(अथ तृतीयाष्टके प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः)
यो वा अय॑थादेवतं य॒ज्ञमु॑प॒चर॒त्या दे॒व
ता॑भ्यो वृश्च्यते॒ पापी॑यान्भवति॒ यो य॑थादे-
व॒तं न दे॒वता॑भ्य॒ आ वृ॑श्च्यते॒ वसी॑यान्भव-
त्याग्ने॒य्यर्चाऽऽग्नी॑घ्रम॒भि भृ॑शेद्वैष्ण॒व्या ह॑वि॒-
र्धानमाग्ने॒य्या स्रुचो॑ वाय॒व्य॑या वाय॒व्या॑न्यै-
[[1504]]
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता- (३ तृतीयकाण्डे-
(अभिमर्शनविधींनां मन्त्रविशेषाणां चाभिघानम्)
न्द्रि॒या सदो॑ यथादेव॒तमे॒व य॒ज्ञमुप॑ चरति॒
न दे॒वता॑भ्य॒ आ वृ॑श्च्यते॒ वसीया॑न्भवति
यु॒नज्मि॑ ते पृथि॒वीं ज्योतिषा स॒ह यु॒नज्मि॑
वा॒युम॒न्तरि॑क्षेण (१) ते॒ स॒ह यु॒नज्मि॒ वा
च ँ॑ स॒ह सूर्ये॑ण ते यु॒नज्मि॑ ति॒स्रो वि॒पृचः॒
सूर्य॑स्य ते। अ॒ग्निर्दे॒वता॑ गाय॒त्री छन्द॑ उ-
पाँ॒शोः पात्र॑मसि॒ सोमो॑ दे॒वता॑ त्रि॒ष्टुप्छ-
छन्दा॑ऽन्तर्या॒मस्य॒ पात्र॑म॒सीन्द्रो॑ दे॒वता॒ जग॑ती॒
छन्द॑ इन्द्रवायु॒वो पात्र॑मसि॒ बृहस्पति॑दर्वे॒ता॑-
ऽनु॒ष्टुष्छन्दो॑ मि॒त्रावरु॑णयोः॒ पात्र॑मस्य॒श्वि-
नौ॑ दे॒वता॑ बृह॒ती (२) छन्दः॑ शु॒क्रस्य॒
पात्र॑मसि च॒न्दमा॑ दे॒वता॑ स॒तो बृ॑हती॒ छन्दो॑
म॒न्थिनः॒ पात्र॑मसि॒ विश्वे॑ दे॒वा दे॒वतो॒ष्णिहा॒
छन्दः॑ आग्रय॒णस्य॒ पात्र॑म॒सीन्द्रो॑ दे॒वता॑ क॒-
कुच्छन्द॑ उ॒क्थानां॒ पात्रमसि पृथि॒वी दे॒वता॑
वि॒राट्छन्दो॑ ध्रु॒वस्य॒ पात्र॑मसि (३)।
(अ॒न्तारिक्षे॑ण बृह॒ती त्रय॑स्रि ँ शच्च)।
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां तृतीयाष्टके
प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः॥ ६॥
(अथ तृतीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः)।
पूर्वानुवाकमन्त्राणां पञ्चमे ब्राह्मणं श्रुतम्।
[[1505]]
प्रपा॰ १ अनु॰ ६) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(अभिमर्शनविधीनां मन्त्रविशेषाणां चाभिघानम्)
अथ षष्ठेऽभिमर्शनविधयो मन्त्रविशेषाश्च केचिदाम्नायन्ते।
तत्र सुत्यादिनगतप्रयोगारम्भेऽमिमर्शनं विधत्ते-
यो वा इति। आग्नीध्रहविर्धानादीनां मध्ये यस्य या देवता तां देवतामभिक्रम्य तस्योपचारे सति देवताभ्योऽवच्छिद्यते दरिद्रश्च भवति। अतस्तत्तद्देवताप्रतिपादक-मन्त्रैरेव तस्य तस्याभिमर्शने सति नोक्तदोषो भवति। तांश्च मन्त्रविशेषानापस्तम्ब उदाजहार- “महारात्रे बुद्ध्वाऽग्ने नयेत्याग्नीध्रमभिमृशतीदं विष्णुर्विचक्रम इति हविर्धानमग्न आयू ँ षि पवस इति स्रुच आ वायो भूप शुचिपा इति वायव्यान्याघा ये अग्निमिन्धत इति सदः” इति। तेषु चत्वारो मन्त्राः प्रथमकाण्ड एवाऽऽम्नाता व्याख्याताश्च। आधा ये अग्निमिति मन्त्रस्तु ब्राह्मणग्रन्थे द्वितीयकाण्डस्य चतुर्थप्रपाठके वृषासो अ ँ शुरित्यस्मिन्ननुवाक आम्नास्यमानत्वात्तत्रैव व्याख्यास्यते।
युनज्मि त इति। कल्पः- “युनज्मि ते पृथिवीं ज्योतिषा सहेति दक्षिणस्य हविर्धा-नस्याधस्तात्पश्चादक्षँ द्रोणकलशं सदशापवित्रं युनज्मि वायुमन्तरिक्षेण ते सहेत्युत्तरस्य हविर्धानस्योपरिष्टान्नीड जाधवनीयं युनज्मि वाच ँ सह सूर्येण त इति प्रधृरे पूतभुतम्” इति।
अत्र सर्वत्र प्रयुनक्तीति पदमनुवर्तते। हे द्रोणकलश ते तव स्वरूपभूतां पृथिवीं ज्योतिषाऽग्निना सहैतस्मिन्स्थाने युनज्मि सादयामि। हे आधवनीय ते स्वरूपभूतं वायुं तदाधारेणान्तरिक्षेण सहास्मिन्स्थाने युनज्मि। उच्यते नानाविधैर्मन्त्रैः प्रतिपाद्यत इति द्युलोको वाक्। हे पूतभृत्तव स्वरूपभूतां वाचं सूर्येण द्युलोकस्थेन सहास्मिन्स्थाने युनज्मि।
युनज्मीति। कल्पः- “युनज्मि तिस्रो विपृचः सूर्यस्य त इति स्रुचसन्ना अभिमन्त्रयते” इति।
जुहूषभृद्ध्रुवाख्यास्तिस्रो याः स्रुचस्ता विपृचः परस्परसंपर्करहिता यथा भवन्ति तथा सूर्यस्य तव प्रकाशेन परीक्ष्य युनज्मि।
[[1506]]
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता- (३ तृतीयकाण्डे-
(अभिमर्शनविधीनां मन्त्रविशेषाणां चाभिधानम्)
अग्निर्देवतेति। कल्पः- “अथैतानि वायव्यान्याभिमृशत्यग्निर्देवता गायत्री छन्द उपा ँ शोः पात्रमसीति दशभिर्दश” इति।
हे ऊर्ध्वपात्राग्निर्देवता त्वां रक्षतु। गायत्री छऩ्दस्त्वां रक्षतु। त्वमुपाशुनामकस्य सोमरसग्रहणस्य पात्रमसि। एवमुत्तरेषु नवसुं मन्त्रेषु योज्यम।
तेषां पाठस्तु-
सोमो देवतेति। इन्द्रवायुवोरित्यादिभिर्देवतावाचकैः शब्दैस्तदीयं सोमरस ग्रहणमुपलक्ष्यते (*आग्रयणादिषु हे स्थालीति संबोधनीयम्। शस्त्रवाचके नोवथानामिति शब्देन तत्तच्छस्त्रसंबन्धिसोयरसंग्रहणमुपलक्ष्यते)। आस्मिन्ननुवाके प्रोक्ताः सर्वे मन्त्रा हृदे त्वा मनसे त्वेत्यनुवाकात्प्रागवे द्रष्टव्याः।
अत्र विनियोगसंग्रहः-
“आग्नेय्यग्ने नयेतीदं विष्णुरित्येव वैष्णवी।
अग्न आयूंषि चाऽऽग्नेयी आ वायो इति वायवी॥
आघा ये अग्निमैन्द्री स्याद्युनज्मीति त्रिभिः क्रमात्।
साद्यन्ते द्रोणकलशाधवनीयौ च पूतभृत्॥
युनेति मन्त्रणं कुर्यात्सवनीयस्रुवस्रुचाम्।
अग्निरित्यादिदशभिर्ग्रहपात्राणि संस्पृशेत्॥
षष्ठानुवाके संप्रोक्ता मन्त्रा एकोनविंशतिः”। ( इति)।
अत्र मीमांसा।
तृतीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् —
आग्नेय्याऽऽग्नोध्ररमित्यग्निदेवताका ऋचोऽखिलाः।
उपस्थाने प्रयोक्तव्याः प्रकृता एवं ता उत॥
साधारण्येन शब्दोक्तेः सर्वाभिस्तदुपस्थितिः।
विशेष (ये) विधिसंक्रान्त्या प्रकृताभिरितीष्यताम्॥
*धनुश्चिन्हान्तर्गतं ख. पुस्तक एव।
[[1507]]
प्रपा॰ १ अनु॰ ७) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(परस्परमात्सर्यप्रवृत्तयजमानयौर्नैमित्तिकप्रयोगाभिधानम्)
ज्योतिष्टोमे श्रूयते- “आग्नेय्याऽऽग्नीध्रमुपतिष्ठते” इति। तत्राऽऽग्नीध्रनामकस्य मण्डपस्य यदुपस्थानं तद्यया कयाचिद्दाशतयीगतयाऽऽग्निदेवतया संबन्धिन्या कर्तव्यम्। अग्निर्देवता यस्या ऋचः साऽऽग्नेयीतिसाधारणाक्तोवृग्विशेषस्याप्रपीतेरिति चेन्मैवम्। ऋतुप्रकरणपठितानामाग्नेयीनामृचां ऋतुप्रयुक्तव्यापारसाधनत्वं प्रकरणादेव। कोऽसौ व्यापार इति विशेषबुभुत्सायामाग्नीधोपस्थानरूपोऽयमिति बोधयन्नयं विधिर्विशेषमात्रं (त्रे) संक्रामतीति लाघवम्। अपकृतानां तु ऋतुप्रयुक्तव्यापाराग्नेयीभिस्तदुपस्थानम्। एवमैन्द्रया सदो वैष्णव्या हविर्धानमित्यत्र सदोहविर्धाननामकयोर्मण्डपयोरुपस्थाने प्रकृतानायेवैन्द्रीणां वैष्णवीनां च प्रयोग इति द्रष्टव्यम्॥