता । वाज॑म् । स॒द्यः । उ॒श॒ते । धेष्ठा॑ ॥

• śuciṃ ← śucim ← śuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• navajātam ← nava
• [noun]
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• navajātam ← jātam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• adyendrāgnī ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• adyendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vṛtrahaṇā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahaṇā ← haṇā ← han
• [noun], vocative, dual, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• juṣethām ← juṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• suhavā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavā ← havā ← hava
• [noun], accusative, dual, masculine
• “invocation.”

• johavīmi ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sadya ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• uśate ← vaś
• [verb noun], dative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• dheṣṭhā ← dheṣṭha
• [noun], accusative, dual, masculine

हे वृत्रहणा वृत्राणां शत्रूणां हन्तारौ इन्द्राग्नी शुचिं शुद्धं निरवद्यं नवजातम् इदानीमुत्पन्नं स्तोमम् अस्मदीयं स्तोत्रम् अद्य अस्मिन् काले नु क्षिप्रं जुषेथां सेवेथाम् । हि यस्मात् सुहवा सुखमाह्वातुं शक्यौ उभा उभौ वां युवां जोहवीमि पुनःपुनराह्वयामि । अत आगत्य सेवेथामित्यर्थः । किंच ता तौ तथाविधौ युवाम् उशते कामयमानाय यजमानाय वाजम् अन्नं बलं वा सद्यः तदानीमेव शीघ्रं धेष्ठा धातृतमौ भवतम् ॥

शुचिं निर्दोषं स्तोमं स्तोत्रं नवजातं नवं अभूतपूर्वं जातं जननं अस्येति । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.1) । अद्यास्मिन्नहनि । हे इन्द्राग्नी । पादादित्वान्न निहन्यते, षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.198) । वृत्रहणा वृत्रस्य पापस्य हन्तारौ युवाम् । ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्यादिना आकारः, ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम्’ (पा.सू. 8.1.73) इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधात् निहन्यते । जुषेथां सेवेथां नु क्षिप्रम् । ‘आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ (पा.सू. 8.1.72) इत्यविद्यमानवत्त्वान्न निहन्यते, लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः (पा.सू. 6.1.186) ।
हि यस्मात् उभा उभौ वां युवां सुहवा स्वाह्वानौ आहूयमानावप्यरोषौ । ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 6.1.34) इति प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेः अनैमित्तिके सम्प्रसारणे कृते, आतोयुचोऽप्रसङ्गात् (पा.सू. 3.3.128) ‘ईषद्दुस्सुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल्’ (पा.सू. 3.3.126) इति खल्प्रत्ययः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । उभा सुहवेति ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्याकारः । ईदृशौ वां युवां जोहवीमि भृशमाह्वयामि । ह्वयतेर्यङ्लुक् ‘अभ्यस्तस्य च’ (पा.सू. 6.1.33) इति सम्प्रसारणम्, ‘यङो वा’ (पा.सू. 7.3.94) इति ईडागमः, ‘हि च’ (पा.सू. 8.1.34) इति निघाते निषिद्धे ‘अभ्यस्तानामादिः’ (पा.सू. 6.1.189) इत्याद्युदात्तत्वम् ।
ता तौ युवां वाजं अन्नं उशते कामयमानाय यजमानाय । ‘शतुरनुभो नद्यजादी’ (पा.सू. 6.1.173) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सद्यः तदानीमेव धेष्ठा धातृतमौ । धानकर्मणो दधातेस्तृचि ‘तुश्छन्दसि’ (पा.सू. 5.3.59) इतीष्ठन्प्रत्ययः ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ (पा.सू. 6.4.154) इति तृशब्दस्य लोपः, पूर्ववद्विभक्तेराकारः । तौ तादृग्गुणौ युवां यस्माज्जोहवीमि, तस्मादिमं स्तोमं जुषेथाम्, अस्मिन्निन्द्रियादिकं च धत्तमिति ॥

English translation:

“Slayers of enemies, Indra and Agni, be plural ased today by this pious and newly recited praise; repeatedlydo we invoke you both, who are worthy of invocation; you are the chief bestowers of food promptly upon him whosolicits (it of you).”

Enjoy a blazing praise, newborn today, o Indra and Agni, smiters of Vr̥tra,
for I keep calling upon you both, good to call, the two who best set out the prize right away for him who wants it.

SLAYERS of enemies, Indra and Agni, accept this day our new-born pure laudation.
Again, again I call you prompt to listen, best to give quickly strength to him who craves it.

This pure new-born hymn of praise this day,
O Indra and Agni, slayers of Vrtra, accept with joy [1].
For on you both I call that are ready to listen,
You that are ever readiest to give strength to the eager.

An dem reinen, neuentstandenen Loblied sollt ihr, Indra und Agni, ihr Vritratöter, heute Gefallen haben, denn euch beide, die sich gern rufen lassen, rufe ich an, die ihr dem Verlangenden allsogleich den Siegerpreis am ehesten einbringt.

Empfanget nun das neuerzeugte Loblied, o Feindestödter, Indra-Agni, heute, Euch beide ruf’ ich, die ihr gerne höret, so gebt denn bald dem Beter reichste Labe.

Чистой хвалой, рожденной заново сегодня,
Наслаждайтесь, о Индра-Агни, убийцы Вритры!
Ведь к вам обоим, легко призываемым, я громко взываю,
К тем двоим, что лучше всех сразу же дают награду желающему.

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे ज्ञानी विज्ञानी विद्वानों ! आप अन्यायकारी (वृत्रहणा) शत्रुओं को हनन करनेवाले हैं, आप हमारे (नवजातम्) इस नवीन (स्तोमं) यज्ञ को (जुषेथां) सेवन करें, (हि) जिसलिये (उभा, हि, वां) तुम दोनों को (सुहवा) सुखपूर्वक बुलाने योग्य आपको (जोहवीमि) पुनः-पुनः मैं बुलाता हूँ, इसलिये (ता) आप दोनों (शुचिं) इस पवित्र यज्ञ को (सद्यः, उशते) कामनावाले यजमान के लिये शीघ्र ही (वाजं) बल के देनेवाला (घेष्ठा) धारण करायें ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे विद्वानों ! आप यजमानों के यज्ञ कोबल देनेवाला तथा कलाकौशल विद्याओं से शीघ्र ही फल का देनेवाला बनायें ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे ज्ञानविज्ञानिनौ विद्वांसौ ! (वृत्रहणा) शत्रूणां हन्तारौ !(अद्य) सम्प्रति भवन्तौ (नवजातम्) नूतनं (स्तोमम्) यज्ञं (जुषेथाम्)सेवेताम्, यदर्थं (उभा, हि, वाम्) द्वावपि युवां (सुहवा) सुखाहूतौ (जोहवीमि) भृशमाह्वयामि, अतः (ता) तौ भवन्तौ (शुचिम्) पवित्रमिमं यज्ञं (सद्यः) शीघ्रम् (उशते) इष्टमिच्छते यजमानाय (वाजम्) बलं (धेष्ठा) यच्छताम् ॥१॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

वय᳓म् उ त्वा पथस् पते
र᳓थं न᳓ वा᳓जसातये
धिये᳓ पूषन्न् अयुज्महि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pathaḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ayujmahi ← √yuj- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

dhiyé ← dhī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

व॒यम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । प॒थः॒ । प॒ते॒ । रथ॑म् । न । वाज॑ऽसातये ।
धि॒ये । पू॒ष॒न् । अ॒यु॒ज्म॒हि॒ ॥

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pathas ← pathaḥ ← pathin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājasātaye ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātaye ← sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• dhiye ← dhī
• [noun], dative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• ayujmahi ← yuj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

हे पथस्पते मार्गस्य पालयितः पूषन् धिये कर्मार्थं वाजसातये अन्नस्य लाभाय च वयं रथं न युद्धे रथमिव त्वा त्वाम् अयुज्महि युज्महि । अस्मदभिमुखं कुर्मः । उ इति पूरकः ॥

हे पथस्पते मार्गस्य पालयितः । ‘षष्ठ्याः पतिपुत्र’ (पा.सू. 8.3.53) इत्यादिना विसर्जनीयस्य सकारः, ‘सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे’ (पा.सू. 2.1.2) इति षष्ठ्यन्तस्य पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यन्तामन्त्रितसमुदायो निहन्यते । हे पूषन् वयमु वयमेव त्वामयुज्महि योजयामः । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ (पा.सू. 3.4.6) इति लङ्, ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.73) इति शपो लुक् । कमिव ? - रथं न रथमिव । उपरिष्टादुप(ा)चारत्वात् उपमानार्थो नशब्दः (नि. 1.4) । किमर्थं ? - धिये कर्मणे, कर्मसिध्यर्थम् । ‘सावेकाचः’ (पा.सू. 6.1.168) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । धीर्विशेष्यते - वाजसातये, वाजोऽन्नं स सन्यते लभ्यते अस्यामिति । अधिकरणार्थे क्तिनि, ‘जनसनखनाम्’ (पा.सू. 6.4.42) इत्यात्वम् । ‘मन्क्तिन्व्याख्यानशयनासनस्थानयाजकादिक्रीताः’ (पा.सू. 6.2.151) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं बाधित्वा दासीभारादित्वात् (पा.सू. 6.2.42) पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशकर्मसिद्ध्यर्थं त्वां योजयामः इति ॥

English translation:

“Pūṣan, lord of paths, we attach you to us like a chariot, for (the sake of) bringing food, and of (accomplishing our) solemnity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

M. (the {a} not lengthened in the strong cases, but acc. {-SANam}, in Ma1rkP.) N. of a Vedic deity (originally connected with the sun, and therefore the surveyor of all things, and the conductor on journeys and on the way to the next world, often associated with Soma or the Moon as protector of the universe ; he is, moreover, regarded as the keeper of flocks and herds and bringer of prosperity ; in the Brāhmaṇas he is represented as having lost his teeth and feeding on a kind of gruel, whence he is called %{karambhAd} ; in later times he is one of the 12 Ādityas and regent of the Nakshatra Revatī or Paushṇa ; du. `" Pūshan and Aryaman “’ VP. Sch.); the sun Kād. Bālaṛ ; (?) growth, increase (cf. {pUSa-rAti}) ; the earth L. (Cologne Sanskrit Dictionary)

We have yoked you, o lord of the path—like a chariot for
prize-winning—
for poetic vision, o Pūṣan.

LORD of the path, O Pusan, we have yoked and bound thee to our hymn,
Even as a car, to win the prize.

We thee, O lord of the path,
As a chariot to win the prize,
Have yoked for our prayer, O Pusan.

Wir haben dich, du Wegemeister, wie einen Wagen zum Preisgewinn für unser Gebet angespannt, o Pusan.

Wir haben dich, o Pfades Herr, wie Wagen zu dem Preisgewinn, O Puschan, zum Gebet geschirrt.

Вот и мы, о господин пути,
Словно колесницу для завоевания награды,
Запрягли тебя, о Пушан, для (победы) в поэтическом искусстве.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

अब दश ऋचावाले त्रेपनवें सूक्त का आरम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य किसके लिये किनका सेवन करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले (पथः) मार्ग के (पते) स्वामिन् ! (वयम्) हम लोग (उ) ही (वाजसातये) संग्राम का विभाग करनेवाली (धिये) प्रज्ञा के लिये (त्वा) आपको (रथम्) विमान आदि यान के (न) समान (अयुज्महि) प्रयुक्त करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य उत्तम बुद्धि पाने के लिये विद्वानों की सेवा करते हैं, वे वेगवान् रथ से एक स्थान से दूसरे स्थान के समान एक विद्या से दूसरी विद्या को शीघ्र प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे पूषन् पथस्पते ! वयमु वाजसातये धिये त्वा रथं नाऽयुज्महि ॥१॥

अथ मनुष्याः कस्मै कान् सेवेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (उ) (त्वा) त्वाम् (पथः) मार्गस्य (पते) स्वामिन् (रथम्) विमानादियानम् (न) इव (वाजसातये) सङ्ग्रामविभाजिकायै (धिये) प्रज्ञायै (पूषन्) पुष्टिकर्त्तः (अयुज्महि) प्रयुञ्ज्महि ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये मनुष्याः प्रज्ञाप्राप्तये विदुषः सेवन्ते ते वेगवता रथेन स्थानान्तरमिव विद्यान्तरं सद्यः प्राप्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात राजमार्ग, दस्यूंचे निवारण, उत्तम दक्षिणा देणाऱ्यांना प्रेरणा, दुष्टांना मारणे, श्रेष्ठांचे पालन व पशूंची वृद्धी सांगितलेली आहे. त्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जी माणसे उत्तम बुद्धी प्राप्त करण्यासाठी विद्वानांची सेवा करतात. जसा वेगवान रथ एका स्थानाहून दुसऱ्या स्थानी जातो तशी एका विद्येने दुसरी विद्या ताबडतोब प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पथ᳓स्-पथः प᳓रिपतिं वचस्या᳓
का᳓मेन कृतो᳓ अभि᳓ आनळ् अर्क᳓म्
स᳓ नो रासच् छुरु᳓धश् चन्द्र᳓अग्रा
धि᳓यं-धियं सीषधाति प्र᳓ पूषा᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
páripatim ← páripati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pathás-pathaḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vacasyā́ ← vacasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

ānaṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kā́mena ← kā́ma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kr̥táḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

candrā́grāḥ ← candrā́gra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāsat ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śurúdhaḥ ← śurúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dhíyaṁ-dhiyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sīṣadhāti ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

प॒थःऽप॑थः । परि॑ऽपतिम् । व॒च॒स्या । कामे॑न । कृ॒तः । अ॒भि । आ॒न॒ट् । अ॒र्कम् ।
सः । नः॒ । रा॒स॒त् । शु॒रुधः॑ । च॒न्द्रऽअ॑ग्राः । धिय॑म्ऽधियम् । सी॒स॒धा॒ति॒ । प्र । पू॒षा ॥

• pathas ← pathaḥ ← pathin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• pathaḥ ← pathin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• paripatiṃ ← paripatim ← paripati
• [noun], accusative, singular, masculine

• vacasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “eloquence.”

• kāmena ← kāma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• kṛto ← kṛtaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ānaﾱ ← ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rāsacchurudhaś ← rāsat ← rā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; impart.”

• rāsacchurudhaś ← śurudhaḥ ← śurudh
• [noun], accusative, plural, feminine

• candrāgrā ← candra
• [noun], neuter
• “gold.”

• candrāgrā ← agrāḥ ← agra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• sīṣadhāti ← sādh
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “promote; succeed.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

पथस्पथः सर्वस्य मार्गस्य परिपतिम् अधिपतिम् अर्कम् अर्चनीयं पूषणं कामेन काम्यमानेन फलेन कृतः वशीकृतः स्तोता वचस्या स्तुत्या अभ्यानट् अभ्यश्नुताम् । प्राप्नोतु । सः च पूषा नः अस्मभ्यं शुरुधः शुचो रोधयित्रीः गाः चन्द्राग्राः । चन्द्रमिति हिरण्यनाम । हिरण्यप्रमुखा यद्वा स्वर्णशृङ्गाः रासत् ददातु ॥ ‘रा दाने ’ । अस्माल्लेटि रूपम् ॥ तथा धियंधियं सर्वमस्मदीयं कर्म स पूषा प्र सीषधाति प्रसाधयतु ॥ ᳓

पथस्पथः सर्वस्य मार्गस्य । ‘कस्कादिषु च’ (पा.सू. 8.3.48) इति विसर्जनीयस्य सकारः, अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः’ (पा.सू. 6.1.161) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्, ‘अनुदात्तं च’ (पा.सू. 8.1.3) इत्याम्रेडितस्यानुदात्तत्वम् । परिपतिं परिपालयितारम् । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.2) । अर्कं स्तोतव्यम् । अर्क स्तवने, कर्मणि घञ्; (पा.सू. 3.3.19) अर्चतेर्वा घञ्, ‘चजोः कु घिण्यतोः’ (पा.सू. 7.3.52) इति कुत्वम्, उभयत्राप्युञ्छादित्वात् (पा.सू. 6.1.160) अन्तोदात्तत्वम् । ईदृशं हि पूषणं कामेन वशीकृतो जनः वचस्या वचसा स्तोत्ररूपेण । तृतीयैकवचनस्य याजादेशः (पा.सू. 7.1.39) । अभ्यानट् अभिप्राप्नोति । तस्मादहमप्यद्य त्वामुपागतोस्मीति भावः । अशू व्याप्तौ, ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ (पा.सू. 3.4.6) इति लङ्, श्नम् । परस्मैपदे व्यत्ययेन हल्ङ्यादिलोपे (पा.सू. 6.1.168) व्रश्चादिना षत्वम् (पा.सू. 8.2.36) । यद्वा - नशेर्गतिकर्मणः लुङि ‘मन्त्रे घस’ (पा.सू. 2.4.80) इति च्लेर्लुक्, ‘छन्दस्यपि दृश्यते’ (पा.सू. 6.4.73) इत्याडागमः ।
स पूषा नोऽस्मभ्यं रासत् ददातु । रातेर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ (पा.सू. 3.1.34) इति सिप्, ‘लेटोडाटौ’ (पा.सू. 3.4.94) इत्यडागमः । किं ददातु ? - शुरुधः शोकस्य रुधः निवारयित्रीः । क्विप् (पा.सू. 3.2.178), कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139), पृषोदरादित्वात् (पा.सू. 6.3.109) व्यञ्जनस्य लोपः । काः पुनस्ताः ? - चन्द्राग्राः ओषधीः ; चन्द्रः हिरण्यं, असितजातिर्वा चन्द्रः, सः अग्रं प्रधानमीश्वरो वा यासां ताः अस्मभ्यं ददातु ।

इदानीं प्रज्ञावतामेव धनवत्तया प्रयोजनमिति तां प्रार्थयते - धियंधियमित्यादिना चतुर्थेन पादेन ॥ सर्वां धियं प्रज्ञाम् । स पूषा प्रकर्षेण सीषधाति साधयत्वस्माकम् । सिद्ध्यतेर्ण्यन्ताद्धातुत्वे कृते लेटि ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.76) इति शप्श्लुद्विर्वचनानि, ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 7.4.78) इत्यभ्यासस्येत्वम्, तुजादित्वात् (पा.सू. 6.1.7) अभ्यासस्य दीर्घः, वर्णव्यत्ययेन धातोर्ह्रस्वत्वम्, ‘लेटोऽडाटौ’ (पा.सू. 3.4.94) इत्यात्वम्, ‘छन्दस्युभयथा’ (पा.सू. 3.4.117) इति लेट आर्धधातुकत्वाण्णिलोपः, ‘इण्कोः’ (पा.सू. 8.3.57) इति षत्वम् । यद्वा - विकरणव्यत्ययेन च्लेः ‘णिश्रि’ (पा.सू. 3.1.48) इत्यादिना चङ्द्विर्वचनादिः, णौ चङ्युपधाया ह्रस्वत्वम् (पा.सू. 7.4.1) ॥

English translation:

“May (the worshipper), influenced by the hope (of reward), approach with praise the adorable (Pūṣan), protector of all path; may he bestow upon us cows with golden horns; may Pūṣan bring to perfection our every rite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Protector: pathaspathaḥ paripatim: Pūṣan is the lord of the paths

I will direct my eloquence to the complete protector of every path. Prompted by desire, he has attained the chant.
He will bestow on us proliferating riches tipped with gold; he will cause every visionary thought to reach its goal—Pūṣan.

With most (Grassmann, Geldner, Renou), the published translation takes the hapax páripati- as ultimately derived from √pā ‘protect’, not páti- ‘lord’. However, this analysis has grave formal problems not solved by Renou’s cavalier “hapax tiré de pā- … mais influencé, pour la forme, par páti”: it would be quite difficult to get a short-vowel root syllable pafrom √pā by any normal derivational process. I now think that it is a cmpd. of -páti-, even though Wackernagel’s ‘ringsum Herr’ (AiG II.1.260) reflecting this analysis is not terribly satisfactory. My change of heart was occasioned by considering the first verse in the first hymn of the Pūṣan cycle that begins soon after this hymn, VI.53.1, whose first pāda ends pathas pate “o lord of the path.” I would now tr. our passage, “the complete lord of every path.” It might be worth noting that VI.53.1 also enlists Pūṣan’s help with our dhī́- ‘visionary thought’, as here.

Most take vacasyā́as instr. sg. to the -ā́stem vacasyā́- ‘eloquence’, requiring a verb to be supplied (e.g., Geldner “(preise ich)”). I instead interpr. it as 1st sg. act. to the denom. vacasya- (not otherwise found accented). There are two problems with my analysis: 1) the other two forms of the verb vacasya- are medial; 2) vacasyā́is accented, though supposedly a main-cl. verb. The first is not too difficult: verbs of proclaiming/praising can be labile with regard to voice. The second is more problematic and might require me to follow the standard view, tr. “(I praise, vel sim.) with my eloquence.” But see disc. of vardháyā in 10b, where I suggest that our vacasyā́here is indeed a verb and has borrowed its verbal accent from vardháyā.

The phrase kā́mena kṛtáḥ is used of Pūṣan also in nearby VI.58.3-4.

I praise with eloquence him who guards all pathways. He, when his love impelled him, went to Arka.
May he vouchsafe us gear with gold to grace it: may Pusan make each prayer of ours efective.

Lord of each way with eloquence;
Driven by love he went to Arka;
May he give us the comfort of gold,
May Pusan further our every prayer.

Den Hüter eines jeden Weges preise ich mit Beredsamkeit. Der Verliebte hat den Preis gewonnen. Er schenke uns Belohnungen mit Gold an der Spitze. Jedes Gebet möge Pusan zum Ziel führen.

Zum Hüter jedes Weges drang das Loblied, das durch Begier aus Liederlust geschaffne; Er, Puschan, schenk uns glanzerfüllte Labung und möge jede Bitte uns erfüllen.

( Я славлю) красноречиво охранителя каждого пути.
Охваченный желанием, он встретил (дружелюбно мою) песнь.
Пусть он даст нам вознаграждения, увенчанные золотом!
Пусть Пушан приводит к цели каждую молитву!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - क्षेत्रपतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

क्षे᳓त्रस्य प᳓तिना वयं᳓
हिते᳓नेव जयामसि
गा᳓म् अ᳓श्वम् पोषयित्नु᳓ आ᳓
स᳓ नो मॄळाति+ ईदृ᳓शे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣétrasya ← kṣétra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pátinā ← páti- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

hiténa ← √hi- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)

jayāmasi ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

poṣayitnú ← poṣayitnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

īdŕ̥śe ← īdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mr̥ḷāti ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

क्षेत्र॑स्य । पति॑ना । व॒यम् । हि॒तेन॑ऽइव । ज॒या॒म॒सि॒ ।
गाम् । अश्व॑म् । पो॒ष॒यि॒त्नु । आ । सः । नः॒ । मृ॒ळा॒ति॒ । ई॒दृशे॑ ॥

• kṣetrasya ← kṣetra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• patinā ← pati
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• hiteneva ← hitena ← hita
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “beneficial; wholesome; good; suitable; good; appropriate; pleasant; Aṣṭādhyāyī 5.1.5; friendly; agreeable.”

• hiteneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• jayāmasi ← ji
• [verb], plural, Present indikative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• poṣayitnv ← poṣayitnū ← poṣayitnu
• [noun], accusative, plural, neuter

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mṛﾱātīdṛśe ← mṛḍāti ← mṛḍ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “pardon.”

• mṛﾱātīdṛśe ← īdṛśe ← īdṛś
• [noun], dative, singular, masculine
• “such(a).”

वयं यजमानाः क्षेत्रस्य पतिना देवेन ॥ रुद्रं क्षेत्रपतिं प्राहुः केचिदग्निमथापरे । स्वतन्त्र एव वा कश्चित्क्षेत्रस्य पतिरुच्यते ॥ हितेनेव । इव शब्द एवार्थे । सर्वप्राणिहितेनैव तेन । अथवा मित्रेणेव । यथा सख्युः साहाय्ये सन् स्वकार्यं साधयति तद्वत् । जयामसि । जयामः क्षेत्रम् । स देवः गामश्वं च पोषयित्नु पोषयितृ गवाश्वलक्षणं धनम् आ हरत्विति शेषः । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । सः एव देवः नः अस्मान् ईदृशे उक्तलक्षणे धने दातव्ये सति मृळाति सुखयति । क्षेत्रस्य पतिना’ ( निरु. १०. १५ ) इत्यादिनिरुक्तं जानीयात् ॥

क्षेत्रस्य निष्पत्त्याधारस्य, पतिना पत्याऽधिष्ठात्रा । ‘षष्ठीयुक्तश्छन्दसि वा’ (पा.सू. 1.4.9) इति घिसंज्ञा । तेनानुगृह्यमाणा वयं जयामसि जयामः । ‘इदन्तो मसि’ (पा.सू. 7.1.46) इति इकारः । केनेव ? - हितेनेव ; यथा हितेन मित्रेण जनेन अमित्रं जयति एवं क्षेत्रपतिना जयेम । किं जयेम ? - गामश्वं पोषयित्नु पोषकमन्नादिकं प्रजाम् । आकारस्समुच्चये । गां चाश्वं च पोषयित्नु च । पुषेर्ण्यन्तात् ‘स्तनिहृषिपुषि’ (उ.सू. 316) इत्यादिना इत्नुच्प्रत्ययः, ‘अयामन्ताल्वाय्येत्न्विष्णुषु’ (पा.सू. 6.4.55) इति णेरयादेशः । स च क्षेत्रपतिः नोस्मान् मृडाति मृडयतु सुखयतु । मृड सुखने, तौदादिकः, ‘लेटोऽडाटौ’ (पा.सू. 3.4.94) इत्याडागमः । ईदृशे यथोक्ते गवादावर्थे अस्मान् स्वामित्वेन स्थापयित्वा सुखयतु । ‘त्यदादिषु दृशः’ (पा.सू. 3.2.60) इति कञ्, इदम ईशादेशः (पा.सू. 6.3.90), कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । अत्र यणादेशसवर्णदीर्घयोरकरणेन तृतीयचतुर्थपादौ पूरयितव्यौ ॥

English translation:

“With the master of the field, our friend, we triumph; may he bestow upon us cattle, horses, nourishment, for by such (gifts) he makes us happy.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With the master of the field: kṣetrasya patinā may be a reference to Rudra or Agni

By means of the Lord of the Field as if by a concluded (alliance), may we win
what prospers the cow, the horse. He will be gracious to one such as us.

With Geldner, Renou, Oberlies (RRV I.189), I supply mitréṇa with hiténeva; Witzel Gotō by contrast take it to √hi ‘impel’ and assume a winning horse.

WE through the Master of the Field, even as through a friend, obtain
What nourisheth our kine and steeds. In such may he be good to us.

By the lord of the field
As by a friend may we win
What nourishes our kine and horses;
May he be [2] favourable to such as we are.

O lord of the field, the honey-bearing wave,
As a cow milk, so for us milk;
May the lords of right graciously accord us
That which drops honey and is well purified like ghee.

Durch den Herrn der Flur gewinnen wir wie durch einen guten Freund eine Flur, die Rind und Roß nährt. Möge er unsereinem gnädig sein.

Wir mögen durch den Feldesherrn, wie durch einen lieben Freund, Rind und Ross, und was uns nährt, erlangen; er sei hold solchen, wie wir sind.

Благодаря господину Поля,
Как с помощью доброго (друга) мы покоряем (Поле),
Кормящее скотину (и) коней.
Да смилуется он над таким, как мы!

• क्षेत्रपतिः
• वामदेवो गौतमः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

• देवता - क्षेत्रपतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क्षे᳓त्रस्य पते म᳓धुमन्तम् ऊर्मिं᳓
धेनु᳓र् इव प᳓यो अस्मा᳓सु धुक्ष्व
मधुश्चु᳓तं घृत᳓म् इव सु᳓पूतम्
ऋत᳓स्य नः प᳓तयो मॄळयन्तु+

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣétrasya ← kṣétra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmā́su ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dhukṣva ← √duh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

madhuścútam ← madhuścút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

súpūtam ← súpūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mr̥ḷayantu ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

क्षेत्र॑स्य । प॒ते॒ । मधु॑ऽमन्तम् । ऊ॒र्मिम् । धे॒नुःऽइ॑व । पयः॑ । अ॒स्मासु॑ । धु॒क्ष्व॒ ।
म॒धु॒ऽश्चुत॑म् । घृ॒तम्ऽइ॑व । सुऽपू॑तम् । ऋ॒तस्य॑ । नः॒ । पत॑यः । मृ॒ळ॒य॒न्तु॒ ॥

• kṣetrasya ← kṣetra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• ūrmiṃ ← ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• dhenur ← dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• payo ← payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• asmāsu ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• dhukṣva ← duh
• [verb], singular, Present imperative
• “milk.”

• madhuścutaṃ ← madhuścutam ← madhuścut
• [noun], accusative, singular, masculine

• ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• supūtam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supūtam ← pūtam ← pū
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• patayo ← patayaḥ ← pati
• [noun], nominative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• mṛﾱayantu ← mṛḍayantu ← mṛḍay ← √mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

हे क्षेत्रस्य पते त्वं मधुमन्तं माधुर्योपेतम् ऊर्मिं प्रवृद्धम् उदकं धेनुः पयः इव सा यया दुग्धे तथा अस्मासु धुक्ष्व । ‘मधुश्चुतं मधुस्रावि सुपूर्तं घृतमिव इत्युपमा । तादृशमुदकमित्यर्थः । ऋतस्य यज्ञस्योदकस्य वा पतयः स्वामिनः नः अस्मान् मृळयन्तु सुखयन्तु । यद्वा । ऋतस्य एतत् कर्मणि षष्ठी । ऋतं मृळयन्तु प्रयच्छन्तु । मृळतिरत्र दानकर्मा ॥

हे क्षेत्रस्य पते । पराङ्गवद्भावेन षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.118) । मधुमन्तमूर्मिं मधुरेण क्षीरादिना तद्वन्तमूर्मिं अरणशीलं गवादिसमुदायम् । ‘अर्तेरूच्च’ (उ.सू. 493) इति ऋ गतावित्यस्मात् मिप्रत्ययः ऊकारश्चान्तादेशः । मधुश्चुतं मधुरं क्षीरादिकमासिञ्चन्तं, न केवलं मधुमन्तं, अपि तु सर्वदा प्राणिभ्यस्स्रवन्तम् । श्चुतिर् आसेचने, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । घृतमिव सुपूतम् । ‘सुः पूजायाम्’ (पा.सू. 1.4.94) इति कर्मप्रवचनीयत्वम्, ‘स्वती पूजायाम्’ (पा.भा. 2.2.18 वा 4) इति प्रादिसमासः, तेनाव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.2) । गतित्वाभावात् ‘सूपमानात् क्तः’ (पा.सू. 6.2.145) इत्येवं न भवति । ईदृशं गवादिसमुदायमस्मासु धुक्ष्व । स्वयमेव धुक्ष्व अस्मद्वात्सल्येन, यथा धेनुः पयस्स्वयमेव दुग्धे दोग्धृवात्सल्येन । कर्मकर्तरि लकारः, ‘न दुहस्नुनमां’ (पा.सू. 3.1.89) इति यक्प्रतिषेधः । यद्वा - क्षेत्रमित्यध्याह्रियते, गवादिसमुदायं क्षेत्राणि, दुहिः स्वरितेत् (पा.सू. 1.3.72) ।

किञ्च - ऋतस्य यज्ञस्य पतयोऽग्न्यादयो देवाः नोऽस्मानस्मदीयं वा त्वया दीयमानं गवादिसमुदायं मृडयन्तु सुखयन्तु । ‘छन्दस्युभयथा’ (पा.सू. 3.4.117) इति णिचस्सार्वधातुकत्वेन ङित्वाल्लघूपधगुणाभावः (पा.सू. 7.3.86) ॥

English translation:

“Lord of the field, bestow upon us sweet abundant, (water), as the cow (yields her) milk, dropping like honey, blend as butter; may the lords of the water make us happy.”

O Lord of the Field, as a milk-cow yields milk, milk out upon us a honeyed wave,
dripping with honey, well-purified like ghee. Let the lords of truth be gracious to us.

As the cow yieldeth milk, pour for us freely, Lord of the Field, the wave that beareth sweetness,
Distilling meath, well-purified like butter, and let the. Lords of holy Law be gracious.

Herr der Flur! Ergieß bei uns deine honigreiche Woge wie die Kuh ihre Milch, die honigträufende, wie Schmalz gutgeläuterte. Mögen die Herren des Gesetzes uns gnädig sein.

Feldesherr, lass uns die süsse Welle reichlich strömen, so wie Milch die Milchkuh, wie schöngeklärte Butter, die von Süssigkeit trieft; uns mögen die Herren des heiligen Werkes hold sein.

О господин Поля, подоись у нас
Медовой волной, словно корова – молоком,
(Волной,) сочащейся медом, прекрасно очищенной, словно жир.
Да смилуются над нами господа закона!

• क्षेत्रपतिः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ग्ने न᳓य सुप᳓था राये᳓ अस्मा᳓न्
वि᳓श्वानि देव वयु᳓नानि विद्वा᳓न्
युयोधि᳓ अस्म᳓ज् जुहुराण᳓म् ए᳓नो
भू᳓यिष्ठां ते न᳓मउक्तिं विधेम

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

náya ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

supáthā ← supátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vayúnāni ← vayúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

énaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

juhurāṇám ← √hr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

yuyodhí ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́yiṣṭhām ← bhū́yiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

náma:uktim ← náma:ukti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

अग्ने॑ । नय॑ । सु॒ऽपथा॑ । रा॒ये । अ॒स्मान् । विश्वा॑नि । दे॒व॒ । व॒युना॑नि । वि॒द्वान् ।
यु॒यो॒धि । अ॒स्मत् । जु॒हु॒रा॒णम् । एनः॑ । भूयि॑ष्ठाम् । ते॒ । नमः॑ऽउक्तिम् । वि॒धे॒म॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• naya ← nī
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• supathā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supathā ← pathā ← pathin
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vayunāni ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• yuyodhy ← yuyodhi ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

• asmaj ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• juhurāṇam ← hvṛ
• [verb noun], accusative, singular

• eno ← enaḥ ← enas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• bhūyiṣṭhāṃ ← bhūyiṣṭhām ← bhūyiṣṭha
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prevailing; most(a); chief(a); devoted(p).”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• namauktiṃ ← namauktim ← namaukti
• [noun], accusative, singular, feminine

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

हे अग्ने अङ्गनादिगुणविशिष्ट देव द्योतमान विश्वानि वयुनानि सर्वाणि प्रज्ञानानि । अनेन एतदनुष्ठितमिदं प्रायणीयमिति यदेतज्ज्ञानमस्ति तद्विद्वानित्यर्थः । यतः विद्वान् अतस्त्वम् अस्मान् सुपथा शोभनेन मार्गेण राये गन्तव्याय स्वर्गादिधनाय । द्वितीयार्थे वा चतुर्थी । प्रापणीयं रयिं प्रति नय । तदर्थं जुहुराणं कुटिलकारि एनः पापं फलप्रतिबन्धरूपम् अस्मत् अस्मत्तः युयोधि पृथक्कुरु । ते तव वयं भूयिष्ठाम् अतिप्रवृद्धां नमउक्तिं नमस्कारोक्तिं स्तुतिं विधेम परिचरेम कुर्मः ॥ ᳓

हे अग्ने देव सुपथा शोभनेन मार्गेण शास्त्राविरुद्धेन । ‘परादिश्छन्दसि’ (पा.सू. 6.2.199) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वं, ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ (पा.सू. 6.2.119) इति तु न भवति अन्तोदात्तत्वात्पथिन्शब्दस्य, क्रत्वादिर्वा द्रष्टव्यः (पा.सू. 6.2.198) । ‘न पूजनात्’ (पा.सू. 5.4.69) इति समासान्तप्रतिषेधः । इर्दृशेन मार्गेणास्मान्नय । किमर्थं ? - राये धनाय हविर्लक्षणाय ; त्वदीयहविस्सम्पादनयोग्या वयं यथा भवामस्तथा कुर्वित्यर्थः । त्वं हि विश्वानि वयुनानि ज्ञानान्यभिप्रायान्विद्वान् । ‘अजियमिशीङ्भ्यश्च’ (उ.सू. 348) इत्यजेरुनन्प्रत्ययः, ‘अजेर्व्यघञपोः’ (पा.सू. 2.4.56) इति वीभावश्च ।
किञ्च - एनः पापं दर्शपूर्णमासातिपत्तिलक्षणम् अस्मत् अस्मत्तः युयोधि अपनय । यौतिः पृथग्भावे लोटि ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.76) इति शपः श्लुः, ‘वा छन्दसि’ (पा.सू. 3.4.88) इत्यपित्त्वाभावेन अङित्त्वात् ‘अङितश्च’ (पा.सू. 6.4.103) इति धिभावः । कीदृशमेनः ? - जुहुराणं कुटिलस्वभावम् । हुर्च्छा कौटिल्ये इत्यस्मात् ‘हुर्च्छेस्सनो लुक् छलोपश्च’ (उ.सू. 257) इत्यानच्प्रत्ययः । हुर्छितुमिच्छति जुहुराणम् । यद्वा - हृ प्रसह्यकरणे, जुहोत्यादिकः, तस्मात्ताच्छीलिके (पा.सू. 3.2.129) चानशि शपः श्लुः (पा.सू. 2.4.75), ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 7.1.103) इत्युत्वम् । तदर्थं वयं ते तुभ्यं भूयिष्ठां बहुतमां नमउक्तिं नमस्कारोक्तिं विधेम क्रियास्म । विध विधाने, आशिषि लिङ्, ‘लिङ्याशिषि’ (पा.सू. 3.1.86) इत्यङ्, यासुडादिः (पा.सू. 3.4.103)।, ‘छन्दस्युभयथा’ (पा.सू. 3.4.117) इति सार्वधातुकत्वात्सलोपः, अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.2) । नमस आद्युदात्तत्वम् । ‘पथो वा एषः’ (तै.सं. 2.2.2) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

हे अग्ने शोभनेन मार्गेण अस्मान्नय धनार्थम् । हे देव विश्वानि वयुनानि ज्ञानोपायभूतानि विद्वान् ।
किञ्च - जुहुराणं कुटिलस्वभावं चैनः पापमस्मत्तो युयोधि पृथक्कुरु । वयं च ते भूयिष्ठां नमउक्तिं विधेमेति ॥

O Agni, lead us to wealth by an easy path:
you know all the rituals, O god.
Keep us from ritual transgression.
May we offer you the greatest reverence.

English translation:

“Agni, knowing all kinds of knowledge, lead us by good ways to wealth; remove from from us the sun that would force us astray, that we may offer to you most ample adoratioṇ”

O Agni, lead us to wealth by an easy path, since you know all the (ritual) patterns, o god.
Keep from us transgression, going its crooked way. Might we offer you the greatest expression of reverence.

The dat. rāyé with √nī may go too easily into English as a goal, “lead to wealth”; ‘for wealth’ might be more faithful to the case form. However, I do not subscribe to Witzel Gotō’s interpr. of supáthā as a neut. pl. goal (“zu den Orten, wo gute Wege sind”), which seems awk. and unnec. when an instr. sg. works well and is paralleled elsewhere.

(víśvāni) vayúnāni vidvā́n is a standard phrase, used esp. of Agni (I.72.7, III.5.6, VI.15.10, X.122.2), referring presumably to his deep knowledge of the ritual as the god most enmeshed in ritual.

I take juhurāṇá- to √hvṛ / hru ‘go crookedly, go astray’ (with Geldner and Renou, as well as Grassmann), rather than with √hṛ ‘be angry’ with Insler (JAOS 88, 1968), apparently followed by Witzel Gotō (“den zürnenden Frevel”). The contrast between the easy path in pāda a and the énas- that goes crookedly/astray in c supports this ascription, as does abhihrút- in 6d. Agastya uses the same participle in I.173.11, where its affinity to √hvṛ rather than √hṛ is even clearer.

BY goodly paths lead us to riches, Agni, God who knowest every sacred duty.
Remove the sin that makes us stray and wander. most ample adoration will we bring thee.

Agni! Lead us to wealth on a good path, O god who knowest all rules. Drive away from us sin which leads us astray. We will offer to thee the fullest praise.

O Agni, lead us by a fair path to wealth,
O god, knowing all the ways;
Keep away/ Drive from us the sin that makes us wander;
We will accord to thee most abundant honour.

Agni, führ uns auf gutem Wege zu Reichtum, der du alle rechten Wege kennst. O Gott! Wende von uns die Sünde ab, die auf Abwege führt! Wir wollen dir die größte Huldigungsrede recht machen.

Führ, Agni, uns auf schönem Pfad zum Reichthum der du, o Gott, die Werke alle kennest, Die Sünde, die verblendet, halte fern uns, wir wollen besten Andachtsspruch dir weihen.

О Агни, поведи нас прекрасным путем к богатству,
Зная, о бог, все вехи.
Отврати от нас грех, сбивающий с пути!
Мы хотим почтить тебя выражением самого большого поклонения.

• अग्निः
• अगस्त्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ नवासी सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) मनोहर आनन्द के देनेवाले (अग्ने) स्वप्रकाशस्वरूपेश्वर (विद्वान्) सकल शास्त्रवेत्ता ! आप (अस्मान्) हम मुमुक्षु अर्थात् मोक्ष चाहते हुए जनों को (राये) धनादि प्राप्ति के लिये (सुपथा) धर्मयुक्त सरल मार्ग से (विश्वानि) समस्त (वयुनानि) उत्तम-उत्तम ज्ञानों को (नय) प्राप्त कराइये, (जुहुराणम्) खोटी चाल से उत्पन्न हुए (एनः) पाप को (अस्मत्) हमसे (युयोधि) अलग करिये जिसमें हम (ते) आपकी (भूयिष्ठाम्) अधिकतर (नमउक्तिम्) सत्कार के साथ स्तुति का (विधेम) विधान करें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को धर्म तथा विज्ञान मार्ग की प्राप्ति और अधर्म की निवृत्ति के लिये परमेश्वर की अच्छे प्रकार प्रार्थना करनी चाहिये और सदा सुमार्ग से चलना चाहिये, दुःखरूपी अधर्ममार्ग से अलग रहना चाहिये, जैसे विद्वान् लोग परमेश्वर में उत्तम अनुराग करते वैसे अन्य लोगों को भी करना चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे देवाऽग्ने विद्वाँस्त्वमस्मान्राये सुपथा विश्वानि वयुनानि नय। जुहुराणमेनोऽस्मद्युयोधि यतो वयं ते भूयिष्ठां नमउक्तिं विधेम ॥ १ ॥

अथेश्वरगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) स्वप्रकाशस्वरूपेश्वर (नय) प्रापय (सुपथा) धर्म्येण सुगमेन सरलेन मार्गेण (राये) ऐश्वर्यानन्दप्राप्तये (अस्मान्) मुमुक्षून् (विश्वानि) सर्वाणि चराचरजगत्कर्माणि च (देव) कमनीयानन्दप्रद (वयुनानि) प्रज्ञानानि (विद्वान्) यो वेत्ति (युयोधि) वियोजय (अस्मत्) (जुहुराणम्) कुटिलगतिजन्यम् (एनः) पापम् (भूयिष्ठाम्) अधिकाम् (ते) तव (नमउक्तिम्) नमसा सत्कारेण सह स्तुतिम् (विधेम) कुर्याम ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्धर्मविज्ञानमार्गप्राप्तये अधर्मनिवृत्तये च परमेश्वरः सम्प्रार्थनीयः सदा सुमार्गेण गन्तव्यं दुष्पथादधर्ममार्गात्पृथक् स्थातव्यं यथा विद्वांसः परमेश्वरे परानुरक्तिं कुर्वन्ति तथेतरैश्च कार्या ॥ १ ॥

या सूक्तात परमेश्वर, विद्वान व शिक्षण देणाऱ्यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी धर्म व विज्ञानाची प्राप्ती व अधर्माच्या निवृत्तीसाठी परमेश्वराची चांगल्या प्रकारे प्रार्थना केली पाहिजे व सदैव सुमार्गाने चालले पाहिजे. दुःखरूपी अधर्म मार्गापासून दूर राहिले पाहिजे. जसे विद्वान लोक परमेश्वरात अनुरक्त असतात, तसे इतर लोकांनीही राहिले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ देवा᳓नाम् अ᳓पि प᳓न्थाम् अगन्म
य᳓च् छक्न᳓वाम त᳓द् अ᳓नु प्र᳓वोळ्हुम्
अग्नि᳓र् विद्वा᳓न् स᳓ यजात् से᳓द् उ हो᳓ता
सो᳓ अध्वरा᳓न् स᳓ ऋतू᳓न् कल्पयाति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

aganma ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ápi ← ápi (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

právoḷhum ← √vah- (root)
{case:ACC, number:SG}

śaknávāma ← √śak- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yajāt ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

adhvarā́n ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kalpayāti ← √kl̥p- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tū́n ← r̥tú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । दे॒वाना॑म् । अपि॑ । पन्था॑म् । अ॒ग॒न्म॒ । यत् । श॒क्नवा॑म । तत् । अनु॑ । प्रऽवो॑ळ्हुम् ।
अ॒ग्निः । वि॒द्वान् । सः । य॒जा॒त् । सः । इत् । ऊं॒ इति॑ । होता॑ । सः । अ॒ध्व॒रान् । सः । ऋ॒तून् । क॒ल्प॒या॒ति॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• aganma ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yacchaknavāma ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yacchaknavāma ← śaknavāma ← śak
• [verb], plural, Present imperative
• “can; invigorate.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pravoḍhum ← pravah ← √vah
• [verb noun]
• “take away; issue.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vidvān ← vidvas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “erudite; expert; wise; conversant(p); enlightened.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajāt ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• sed ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• adhvarān ← adhvara
• [noun], accusative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṛtūn ← ṛtu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• kalpayāti ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

देवानां देवलोकादिगमनसाधनं देवानां स्वभूतं पन्थां पन्थानं तम् अपि वैदिकमार्गं वयम् आ अगन्म आगतवन्तो भवेम येन देवान् प्राप्नुमः । तथा वयं यत् कर्म अनुष्ठातुं शक्नवाम शक्नुमः समर्था भवामः तत् कर्म अनुक्रमेण प्रवोळ्हुं प्रकर्षेण वोढुं समाप्तिं प्रापयितुं समर्था भवेम । अनन्तरं विद्वान् तं पन्थानं जानानः सः अग्निः यजात् देवान् यजतु । सेदु स एव खलु होता मनुष्याणां होमनिप्पादकः । ततः सः एवाग्निः अध्वरान् यज्ञान् किंच ऋतून् कालान् कल्पयाति कल्पयतु करोतु ॥

देवानां पन्थां पन्थानं (वयं) कर्ममार्गं आगन्म आगता भूयास्म । ‘मन्त्रे घसह्वर’ (पा.सू. 2.4.80) इत्यादिना च्लेर्लुक् । यद्वा - ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.73) इति शपो लुक् । ‘पथिमथोस्सर्वनामस्थाने’ (पा.सू. 6.1.199) इति पथिन्शब्दस्याद्युदात्तत्वम्, द्वितीयैकवचनेपि व्यत्ययेन (पा.सू. 3.1.85) ‘पथिमथ्यृभुक्षामात्’ (पा.सू. 7.1.85) इत्यात्वम् । ये वयं कालातिपत्त्या कर्ममार्गात्प्रच्युतास्तेऽपि वयम् ।
यद्वा - यतः कर्ममार्गात्प्रच्युताः, तमपि पन्थानमागन्म । किं कार्त्स्न्येन सर्वं र्वोढुं शक्यत इत्यत आह - यच्छक्नवाम यावत्किञ्चिदेव विषये अनुष्ठातुं शक्नुयाम । लोट्याडागमः (पा.सू. 3.4.92), सतिशिष्टो विकरणस्वरः (पा.सू. 6.1.158 वा 9) । तदनु प्रवोढुं तच्छक्यं कर्मजातं अनुक्रमेणाविच्छेदेन निर्वोढुं पन्थानमगन्म । अविच्छेदेनानुष्ठानं प्रवाहः । प्रवोढुमित्यत्र ‘तादौ च निति कृत्यतौ’ (पा.सू. 6.2.50) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । शक्त्या कर्मप्रवाहो लक्ष्यत इति लक्षणे अनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् (पा.सू. 1.4.84) । यद्वा - तदिति लिङ्गव्यत्ययेन (पा.सू. 3.1.85) नपुंसकत्वम्, तं पन्थानमनु प्रवोढुं यस्माद्वयं शक्नवाम । सम्भावने लोट् । तस्मात्तमागता वयमिति ।
ननु तदवस्थमेव कर्मणो वैकल्यं, कथं वा निर्वोढुं शक्यत इत्यत आह - स एव खल्वग्निः पथिकृन्नामा यजात् यजेत् अविगुणं यागं निर्वर्तयिष्यति अनतिपन्नतां कर्मणस्सम्पादयिष्यति । लेट आडागमः (पा.सू. 3.4.94) ।
कोऽस्य विशेष इत्यत आह - विद्वान् सम्यग्यागसम्पादनोपायज्ञः । ननु देवानां यागेऽतिपन्ने किमग्निना शक्यमित्यत आह - स एव खल्वग्निः होता देवानां साधु आह्वाता । ह्वयतेस्तृनि ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 6.1.34) इति सम्प्रसारणम् । देवाः खल्वग्निना हूयमानाः कर्मणो वैगुण्यमनादृत्य आगमिष्यन्तीति । अधुना किमग्निना अशक्यं कर्तुमिति प्रतिपाद्यते - स खल्वग्निः अध्वरान् यागान् कल्पयाति कल्पयति अकालकृतानपि फलप्रदानसमर्थान् करोति ।
यद्वा - अध्वरान् ध्वरैः कर्मणो वारकैः कालातिपत्त्यादिदोषैः रहितानस्मान् अस्मद्यागान्वा करोतु । एवं हि ‘नञ् सुभ्याम्’ (पा.सू. 6.2.172) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं लभ्यते । ननु कालो बलवान्, तत्कथं तदतिपत्तिः अग्निना परिहर्तुं शक्यत इत्यत आह - स एव खल्वग्निः ऋतून् कालावयवान् कल्पयाति, आदित्यात्मनाप्यग्नेरेवावस्थितत्वात् । यः कालस्यैव स्रष्टा स कथं विपन्नकालं अविपन्नं कर्तुं न शक्नुयादिति भावः ।

अत्र स इति पदं चतुः प्रयुज्यते । तत्र संहितायां प्रथमस्य ‘एतत्तदोः’ (पा.सू. 6.1.132) इति प्रथमा लुप्यते । द्वितीयस्य तु ‘सोऽचि लोपे चेत्’ (पा.सू. 6.1.134) इति लुप्यते । तृतीयस्य तु ‘अतो रोः’ (पा.सू. 6.1.113) इति रोरुत्वे, गुणे च कृते, ‘अनुदात्ते च कुधपरे’ (पा.सू. 6.1.120) इति रोः प्रकृतिभावः । चतुर्थस्य तु ‘भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि’ (पा.सू. 8.3.17) इति यत्वे कृते, ‘लोपश्शाकल्यस्य’ (पा.सू. 8.3.19) इति लुप्यते, लोपस्यासिद्धत्वात् (पा.सू. 8.2.1) गुणो न क्रियते ॥

English translation:

“May we pursue the path that leads to the gods to convey that (worship) which we may be able (tooffer). May that wise Agni minister, for he verily is the ministrant priest, and let him prescribe the ceremonies andthe seasons.”

We have come along the path of the gods, to carry forward along it what we can.
Agni is the one who knows: he will perform the sacrifice; just he is the Hotar. He will arrange the rites, he the ritual sequences.

To the Gods’ pathway have we travelled, ready to execute what work we may accomplish.
Let Agni, for he knows, complete the worship. He is the Priest: let him fix rites and seasons.

We have come to the path of the gods
To accomplish that which we have power to do;
Let wise Agni sacrifice [3], let him be Hotr
Let him arrange the offerings him the seasons.

Wir haben den Weg der Götter beschritten, um, soviel wir vermögen, vor uns zu bringen. Agni ist der Kundige, er soll opfern; er allein ist der Hotri, er soll die Opfer, er die Zeiten einteilen.

Zum Pfad der Götter sind wir nun gekommen, um drauf zu wandern, wie wir es vermögen; Der kund’ge Agni opfre und sei Priester; er ordne Feste und der Opfer Zeiten.

(Вот) вступили мы на путь самих богов,
Чтобы проводить то, что мы сможем.
Этот Агни-знаток пусть жертвует – ведь он хотар!
Он пусть распределяет обряды, он – время (жертвоприношений)!

• अग्निः
• त्रितः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्-अपि पन्थाम्) द्युस्थानी ग्रहों के भी मार्ग-गतिक्रम को (आ-आगन्म) हम जान लें (यत्-शक्नवाम) जिससे कि जानने में समर्थ होवें (तत्-अनु प्रवोढुम्) उसके अनुसार प्रचार अनुष्ठान करने का आरम्भ कर सकें (सः-अग्निः-विद्वान्) वह सूर्य अग्नि ग्रहों के मार्ग को जनाता हुआ (सः-यजात्) हमें ज्योतिर्विद्या में जोड़ देता है (स-इत्) वह ही (होता) ज्योतिर्विज्ञान का सम्पादक य निमित्त है (सः-अध्वरान् सः-ऋतून् कल्पयाति) वह समस्त जीवों में प्राणों का और समस्त स्थानों में ऋतुओं का सञ्चार करताहै ॥३॥

भावार्थभाषाः - सूर्य का ज्ञान मानव के लिये अत्यन्त आवश्यक है। आकाश में गृह तारों के गतिमार्गों के ज्ञान का निमित्त, ज्योतिर्विद्या का आधार तथा जीवों में प्राणों का प्रेरक एवं लोकों पर ऋतु सञ्चार का कारण वही सूर्य है। विद्यासूर्य विद्वान् से दिव्य जीवन के मार्ग को जानना चाहिये और प्राणविद्या तथा काल-ज्ञान को ग्रहण करना चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्-अपि पन्थाम्) द्युस्थानभवानां चन्द्रादिग्रहोपग्रहाणां खल्वपि “देवः-द्युस्थानो भवतीति वा” [निरु० ७।१६] पन्थानं मार्गं गगनक्रमं पन्थानमिति स्थाने पन्थामिति छान्दसः प्रयोगः (आ-आगन्म) जानीयाम (यत्-शक्नवाम) यतो ज्ञातुं समर्था भवेम (तत्-अनु प्रवोढुम्) तदनुसरन्तः प्रवाहयितुं प्रचारयितुं कार्येऽनुष्ठातुमारभेमहि-इत्यर्थः (सः-अग्निः-विद्वान्) स एव सूर्योऽग्निर्वेदयन्-द्युस्थानानां ग्रहाणां मार्गं ज्ञापयन् सन् (यजात्) ज्योतिर्विद्यायां सङ्गमयेत्-‘अन्तर्गतणिजर्थः (स-इत्) सः “सुपां सुलुक्०” [अष्टा० ७।१।३९] इति सोर्लुक्, एव (होता) ज्योतिर्विज्ञानस्य सम्पादननिमित्तीभूतः (सः-अध्वरान् सः-ऋतून् कल्पयाति) सः प्राणान् “प्राणोऽध्वरः” [श० ७।३।१।५] ऋतूंश्च सम्पादयति ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसूयव आत्रेयाः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓द् वा᳓हिष्ठं त᳓द् अग्न᳓ये
बृह᳓द् अर्च विभावसो
म᳓हिषीव तुव᳓द् रयि᳓स्
तुव᳓द् वा᳓जा उ᳓द् ईरते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́hiṣṭham ← vā́hiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

arca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vibhāvaso ← vibhā́vasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

máhiṣī ← máhiṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

út ← út (invariable)

vā́jāḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

यत् । वाहि॑ष्ठम् । तत् । अ॒ग्नये॑ । बृ॒हत् । अ॒र्च॒ । वि॒भा॒व॒सो॒ इति॑ विभाऽवसो ।
महि॑षीऽइव । त्वत् । र॒यिः । त्वत् । वाजाः॑ । उत् । ई॒र॒ते॒ ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāhiṣṭhaṃ ← vāhiṣṭham ← vāhiṣṭha
• [noun], nominative, singular, neuter

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• arca ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• vibhāvaso ← vibhāvasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sun; Surya.”

• mahiṣīva ← mahiṣī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “female buffalo; Mahiṣī; queen; mahiṣī [word]; mahiṣī; Old World buffalo.”

• mahiṣīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• rayis ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• vājā ← vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

वाहिष्ठं वोढ़ृतमं यत् स्तोत्रं तदग्नये क्रियते । अतो हे विभावसो प्रभाधनाग्ने बृहत् बह्वन्नं धनं च अर्च अस्मभ्यं प्रयच्छ । कथमस्यान्नधनप्रदातृत्वमित्यपेक्षायामाह । यतः त्वत् त्वत्तः सकाशात् महिषी महती रयिः धनम् उदीरते उद्गच्छति । वाजाः अन्नानि च त्वत् त्वत्तः उदीरते उद्गच्छन्ति । इवेति पूरणः ॥

वाहिष्ठं वाहयितृतमं प्रीतेः प्रापयितृ । स्तोत्रमेव चेदृशं भवति । तस्मादीदृशं यत् स्तोत्रं तदग्नये अग्न्यर्थमेव । अग्निरेव रमणीयं स्तोत्रमर्हति, तस्मादीदृशेन स्तोत्रेण त्वामेव स्तौमीति भावः । वाहयितृशब्दात् ‘तुश्छन्दसि’ (पा.सू. 5.3.49) इतीष्ठन्प्रत्ययः, ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ (पा.सू. 6.4.154) इति तृशब्दलोपः, व्यत्ययेन तस्यासिद्धत्वमनादृत्य ‘टेः’ (पा.सू. 6.4.155) इति टिलोपः । यद्वा - वाहृ प्रयत्ने इत्यस्माद्धातोस्तृजन्तादिष्ठन्प्रत्ययः । अभीष्टनिर्वहणं प्रयत्नः । हे विभावसो तेजोधन त्वमपि बृहत् प्रशस्तं मदीयं स्तोत्रं अर्च बहुमन्यस्व अङ्गीकुरु ।
किमिति देवतान्तरं मुक्त्वा अग्निरेव स्तूयते इत्यत आह - त्वत् त्वत्तः रयिः धनं उत्पद्यते । उदीरत इति वक्ष्यमाणबहुवचनान्तमत्र एकवचनान्तविपरिणामेन सम्बध्यते ।
कस्मादिव ? - महिषीव, महान् ऋषिर्महर्षिः महेश्वरः । पृषोदरादित्वात् (पा.सू. 6.3.109) आकारस्येत्वम्, रेफलोपश्च । ततः पञ्चम्येकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इति लुक् । महाराजादिव त्वत्तो धनमुत्पद्यते । वृषादित्वात् (पा.सू. 6.1.203) आद्युदात्तत्वम् । यद्वा - महिष्येव गृह्यते, यथा राजभार्यायाः रत्नादिकं लभते एवं त्वत्तोपि । ‘अविमह्योष्टिषच्’ (उ.सू. 48) इति महेष्टिषचि कृते टित्त्वात् ङीप् (पा.सू. 4.1.15) । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण (पा.सू. 6.1.174) ङीप उदात्तत्वे प्राप्ते ’ महिष्य(ा)षाढयो(र्जाये)रिष्टकाख्या (चेत्)याम्’ (फि.सू. 68) इत्याद्युदात्तत्वम् । किञ्च - वाजाः अन्नान्यपि त्वत्तः उदीरते उत्पद्यन्ते । ईर गतौ कम्पने च, इत्यदादिकोऽनुदात्तेत्, ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ (पा.सू. 7.1.5) इत्यदादेशः ॥

English translation:

“That (praise) which best conveys (our veneration, is due) to Agni; affluent in splendour, grant us, (Agni), great (wealth), for from you vast riches and ample food proceed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 26.12; yad vahiṣṭham tad agnaye bṛhad arca vibhāvaso: addressed to the udgātā, the interpretation is: sing to Agni, that bṛhad sāma (a hymn of the Sāmaveda), which is the most effectual means of obtaining our desires; mahiṣī iva tvad rayistvad vājā udīrate: mahiṣī is the adjective of rayi, great riches, iveti pūraṇaḥ; alternatively, iva denotes a comparison, thus explaining the passage: as the first-married bride proceeds from her home to her hausband, prathamapariṇītā strī gṛhāt patim udgacchati so riches and food proceed to the worshipper, Agni, from you

What best conveys (offerings), that is for Agni. Chant (your chant) aloft, o you of far-radiant goods.
Like a buffalo-cow wealth (arises) from you; victory’s prizes arise
from you.

The mightiest song is Agni’s: shine on high, thou who art rich in light.
Like the Chief Consort of a King, riches and strength proceed -from thee.

Sing mightily to Agni the (song) which may best bring him (to us), O (god) rich in splendour 1! From thee (proceeds) wealth (mighty) like a buffalo-cow 2; from thee proceed gains.

What carrieth best is for Agni;
Sing aloud, O thou of brilliant radiance.
From thee wealth, like a cow,
From thee strength riseth forth.

Singe dem Agni ein hohes Lied, das am meisten Zugkraft hat, o Vibhavasu. Von dir geht Reichtum aus, groß wie eine Büffelkuh, von dir die Siegerpreise.

Dein, Agni, ist das köstlichste, o strahle hell, du glänzender, Wie eine Milchkuh kommt von dir der Reichthum, Labungen von dir.

Исполни для Агни такое высокое (восхваление),
Которое лучше всех увозит жертву, о богатый сверкающим добром!
От тебя богатство, (прекрасное,) как главная жена,
От тебя исходят награды.

• अग्निः
• वसुयव आत्रेयः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब अग्निपदवाच्य राजदृष्टान्त से विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विभावसो) स्वयं प्रकाशित ! (यत्) जिस (वाहिष्ठम्) अतिशय प्राप्त करनेवाले का (अग्नये) राजा के लिये (बृहत्) बड़ा (अर्च) सत्कार करो (तत्) उसकी (महिषीव) बड़ी अर्थात् पटरानी के सदृश सेवा करो और जो (त्वत्) आपसे (रयिः) धन और (त्वत्) आपसे (वाजाः) अन्न आदि (उत्, ईरते) उत्तमता से उत्पन्न होते हैं, उनको हम लोग प्राप्त होवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे पतिव्रता रानी अपने पति का निरन्तर सत्कार करती और उससे उत्पन्न हुए अत्यन्त सुख को प्राप्त होती है, वैसे ही मनुष्य विद्वानों का आदर करके उनसे उत्पन्न हुई अर्थात् उनके सम्बन्ध से प्रकट हुई बुद्धि को प्राप्त होकर निरन्तर सुखी हो ॥७॥

अन्वय: हे विभावसो ! यद्यं वाहिष्ठमग्नये बृहदर्च तत्तम्महिषीव सेवस्व यस्त्वद्रयिस्त्वद् वाजा उदीरते तान् वयं लभेमहि ॥७॥

अथाग्निपदवाच्यराजदृष्टान्तेन विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यम् (वाहिष्ठम्) अतिशयेन वोढारम् (तत्) तम् (अग्नये) राज्ञे (बृहत्) (अर्च) सत्कुरु (विभावसो) स्वप्रकाश (महिषीव) ज्येष्ठा राज्ञीव (त्वत्) (रयिः) धनम् (त्वत्) (वाजाः) अन्नाद्याः (उत्) (ईरते) उत्कृष्टतया जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा पतिव्रता राज्ञी स्वपतिं सततं सत्करोति तस्माज्जातं पुष्कलसुखं लभते तथैव मनुष्या विदुषः संसेव्य तेभ्यो जातां प्रज्ञां प्राप्य सततं सुखयन्तु ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी पतिव्रता राणी आपल्या पतीचा निरंतर सत्कार करते व त्यापासून अत्यंत सुख प्राप्त करते तसाच माणसांनी विद्वानांचा आदर करून त्यांच्या संगतीने उत्पन्न झालेल्या बुद्धिमुळे निरंतर सुखी व्हावे. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - प्रतिष्ठा

त्व᳓म् अग्ने व्रतपा᳓ असि
देव᳓ आ᳓ म᳓र्तियेषु आ᳓
तुवं᳓ यज्ञे᳓षु ई᳓डियः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vratapā́ḥ ← vratapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । व्र॒त॒ऽपाः । अ॒सि॒ । दे॒वः । आ । मर्त्ये॑षु । आ ।
त्वम् । य॒ज्ञेषु॑ । ईड्यः॑ ॥

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । व्र॒त॒पा इति॑ व्रत-पाः । अ॒सि॒ । दे॒वः । एति॑ । मर्त्ये॑षु । आ ॥
त्वम् । [6] य॒ज्ञेषु॑ । ईड्यः॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vratapā ← vrata
• [noun], neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• vratapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protecting.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• martyeṣv ← martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• yajñeṣv ← yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

हे अग्ने देवः द्योतमानः त्वं मर्त्येष्वा मनुष्येषु च देवेषु च मध्ये व्रतपाः असि । व्रतानां कर्मणां रक्षिता भवसि । अतः कारणात् यज्ञेषु त्वम् ईड्यः स्तुत्योऽसि ॥

देव इति सप्तमीबहुवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्यादिना स्वादेशः । आकारौ समुच्चयवाचिनौ । हे अग्ने देवेषु च मर्त्येषु (मनुष्येषु) च त्वमेव व्रतपाः व्रतानां पाता रक्षकः नान्यः कश्चित् । पातेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यन्ते’ (पा.सू. 3.2.75) इति वचनाद्विच् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । किञ्च - त्वमेव यज्ञेषु ईड्यः स्तुत्यः । ‘ईडवन्दवृशंसुदुहां ण्यतः’ (पा.सू. 6.1.214) इत्याद्युदात्तत्वम् । अतोऽस्मानखण्डितव्रतान् पाहि । त्वामेव वयं स्तुम इति भावः ॥

English translation:

“Agni, who are a god among mortals, (and among gods), you are the guardian of religious obligations;you are to be hymned at sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Among mortals: Agni, you, the divine, are among mortals (and among gods)the guardian of religious rites

You, Agni, are the protector of commandments, a god here among mortals here;
you are to be reverently invoked at the sacrifices.

THOU Agni, God mid mortal men, art guard of sacred rites, thou art
To be adored at sacrifice.

Thou, O Agni, art the guardian of law,
Among the gods and mortals;
Thou art to be invoked at the sacrifices.

Du, Agni, bist der Gesetzeshüter, der Gott unter den Sterblichen, du bist bei den Opfern zu berufen.

Du Agni bist des Opfers Hort, ein Gott du unter Sterblichen, Und bei den Opfern anzuflehn.

Ты, о Агни, хранитель обетов,
Бог среди смертных,
Ты достоин призывов на жертвоприношениях.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• भुरिगार्चीगायत्री
• षड्जः

अग्निवाच्य परमात्मा की स्तुति कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वव्यापिन् परमात्मन् ! (त्वम्) तू ही (व्रतपाः+असि) संसार के नित्य नियमों और भक्तों के व्रतों का पालक है (आ) और (मर्त्येषु) मनुष्यों में तथा देवों में (देवः) तू ही स्तुत्य है (आ) और (त्वम्) तू ही (यज्ञेषु) यज्ञों में (ईड्यः) पूज्य है ॥१॥

भावार्थभाषाः - सर्वत्र यज्ञों, शुभकर्मों और गृह्यकर्मों में एक परमात्मा ही पूज्य है ॥१॥

अब इस अष्टमाध्याय के उपसंहार में परमात्मा की स्तुति वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (देवः, त्वम्) सर्वत्र प्रकाश करते हुए आप (मर्त्येषु, आ) सर्वमनुष्यों के मध्य में (व्रतपाः, असि) कर्मों के रक्षक हैं, इससे (त्वम्) आप (यज्ञेषु) यज्ञों में (आ, ईड्यः) प्रथम ही स्तुतिविषय किये जाते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वरक्षक, सर्वव्यापक, सर्वप्रतिपालक परमात्मन् ! आप सबके पिता=पालन, पोषण तथा रक्षण करनेवाले और सबको कर्मानुसार फल देनेवाले हैं, इसीलिये आपकी यज्ञादि शुभकर्मों में प्रथम ही स्तुति की जाती है कि आपके अनुग्रह से हमारा यह शुभ कर्म पूर्ण हो ॥१॥

अग्निवाच्यः परमात्मा स्तूयते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने=सर्वव्यापिन् परमात्मन् ! त्वं व्रतपा असि=सर्वेषां व्रतानां नित्यनियमानां च पालको भवसि। त्वमेवैकः। मर्त्येषु=मनुष्येषु। आशब्दश्चार्थः। आ पुनः। देवेषु। देवः=स्तुत्योऽसि। आ पुनः। यज्ञेषु=सर्वेषु शुभकर्मसु। त्वमेव ईड्यः=पूज्योऽसि ॥१॥

अथाष्टमाध्यायमुपसंहरन् परमात्मानं स्तौति।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (देवः, त्वम्) द्योतमानस्त्वम् (मर्त्येषु, आ) सर्वमर्त्येषु (व्रतपाः, असि) कर्मरक्षकोऽसि अतः (त्वम्, आ) त्वं समन्तात् आदौ (यज्ञेषु, ईड्यः) यज्ञेषु स्तुत्यो भवसि ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् वो वय᳓म् प्रमिना᳓म व्रता᳓नि
विदु᳓षां देवा अ᳓विदुष्टरासः
अग्नि᳓ष् ट᳓द् वि᳓श्वम् आ᳓ पृणाति विद्वा᳓न्
ये᳓भिर् देवाँ᳓ ऋतु᳓भिः कल्प᳓याति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
praminā́ma ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áviduṣṭarāsaḥ ← áviduṣṭara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vidúṣām ← √vid- 2 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥ṇāti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kalpáyāti ← √kl̥p- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

r̥túbhiḥ ← r̥tú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

तत् । वः॒ । व॒यम् । प्र॒ऽमि॒नाम॑ । व्र॒तानि॑ । वि॒दुषा॑म् । दे॒वाः॒ । अवि॑दुःऽतरासः ।
अ॒ग्निः । तत् । विश्व॑म् । आ । पृ॒णा॒ति॒ । वि॒द्वान् । येभिः॑ । दे॒वान् । ऋ॒तुऽभिः॑ । क॒ल्पया॑ति ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mināma ← mī
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “transgress; damage.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• viduṣāṃ ← viduṣām ← vidvas
• [noun], genitive, plural, masculine
• “erudite; expert; wise; conversant(p); enlightened.”

• devā ← devau ← deva
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aviduṣṭarāsaḥ ← aviduṣṭara
• [noun], nominative, plural, masculine

• agniṣ ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṭad ← ṭat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛṇāti ← pṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• vidvān ← vidvas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “erudite; expert; wise; conversant(p); enlightened.”

• yebhir ← yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtubhiḥ ← ṛtu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• kalpayāti ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

हे देवाः अविदुष्टरासः अविद्वत्तरा अत्यन्तमजानन्तः वयं वः युष्माकं यत् यत्किंचित् व्रतानि कर्माणि विदुषां भवतां जानतामेव प्रमिनाम प्रहिंसितवन्तः। भवत्सु जानत्सु नित्यनैमित्तिककर्माणि विलोपितवन्त इत्यर्थः । विद्वान् एतत् सर्वं जानानः अग्निः स्विष्टकृत् तत् एतत् विश्वं सर्वं कर्मजातम् आ पृणाति आपूरयतु। फलसहितं करोत्वित्यर्थः । केनापूरयतु तत्राह। येभिः ऋतुभिः यागयोग्यैः कालैः देवान् कल्पयाति कल्पयति कर्माङ्गभावाय समर्थयति तैरापूरयतु ।

हे देवा वो युष्माकं विदुषामखण्डितज्ञानानां सम्बन्धीनि व्रतानि कर्माणि वयं अविदुष्टरासः अविद्वत्तराः क्षणेक्षणे सम्भाव्यमानप्रमादाः । अयस्मयादित्वेन (पा.सू. 1.4.20) भत्वाद्वसोस्सम्प्रसारणम्, ‘आज्जसेरसुक्’ (पा.सू. 7.1.50) । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.2) । ईदृशा वयं यद्यस्मात् प्रमिनाम हिंसितवन्तः । मीङ् हिंसायां क्र्यादिः, तस्मात् ‘उपसंवादाशङ्कयोश्च’ (पा.सू. 3.4.8) इत्याशङ्कायां लेट् । कारणतः कार्यानुमानमाशङ्का । अज्ञानातिशयेन कर्मलोप आशङ्क्यते । ‘लेटोऽडाटौ’ (पा.सू. 3.4.94) इत्याडागमः, ‘स उत्तमस्य’ (पा.सू. 3.4.98) इति सकारलोपः । ‘मीनातेर्निगमे’ (पा.सू. 7.3.81) इति धातोः ह्रस्वत्वम्, ‘हिनुमीना’ (पा.सू. 8.4.15) इति णत्वं बहुलवचनान्न भवति । तत् तस्मात्कारणाद्विश्वं (अ) खण्डितं सर्वं कर्मजातं अग्निरेवायमिज्यमानः व्रतपतिनामा आपृणाति आभिमुख्येन पूरयतु अखण्डितमापादयतु । पॄ पालनपूरणयोः, लेट् ‘प्वादीनां ह्रस्वः’ (पा.सू. 7.3.80) इति ह्रस्वत्वम्, विकरणव्यत्ययो वा । तत्रैव हेतुः - विद्वान्, यस्मादयमग्निर्विद्वान् । ‘विदेश्शतुर्वसुः’ (पा.सू. 7.1.36) ‘उगिदचाम्’ (पा.सू. 7.1.70) इति नुम्, ‘सान्तमहतस्संयोगस्य’ (पा.सू. 6.4.10) इति दीर्घः, संयोगान्तलोपः (पा.सू. 8.2.23) । सर्वज्ञ इत्यर्थः । तस्मादापूरणोपायज्ञो यथा स्यात्तथा कर्तुं समर्थ एवेति भावः ।
के पुनस्त उपाय इत्यत आह - येभिर्यैः । ‘बहुलं छन्दसि’ (पा.सू. 7.1.10) इति भिस ऐस् । ऋतुभिः कालावयवैः पौर्णमास्यादिभिः युष्मान् देवान् अग्न्या[न्ना]दीन् कल्पयाति देवशब्दवाच्यहविर्लाजाद्यैः [दीन् यैः] कल्पयति कल्पयितुमर्हति । ‘अर्हे कृत्यतृचश्च’ (पा.सू. 3.3.169) इति लिङर्थे लेट्, पूर्ववदाडागमः (पा.सू. 3.4.94) । तत्कालादीनवयवान् विदुषोऽग्नेः व्रतस्याखण्डितत्वापादनमात्रं कियदिति भावः । तस्माद्व्रतमनेन खण्डितमिति भवद्भिरुद्वेगो न कार्यः । अत्र संहितायामग्निष्टदिति ‘युष्मत्तत्ततक्षुष्वन्तःपादम्’ (पा.सू. 8.3.103) इति षः । ऋतुभिरित्यत्र ‘दीर्घादटि समानपादे’ (पा.सू. 8.3.9) इति रुत्वम्, ‘आतोऽटि नित्यम्’ (पा.सू. 8.3.3) इत्यनुनासिकः । एतदुक्तं भवति - अयमग्निः यैः पर्वभिरस्माभिः अननुष्ठितैरसन्तुष्टस्तद्विद्वान् वर्तते तैस्सर्वैरदुष्टै[नुष्ठितै]रिव अस्मदनुग्रहाय सन्तुष्टः स देवानपीष्टानिव इष्टानस्मद्विषये प्रसन्नान् करोतु ॥

इति भट्टभास्करविरचिते यजुर्वेदभाष्ये ज्ञानयज्ञाख्ये प्रथमकाण्डे प्रथमः प्रपाठकः ।

English translation:

“O gods, when we who are most ignorant neglect the offices addressed to you who are wise, may thewise Agni complete the whole by (appointing) those seasons by which he regulates the worship of the godṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May the wise Agni: may Agni complete the whole, knowing at what seasons he should appoint the gods (to beworshipped); lit. = with what seasons he shoudl fix the gods

If we shall confound the commandments of you who know, o gods—we who are so very unknowing—
knowing Agni fulfills all this through the ritual sequences by which he will arrange the gods.

When we most ignorant neglect the statutes of you, O Deities with whom is knowledge,
Wise Agni shall correct our faults and failings, skilled to assign each God his fitting season.

If laws of you wise ones, O gods,
In our ignorance we transgress,
May Agni make good all that,
He that knoweth the seasons wherein he may satisfy the gods.

Wenn wir eure Gebote verfehlen sollten, die gar Unwissenden die der Wissenden, o Götter, so möge der kundige Agni das alles wieder gutmachen nach den Zeiten, auf die er die Götter verteilen wird.

Wenn wir, o Götter, eur Gesetz verletzen, o ihr verständ’gen, wir die unverständ’gen, Dann gleicht dies alles Agni aus, wohl wissend, wie rechter Zeit die Götter er vertheile.

Если мы нарушим ваши заветы,
Совсем несведущие среди сведущих, о боги,
Пусть Агни-знаток все это сделает приятным
В соответствии с (тем) временем (жертвоприношений), по которому он распределяет богов!

• अग्निः
• त्रितः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे द्युस्थान के ग्रहों ! (वयम्-अविदुष्टरासः) हम ज्योतिर्विद्या में सर्वथा अज्ञानी (वः-विदुषाम्) तुम ज्योतिर्विद्या के ज्ञाननिमित्तों के (यत्-व्रतानि-प्रमिनाम) जिन कर्मों-नियमों को हिंसित करते हैं-तोड़ते हैं, भूल करते हैं (अग्निः-विद्वान्)सूर्य अग्नि ज्ञान का निमित्त हुआ (तत्-विश्वम्-आपृणाति) उस सब को पूरा कर देता है (येभिः-ऋतुभिः-देवान्कल्पयाति) जिन काल क्रियाओं द्वारा वह ग्रहों को अपने सौरमण्डल के गतिमार्ग में गति करने को समर्थ बनाता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - ग्रहों के ज्ञान में अनभिज्ञ जन जो भूल कर देते हैं, सूर्य को ठीक-ठीक समझने पर वह भूल दूर हो जाती है। कारण कि सूर्य ही कालक्रम से ग्रहों को सर्व गति-मार्गों में चलाता है। विद्वानों के शिक्षण में कहीं अपनी अयोग्यता से भूल या भ्रान्ति प्रतीत हो, तो विद्यासूर्य महा विद्वान् से पूर्ति करनी चाहिये ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे द्युस्थानिनो ग्रहास्तद्वेत्तारो वा ! (वयम्-अविदुष्टरासः) वयं ज्योतिर्विद्यायां सर्वथाऽज्ञानिनः (वः-विदुषाम्) युष्माकं वेद्यानां विदुषां वा (यत्-व्रतानि-प्रमिनाम) यत् खलु कर्म नियमेन हिंस्मः-उल्लङ्घयेम (अग्निः-विद्वान् तत्-विश्वम्-आपृणाति) स सूर्यो ज्ञाननिमित्तः सन् तत् सर्वमापूरयति पूर्णं करोति (येभिः-ऋतुभिः-देवान् कल्पयाति) यैः कालैर्द्युस्थानान् ग्रहादीन् स स्वकीयसौरमण्डलस्थे मार्गे गमनाय समर्थान् करोति ॥४॥