०४ हविर्निर्वापः

यागदिवसे कर्मारम्भे हस्तौ सम्मृशति

+++(हस्तौ!)+++ कर्म॑णे वान्, +++(युवाभ्यां)+++ दे॒वेभ्य॑श् शकेयम्।+++(5)+++

For the rite you two, for the gods may I be strong.

कर्म॑णे वान्दे॒वेभ्य॑श्शकेयम् ।

कर्म॑णे । वा॒म् । दे॒वेभ्यः॑ । श॒के॒य॒म् ।

1यागदिवसे कर्मारम्भे हस्तौ सम्मृशति - कर्मणे वामिति ॥ देवेभ्य इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी (पा.सू. 2.3.62 वा 1) । हे हस्तौ देवानां सम्बन्धिने कर्मणे तत्सिद्ध्यर्थं वां युवयोः शकेयं युवां विनियोक्तुं समर्थो भूयासम् । ‘लिङ्याशिष्यङ्’ (पा.सू. 3.1.86) इत्यङ्प्रत्ययः । ‘छन्दस्युभयथा’ (पा.सू. 3.4.117) इति सार्वधातुकत्वात्सलोपः ॥

शूर्पम् आदत्ते

+++(शूर्प!)+++ वेषा॑य+++(=विष्णवे [यज्ञाय])+++ त्वा।

Thee for accomplishment!

वेषा॑य त्वा ।

वेषा॑य । त्वा॒ ।

2शूर्पमादत्ते - वेषाय त्वेति ॥ वेषः विष्णुर्यज्ञ इति पर्यायाः । पचाद्यजन्तः । वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.203) । सर्वव्यापिने विष्ण्वात्मने यज्ञाय त्वामादद इति शेषः ॥

गार्हपत्ये प्रतितपति

3प्रत्युष्टमिति प्रतितपनमन्त्रो व्याख्यातः (तै.सं. 1.1.2)॥

धुरमभिमृशति

धूर्+++(=धूस्स्थ हिंसको ऽग्निः)+++ अ॑सि ।
+++(‘एष वै धुर्योग्निः’ (तै.ब्रा. 3.2.4) इति ब्राह्मणम्)+++

धूर्व॒+++(=नाशय)+++ धूर्व॑न्तम्+++(=हिंसकं)+++।
धूर्व॑+++(=नाशय)+++ तं यो॑ ऽस्मान् धूर्व॑ति।
तन् धू॑र्व॒ यव्ँ व॒यन् धूर्वा॑मः ।

Thou art the yoke.
Injure him who injures us, injure him whom we injure.

धूर॑सि॒ धूर्व॒ धूर्व॑न्त॒न्धूर्व॒ तय्ँ यो॑ऽस्मान्धूर्व॑ति॒ तन्धू॑र्व॒ यव्ँ व॒यन्धूर्वा॑मः

धूर॑सि ।
धूर्व॒ धूर्व॑न्तम्। तं +++(धूर्व)+++ योँ॑ऽस्मान्धूर्व॑ति ।
तन्धू॑र्व॒ यव्ँ व॒यन्धूर्वा॑मः ।

धूः । अ॒सि॒ ।
धूर्व॑ । धूर्व॑न्तम् । धूर्व॑ । तम् । यः । अ॒स्मान् । धूर्व॑ति । तम् । धू॒र्व॒ । यम् । व॒यम् । धूर्वा॑मः ।

4धुरमभिमृशति - धूरिति ॥ धूस्स्थोग्निरुच्यते । धूर् हिंसकः त्वमसि युगप्रदेशस्य धूर्भूत्वा स्थितस्त्वं ।
हे अग्ने धुर्य ‘एष वै धुर्योग्निः’ (तै.ब्रा. 3.2.4) इति ब्राह्मणम् । धुर्वी हिसायां, कर्तरि क्विप् (पा.सू. 3.2.76), राल्लोपः (पा.सू. 6.4.21) उपधादीर्घः (पा.सू. 8.2.76) । यत ईदृशस्त्वं तस्माद्धूर्वन्तं यज्ञस्य हिंसकं राक्षसादिकं तावद्धूर्व नाशय ।

किञ्च तं च धूर्व योस्मान् धूर्वति जिघांसति । अपि च, तमपि धूर्व यं वयं धूर्वामः जिघांसामः । सर्वत्र ‘उपधायाश्च’ (पा.सू. 8.2.78) इति दीर्घत्वम् ॥

अनोभिमन्त्रयते

+++(हे शकट!)+++ त्वन् दे॒वाना॑म् असि
सस्नि॑+++(←सन् दाने)+++-तम॒म्, पप्रि॑+++(=पूर्ण)+++-त॒मं॒, जुष्ट॑+++(=प्रिय)+++-तमम्, वह्नि॑-तमं, देव॒-हू-त॑मम्।
अह्रु॑तम्+++(=अकुटिलम्)+++ असि हवि॒र्धान॑म्।

Thou art of gods, the most firmly jointed, the most richly filled, the most agreeable, the best of carriers, the best caller of the gods.
Thou art the oblation-holder that wavers not.

त्वन्दे॒वाना॑मसि॒ सस्नि॑तम॒म्पप्रि॑तम॒ञ्जुष्ट॑तमव्ँ॒वह्नि॑तमन्देव॒हूत॑म॒मह्रु॑तमसि हवि॒र्धानम्।

त्वम् । दे॒वाना॑म् । अ॒सि॒ । सस्नि॑तम॒मिति॒ सस्नि॑-त॒म॒म् । पप्रि॑तम॒मिति॒ पप्रि॑-त॒म॒म् । जुष्ट॑तम॒मिति॒ जुष्ट॑-त॒म॒म् । वह्नि॑तम॒मिति॒ वह्नि॑-त॒म॒म् । दे॒व॒हूत॑म॒मिति॑ देव-हूत॑मम् । अह्रु॑तम् । अ॒सि॒ । ह॒वि॒र्धान॒मिति॑ हविः-धान॑म् ।

5अनोभिमन्त्रयते - त्वमिति ॥ हे शकट त्वं देवानां असि देवसंबन्ध्यसि देवतार्थं हविर्धारणेन । अत एव सस्नितमं शुद्धतमं इदानीमसि । ष्णा शौचे । ‘आदृगम’ (पा.सू. 3.2.171) इत्यादिना किन् लिड्वच्च । पप्रितमं पूर्णतमं व्रीह्यादिभिः । प्रा पूरणे, स एव प्रत्ययः । जुष्टतमं प्रियतमं देवानां । ‘नित्यं मन्त्रे’ (पा.सू. 6.1.210) इत्याद्युदात्तत्वम् । वह्नितमं वोढृतमं हविषाम् । ‘वहिश्रिश्रुयुद्रुग्ला’ (उ.सू. 500) इत्यादिना निप्रत्ययः । स च नित् । देवहूतमं देवानामाह्वातृतममिवासि हविर्धारणेन । क्विपि सम्प्रसारणे, ‘हलः’ (पा.सू. 6.4.2) इति दीर्घः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । अह्रुतं अकुटिलं असि धृतिमत्तया ‘ह्रुह्वरेश्छन्दसि’ (पा.सू. 7.2.31) इति ह्रुभावः ।

हविर्धानं हविर्भूता व्रीह्यादयो निधीयन्तेस्मिन्निति हविर्धानम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण प्रत्ययार्त्पूवस्योदात्तत्वम् ।

यतस्त्वमेवंविधस्तस्माद्दृंहस्व । मा ह्वारिति व्याख्यातम् (तै.सं. 1.1.3) ॥

पुरोडाशीयान् प्रेक्षते

+++(पुरोडाशीयाः!)+++ मि॒त्रस्य॑ त्वा॒ चक्षु॑षा॒ प्रेक्षे॑ +++(मित्रत्वाय)+++।
मा भेः+++(=भैषीः)+++ ।
मा सव्ँ वि॑क्थाः+++(=कंपिष्ठाः)+++ ।
मा त्वा॑ [5] हिँसि॒षम् ।

I gaze on thee with the eye of Mitra.
Be not afraid, be not troubled,
let me harm thee [1] not.

मि॒त्रस्य॑ त्वा॒ चक्षु॑षा॒ प्रेक्षे॒ मा भेर्मा सव्ँ वि॑क्था॒ मा त्वा॑ [5]हिँ॒सि॒षम्

मि॒त्रस्य॑ त्वा॒ चक्षु॑षा॒ प्रेक्षे॑ । मा भेः । मा सव्ँ वि॑क्थाः । मा त्वा॑ [5] हिँ॒सि॒षम् ।

मि॒त्रस्य॑ । त्वा॒ । चक्षु॑षा । प्रेति॑ । ई॒क्षे॒ । 10K । मा । भेः । मा । समिति॑ । वि॒क्थाः॒ ।
मा । त्वा॒ । [5]
हिँ॒सि॒ष॒म् ।

6पुरोडाशीयान् प्रेक्षते - मित्रस्येति ॥ जगतां मित्रभूतस्य सर्वजगद्बन्धोरादित्यस्य चक्षुषा त्वां पुरोडाशीयसमूहं प्रेक्षे, नात्मीयेन ।

ततश्च त्वं मनुष्येण दृष्टोहमिति मा भेः मा भैषीः । ‘बहुलं छन्दसि’ (पा.सू. 7.3.97) इतीडभावः । सिचि वृद्धिं बाधित्वा व्यत्ययेनान्तरङ्गो गुण एव क्रियते । ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ (व्याडिपरिभाषाव-त्ति 53) इति वा वृद्ध्यभावः ।

मा च संविक्थाः मा च कंपिष्ठाः । ओविजीभयचलनयोः, लुङि ‘लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ (पा.सू. 1.2.11) इति सिचः कित्वम् । ‘झलो झलि’ (पा.सू. 8.2.26) इति सिचो लोपः । अत्र मा च भेः मा च संविक्थाः, इति चार्थस्य गम्यमानत्वात् ‘चादिलोपे विभाषा’ (पा.सू. 8.1.63) इति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते । गम्यमानार्थस्याप्रयोग एव लोपः ।

नन्ववघातादिना पीडां कर्तुमारभते भवान्, तत्किमुच्यते मा भेरिति; तत्राह मा त्वा हिंसिषं अवघातादिना न त्वामहं नाशयामि, किन्तु हविर्भूतं त्वां देवतायै सङ्कल्प्य, उछ्रितं स्थानं प्रापयामि । यथोक्तं -
‘यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवन्त्युछ्रितं पदम्’ (मनु. 5.40) इति ॥

तृणानि निरस्यति

उ॒रु +++(भव)+++ वाता॑य +++(अवारुणत्वाय)+++।

(Be thou) wide open to the wind.

उ॒रु वाता॑य ।

उ॒रु । वाता॑य ।

7तृणानि निरस्यति - उर्विति ॥ वातार्थं वातप्रवृत्त्यर्थं उरु महद्भव । एतेनावारुणत्वं हविषः कृतं भवति । ‘यद्वै किञ्च वातो नाभिवाति’ (तै.ब्रा. 3.2.4) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

निर्वपति
8निर्वपति - देवस्य त्वेति ॥

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे॑ अश्विनो॑र्बा॒हुभ्या॑म् पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याम॒ग्नये॒ जुष्ट॒न्निर्व॑पामि ।

‌… अ॒ग्नये॒ जुष्ट॒न् निर्व॑पामि ।

I offer thee dear to Agni, to Agni and Soma.

‌… अ॒ग्नये॒ जुष्ट॒न् निर्व॑पामि ।

अ॒ग्नये॑ । जुष्ट॑म् । निरिति॑ । व॒पा॒मि॒ ।

(त्वाम् अग्नये अग्न्यर्थं जुष्टं प्रियं निर्वपामि निष्कृष्य शूर्पे निक्षिपामि । …)

… अ॒ग्नीषोमा॑भ्यां [जुष्ट॒न् निर्व॑पामि] ।

to Agni and Soma.

अ॒ग्नीषोमा॑भ्याम् ।

अ॒ग्नीषोमा॑भ्या॒मित्य॒ग्नी-सोमा॑भ्याम् ।

9अग्नीषोमीयं निर्वपति - अग्नीषोमाभ्यामिति ॥ ‘देवताद्वन्द्वे च’ (पा.सू. 6.2.141) इति पूर्वोत्तरपदयोः युगपत् प्रकृतिस्वरत्वम् । अत्र च ‘देवस्य त्वा’ इत्यादि, ‘जुष्टं निर्वपामि’ इति चानुषज्यते ॥

… अ॒ग्नीषोमा॑भ्यां [जुष्ट॒न्निर्व॑पामि] ।

निरुप्तान् अभिमृशति

इ॒दन् दे॒वाना॑म् ।

This of the gods

इ॒दन्दे॒वाना॑म् ।

इ॒दम् । दे॒वाना॑म् ।

10निरुप्तानभिमृशति - इदं देवानामिति ॥ इदं निरुप्तं धान्यं देवानां स्वं, तदुद्देशेन निरुप्तत्वात् । अन्यस्माद्व्यावृत्तमभूदित्यर्थः ॥

निरुप्तशेषमभिमृशति

इ॒दम् उ॑ नस् स॒ह +++(देवैः)+++।

this of us too.

इ॒दमु॑ नस्स॒ह ।

इ॒दम् । उ॒ । नः॒ । स॒ह ।

11निरुप्तशेषमभिमृशति - इदमु नस्सहेति ॥ इदं निरुप्तशेषं नः अस्माकं भवतु । उशब्दः पूर्वस्माद्व्यावृत्त्यै । तु शब्दो वा लुप्ततकारः । किमस्माकमेव? नेत्याह । सहैव देवैः इदमस्माकं स्वम् । न निरुप्तवद्देवानामेव, न चास्माकमैहिकभोगायैव । तत्र शेषस्य निरुप्ते यदा आवापः, तदा यागोत्तरकालं शेषभक्षणेन साधारणत्वम् । यदा तु कोष्ठादौ, तदा तदुत्तरस्यामिष्ट्यामुभयं भविष्यतीति साधारण्यम् ॥

निरुप्ते कोष्ठादौ वाऽवशिष्टम् आवपति

स्फा॒त्यै+++(=वृद्ध्यै)+++ त्वा॒ +++(=अवशिष्टं)+++ नारा॑त्यै ।

For prosperity thee, not for misfortune.

स्फा॒त्यै त्वा॒ नारा॑त्यै ।

स्फा॒त्यै । त्वा॒ । न । अरा॑त्यै ।

12निरुप्ते कोष्ठादौ वाऽवशिष्टमावपति - स्फात्यै त्वेति ॥ स्फायी ओप्यायी वृद्धौ । ण्यन्तात् क्तिन् ‘तितुत्रतथसिसुसरकेषु च’ (पा.सू. 7.2.9) इतीट्प्रतिषेधः णिलोपयलोपौ । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण क्तिन उदात्तत्वम् । ‘उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ (पा.सू. 6.1.174) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । स्फात्यै वर्धनाय अस्मदीयं धान्यं वर्धयितुं त्वामवशिष्टमावपामीति शेषः । नारात्यै, तत्र वर्धितं नादानाय अपि तु दानायैव दानार्थमेवेति । रातेः क्तिनि अव्ययपूर्वदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

आहवनीयमन्वीक्षते

गृहान् अनुवीक्षते

+++(द्यावा॑-पृथि॒वी ह॒विषि॑ गृही॒त उद॑वेपेताम्। अतः)+++
दृँह॑न्ता॒न् दुर्या॒+++(=द्वारवन्ति)+++ द्यावा॑पृथि॒व्योः +++(भोगाय)+++।

May they that have doors stand firm in heaven and earth.

दृँह॑न्ता॒न्दुर्या॒ द्यावा॑पृथि॒व्योः

दृँह॑न्ताम् । दुर्याः॑ । द्यावा॑पृथि॒व्योरिति॒ द्यावा॑-पृ॒थि॒व्योः ।

14गृहाननुवीक्षते - दृंहन्तामिति ॥ दुर्याः गृहाः । दुर्वी हिंसायां क्विप्प्रत्यये राल्लोपाष्टक्तलोपयोः (पा.सू. 6.4.21, 6.1.67) कृतयोः, दूः हिंसा । तस्मात् ‘तत्र साधुः’ (पा.सू. 4.4.98) इति यत् । ‘न भकुर्छुराम्’ (पा.सू. 8.2.79) इति दीर्घाभावः । ‘यतो नावः’ (पा.सू. 6.1.213) इत्यु(त्याद्यु)दात्तत्वम् । दुरि साधवो दुर्याः दुःखहेतवः । दिवि च पृथिव्यां चास्माकमुपभोगार्थं दृंहन्तां वर्धन्ताम् । दृंहस्वेतिवत्पदस्वरूपमनुसरणीयम् । ‘द्यावापृथिवी हविषि गृहीत उदवेपेताम्’ (तै.ब्रा. 3.2.4) इति ब्राह्मणम् । ‘देवताद्वन्द्वे च’ (पा.सू. 6.2.141) इति द्यावापृथिवीशब्दे पूर्वोत्तरपदे युगपत्प्रकृतिस्वरेण ‘उदात्तयणः’ (पा.सू. 6.1.174) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । ‘दिवो द्यावा’ (पा.सू. 6.3.29) इति द्यावादेशः ॥

उद्गच्छति

15’उर्वन्तरिक्षमन्विहि’ इति गमनमन्त्रो व्याख्यातः (तै.सं. 1.1.2) ॥

हविस्सादयति

+++(पृथ्वी-रूपाया)+++ अदि॑त्यास् त्वो॒पस्थे॑ सादयामि ।

I place thee in the lap of Aditi.

अदि॑त्यास्त्वो॒पस्थे॑ सादयामि ।

अदि॑त्याः । त्वा॒ । उ॒पस्थ॒ इत्यु॒प-स्थे॒ । सा॒द॒या॒मि॒ ।

16हविस्सादयति - अदित्या इति ॥ द्यतेः कर्मणि क्तिनि दितिः खण्डनीया, अदितिः अखण्डनीया पृथिवी । ‘इयं वा अदितिः’ (तै.ब्रा. 3.2.4) इति दर्शनात् । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.2) । तस्याः उपस्थे उत्सङ्गे त्वां स्थापयामीति स्तुतिः । उपस्थीयते अस्मिन्नित्युपस्थः । ‘घञर्थे कविधानं स्थास्नापाव्यधिहनियुध्यर्थम्’ (पा.सू. 3.3.58 वा 4) इति घञर्थे कः ॥ ‘स्वाङ्गानामकुर्वादीनाम्’ (फि.सू. 52) इति द्वितीयमक्षरमुदात्तम् ॥

गार्हपत्यमभिमन्त्रयते