(अथ तृतीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः)।
प्र॒जाप॑ते॒र्जाय॑मानाः प्र॒जा जा॒ताश्च॒ या
इ॒माः॒। तस्मै॒ प्रति॒ प्र वे॑दय चिकि॒त्वा ँ अ-
नु॑ मन्यताम्। इ॒मं प॒शुं प॑शुपते ते अ॒द्य ब॒-
ध्नाम्य॑ग्ने सुकृ॒तस्य॒ मध्ये॑। अनु॑ मन्यस्व
सु॒यजा॑ यजाम॒ जुष्टं॑ दे॒वाना॑मि॒दम॑स्तु ह॒व्य-
म्। प्र॒जा॒नन्तः॒ प्रति॑ गृह्णन्ति॒ पूर्वे॑ प्रा॒णम-
ङ्गे॑भ्यः॒ पर्याचर॑न्तम्। सु॒व॒र्गं या॑हि प॒थिमि॑-
र्दे॒वयानै॒रोष॑धीषु॒ प्रति॑ तिष्ठा॒ शरी॑रैः। ये-
षा॒मीशे॑ (१) प॒शु॒पतिः॑ पशू॒नां चतु॑ष्पदा-
म॒त च॑ द्वि॒पदा॑म्। निष्क्री॑तो॒ऽयं य॒ज्ञियं॑ भा॒-
गमे॑तु रा॒यस्पोषा॒ यज॑मानस्य सन्तु। ये ब॒-
ध्यमा॑न॒मनु॑ ब॒ध्यमा॑ना अ॒भ्यैक्ष॑न्त॒ मन॑सा॒
चक्षु॑षा च। अ॒ग्निस्ता ँ अग्ने॒ प्र मु॑मोक्तु
दे॒वः प्र॒जापतिः प्र॒जया॑ संविदा॒नः। य आ॑
[[1495]]
प्रपा॰ १ अनु॰ ४) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(पशूपाकरणमन्त्राम्नानम्)
र॒ण्याः प॒शवो॑ वि॒श्वरू॑पा॒ विरू॑पाः॒ सन्तो॑
बहु॒धैक॑रूपाः। वा॒युस्ता ँ अ॒ग्ने प्र मु॑मोक्तु
दे॒वः प्र॒जा॑पतिः प्र॒जया॑ संविदा॒नः। प्रमु॒ञ्च
मानाः (२) भुव॑नस्य॒ रेतो॑ गा॒तुं ध॑त्त॒ य-
ज॑मानाय देवाः। उ॒पाकृत ँ शशमा॒नं यद-
स्था॑ज्जी॒वं दे॒वाना॒मप्ये॑तु पाथः॑। नाना॑ प्रा॒-
णो यज॑मानस्य प॒शुना॑ य॒ज्ञो दे॒वेभिः॑ स॒ह
देव॑या॒नः॑। जी॒वं दे॒वाना॒मप्ये॑तु॒ पाथः॑। स॒त्या
सन्तु॒ यज॑मानस्य॒ कामाः॑। यत्प॒शुर्मा॒युम
कृ॒तोरो॑ वा प॒द्भिरा॑ह॒ते। अ॒ग्निर्मा॒ तस्मा॒दे
न॑सो॒ विश्वा॑न्मुञ्च॒त्व ँ॑हसः। शमि॑तार उ॒पे
त॑न य॒ज्ञम् (३) दे॒वोभि॑रिन्वि॒तम्। पाशा॑-
त्प॒शुं प्र मु॑ञ्चत ब॒न्धाद्य॒ज्ञप॑र्ति॒ परि॑। अदि॑तिः॒
पाशं॒ प्र मुमोक्त्वे॒तं नमः॑ प॒शुभ्यः॑ पशु॒पत॑ये
करोमि॒। अ॒रा॒ती॒यन्त॒मध॑रं कृणोमि॒ यं
द्विष्मस्तस्मि॒न् प्रति॑ मुञ्चामि॒ पाश॑म्। त्वामु॒
ते द॑धिरे हव्यवाह ँ॑ शृ॒तंक॒र्ता॑रिमु॒त यज्ञियं॑
च। अग्ने॒ सद॑क्षः॒ सत॑नु॒र्हि भू॒त्वाऽथ॑ ह॒व्या
जा॑तवेदो जुषस्व। जात॑वेदो व॒षया॑ गच्छ
दे॒वान्त्व ँ हि होता॑ प्रथ॒मो बभू॒थ॑। घृ॒तेन॒
त्वं त॒नुवो॑ वर्धयस्व॒ स्वाहा॑कृत ँ ह॒विर॑दन्तु
[[1496]]
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता- (३ तृतीयकाण्डे-
(पशूपाकरणमन्त्राम्नानम्)
दे॒वाः। स्वाहा॑ दे॒वेभ्यो॑ दे॒वेभ्यः॒ स्वाहा॑
(४)॥
(ईशे समु॒ञ्चमा॑ना य॒ज्ञं त्व ँ षोडश च)।
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां तृतीयाष्टके
प्रथमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः॥४॥
(अथ तृतीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः)
पदाञ्जनं पशोः पाकवन्हिश्चोक्तौ तृतीयके।
अथ चतुर्थे पशूपाकरणमन्त्रा आम्नायन्ते।
कल्पः- “बर्हिर्भ्यां प्लक्षशाखया च पुरस्तात्प्रत्यञ्चं पशुमुपाकरोत्युपो देवा-
न्दैवीर्विशः प्रजापतेर्जायमाना इति चैताभ्यामुपस्पृशन्” इति। प्रजापतेरित्यादिके द्वे ऋचौ। तत्रेयं प्रथमा-
प्रजापतेरिति। याः प्रजाः इदानीं जायमाना याश्चेमाः पूर्वं जातास्ताः सर्वाः प्रजापतेरेव यत्प्रसूता अतस्तस्मै प्रजापतये प्रति प्रत्येकं रहसि गत्वा प्रवेदय हे पशो त्वदीयं वृत्तान्तं कथय। स च प्रजापतिश्चिकित्वांस्त्वदीयां स्वर्गप्राप्तिं जानन्ननुमन्यताम्। अथ द्वितीया
इमं पशुमिति। हे पशुपतेऽग्ने यदस्मिन्दिने सुकृतस्य मध्ये सम्यगनुष्ठितस्य ज्योतिष्टोमस्य कर्मणो मध्य इमं पशुं बध्नामि अतस्त्वमनुमन्यस्व। वयं सु यजा शोभनेन यज्ञेन यजाम। इदं हव्यं देवानां जुष्टं प्रियमस्तु।
कल्पः “प्रजानन्तः प्रतिगृह्णन्ति पूर्वं इति पञ्च हुत्वा” इति।
तत्रेयं प्रथमा-
प्रजानन्त इति। हे पशो पूर्वे देवास्त्वदीयं वृत्तान्तं जानन्तोऽङ्गेभ्यः परित्वदीयाव-यवेभ्य ऊर्ध्वमाचरन्तं ते त्वदीयं प्राणं प्रतिगृह्णन्ति अस्माकमधीनोऽयमिति स्त्री कुर्वन्ति। त्वं तु देवा येषु पथिषु यान्ति तैः पथिमिः स्वर्गं याहि। प्राणरूपेण स्वर्गं गत्वाऽवशिष्टः शरीरावयवैरोषधीषु प्रतितिष्ठ पुरोडाशादिबद्ध विर्भवेत्यर्थः। अथ द्वितीया-
[[1497]]
प्रपा॰ १ अनु॰ ४) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(पशूपाकरणमन्त्राम्नानम्)
येषामीश इति। पशुस्वामी रुद्रो द्विपदां चतुष्पदां च येषां पशूनामीश स्वामित्वेन वर्तते तेषां पशूनां मध्ये स्वामिनः सकाशादस्माभिर्निष्क्रीतोऽयं पशुर्यज्ञियं यज्ञयोग्यं भागमेतु भागत्वं प्राप्नोतु। यजमानस्य रायस्पोषा धनपुष्टयः सन्तु।
अथ तृतीगा-
ये बध्यमानमिति। अस्य पशोः पितृमातृभ्रातृसगर्भ्यसयूथ्यरूपा ये पशव एतदीयस्नेहेन स्वयमपि बध्यमानमेनं पशुमनु बध्यमानः सन्तो मनसा चक्षुषा चाभित ऐक्षन्त तान्पशूनग्निरग्रे प्रकर्षेण मोचयतु। ततः प्रजापतिर्देवः स्वकीयया प्रजया संविदान ऐकमत्यं गतस्तान्पशून्मोचयतु। अथ चतुर्थी-
य आरण्या इति। जातिभेदौर्विश्वरूपा वर्णभेदेनोच्चनीचत्वादिभेदैश्च व हुधा विविधरूपाः सन्तोऽपिं पशुत्वेनैकरूपाः। शेषं पूर्ववत्। अथ पञ्चमी-
प्रमुञ्चमाना इति। हे देवा भुवनस्य रेतो यागद्वारेणोत्पत्तिहेतुमिमं पशुं प्रमुञ्चमानाः प्रकर्षेण प्राणमातृपित्रादिभ्यो यज्ञार्थं मोचयन्तो यजमानस्य (नाय) गातुं धत्त स्वर्गलोकप्राप्तिं धत्त। उपाकृतमुपाकरणक्रियया संस्कृतं शशमानं हविर्भुक्षु देवेषु व्याप्रियमाणं यदस्थाद्यदङ्गजातमस्मिन्पशौ स्थितं तत्पाथोऽन्नं भूत्वा देवानां जीवमेतु जीवनार्थमुपाकरोतु। अपिशब्दाद्यजमानस्य स्वर्गं ददात्विति गम्यते। कल्पः-
“नाना प्राणो यजमानस्य पशुनेत्यध्वर्युर्जपति” इति। पाठस्तु-
नाना प्राण इति। यजमानस्य प्राण पशुना सह नाना पृथग्भवतु। अयमनुष्ठीय-मानो यज्ञो देवेभिर्देवनशीलैः पशुप्राणैः सह देवयानो भवतु हविर्भुजो देवान्प्रति गच्छतु। पाथः पशुरूपमन्नं देवानां जीवमप्येतु जीवनहेतुत्वं प्राप्नोतु। तेग यजमानस्य कामाः सत्याः सन्तु। कल्पः-
“यत्पशुर्मायुमकृतेति संज्ञप्तहोमं जुहोति” इति। पाठस्तु-
यत्पशुर्मायुमिति। अयं पशुर्मारणवेलायां मायुं दुःखहेतुकं शब्दमकुरुत। अथवा यतस्ततश्चाल्यमानैः पादैरुरस्ताडयति। तत्र यदेनो निष्पन्नं तन्मादेनसोऽ–
[[1498]]
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता- ( ३ तृतीयकाण्डे-
(पशूपाकरणमन्त्राम्नानम्)
ग्निर्मी मोचयतु। किंचान्येनापि बन्धनाद्युपद्रवेण यद्यदहो निष्पन्नं तस्मात्सर्वस्मादंहसो मां मोचयतु।
कल्पः- “शमितार उपेतनेति वपाश्रपणीभ्यां षशुमुपेतोऽध्वर्युर्यजमानश्च” इति। पाठस्तु-
शमितार इति हे शमितारो विशसनस्य कर्तारो देवा देवेभिरिन्वितं देवैर्व्याप्तं यज्ञमुमेतन प्राप्नुत प्रवर्तयेतेत्यर्थः। इमं पशुं पाशाब्दन्धनरज्ज्वा यज्ञे प्रमुञचत यज्ञपतिं च बन्धनजन्याद्दोषात्परिमुञ्चत। अनेन मन्त्रेणाध्वर्युयजमानौ वपाश्रपणहेतुभ्यां काष्ठनिर्मिताभ्यामेकशूलाद्विशूलाभ्यां युक्तौ सन्तौ शामित्रदेशं समागच्छतः।
कल्पः -पशोः पाशं प्रमुञ्चत्यदितिः पाशं प्रमुमोक्त्वेतमिति॔ इति। पाठस्तु-
अदिति पाशमिति। अतितिः पृथिवी पशोरेतं पाशं प्रमुञ्चतु। अहं च पशुभ्यः पशुपतयै च मदपराधनिवृत्त्यर्थं नमस्करोमि।
कल्पः – “यद्यभिचेरदरातीयन्तमधरं कृणोमि यं द्विष्मस्तस्मिन्प्रतिमुञ्चामि पाश-मिति तया वृक्षं स्थाणुं स्तम्भं वाऽपिदध्यात्” इति। पाठस्तु-
अरातीयमिति। यः पुरुषोऽस्माकमरातित्वं कर्तुमिच्छति तमध्वरं मत्तोऽवरं करोमि। यस्त्विदानीमरातित्वं नेच्छति तथाऽपि कालान्तरे तत्संभावनया वयमिदानीं तं द्विष्मः। तस्मिन्पुरुषे पाशमिमं प्रतिमुञ्चामि। जनया रशनया तं बध्नामीत्यर्थः।
कल्पः – त्वामुदते दधिरे हव्यवाहमिति स्रुवेण वपामभिजुहोति, इति। पाठस्तु-
त्वामु त इति। हेऽग्ने दैवेभिरिन्वितमिति पूर्वोक्ता ये देवास्ते त्वां दधिरे त्वामेव कार्यकरत्वेन निश्चितवन्तः। कीदृशं त्वां, हव्यवाहं देवनान्प्रति हविषो वोढारं शृत कर्तारमार्द्रकं हविः पक्कं कुर्वन्तम्। अपि च यज्ञियं यज्ञसंपादनार्हम्। हे
[[1499]]
प्रपा॰ १ अनु॰ ४) कृष्णयजुर्वेदीयतौत्तिरीयसंहिता।
(पशूपाकरणमन्त्राम्नानम्)
जातवेदो हि यस्मात्त्वं सतर्नुदृढशरीरो भूत्वा सदक्षः सोत्साहोऽथ तस्मात्कारणाद्धवा जुषस्व हवींषि वोढुं प्रीतियुस्त्रो भव।
कल्पः-“ जातवेदो वपया गच्छ देवानिति वषट्कृते हुत्वा “इति।
पाठस्तु-
जातवेद इति। हे जातवेदस्त्वं वपया सह देवान्गच्छ। हि यस्मात्तवं प्रथमो होता बभूथ मनुष्यहोतुः पूर्वभावी बभूविथ तस्मात्त्वं घृतेन देवानां तनूर्वर्धयस्व। ते च देवाः स्वाहाकारेण समर्पितमिदं हविर्भक्षयन्तु।
कल्पः- “स्वाहा देवेभ्य इति पूर्वं परिवप्यं हुत्वा” इति “देवभ्यः स्वाहेत्युत्तरं परिवप्यं हुत्वा” इति च। पाठस्तु-
स्वाहा देवेभ्य इति। ये देवाः पुरस्तात्स्वाहाकारास्तेभ्य इदमाज्यं वपाहोमात्पूर्वं स्वाहाकृतनस्तु। तस्य च होमस्य वपाहोमाङ्गत्वाद्वप्यत्वम्। ये तु देवा उपरिष्टात्स्वाहा-कारास्तेभ्यो वपाहोमादूर्ध्वमिदमाज्यं हुतमस्तु। वपाया उभयपार्श्वस्थितानां स्वाहाकारेण वपासामिप्यविच्छेदो मा भूदिति। स्वाहाकारस्य पुरस्तादुपरिष्टाच्च प्रयोगः। अत्र विनियोगसंग्रहः-
प्रजापतेरिति द्वाभ्यां स्यादुपाकरणं पशोः।
प्रजा पञ्च जुहोत्यग्नौ नाना तन्नयने जपेत्॥
यत्पशुर्मृतहोमः स्याच्छमिता गच्छतः पशुम्।
अध्वर्युयजमानौ द्वावपि पाशप्रयोचनम्॥
अरा वृक्षादिषु ज्ञेयं त्वां जुहोति वपोपरि।
जा वपाहुरिरेतस्याः स्वाहा इत्यभितो हुतिः॥
अनुवाके चतुर्थेऽस्मिन्मन्त्राः षोडश वर्णिताः॥
अत्र मीमांसा।
नवमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्-
पाशं पाशान्द्वयोः पश्वारेको मन्त्रोऽथवा द्वयम्।
- एकत्वे च द्वयत्वे किमेकस्योहोऽथवा द्वयोः॥
एकेनैव कृतार्थत्वादेको मन्त्रस्तदाऽपि च।
अविकारेण बह्वर्थ X एकार्थासमवायतः॥
- एकैकत्व इति न्यायमालापाठः। X एकार्थः समवायत इति न्यायमालापाठः।
[[1500]]
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता- (२ तृतीयकाण्डे-
(पशूपाकरणमन्त्राम्नानम्)
प्राकृतत्वादुभावूह्यावे (ह्य ए) कार्थोऽत्र विवक्षया।
बह्वर्थोऽप्यूहनीयोऽत्र द्वयोः शक्तेरकॢप्तितः॥
ज्योतिष्टोमेऽग्नीषोमीयपशावेकमचनान्तबहुवचनान्तौ द्वौ पाशमन्त्रौ भिन्नयोः शाखयोराम्नतौ “अदितिः पाशं प्रमुमोक्त्वेतम्” इत्येकत्र। “पाशान्प्रमुमोक्त्वेतान्” इत्यपरत्र। तावुभौ पशुद्वयोपेतायां विकृतौ चोदकेनातिदिष्टौ सा च विकृतिरेवमाम्नायते- “मैत्र ँ श्वेतमालमेत वारुणं कृष्णमपां चौषधीनां च संधावन्नकामः” इति। तत्रैकेनैव मन्त्रेण चरितार्थत्वान्न द्वयोरतिदेश इत्याद्यः पक्षः। तदाऽप्यविकृतस्य प्रयोक्तुं शक्यत्वाद्बहुवचनान्तो मन्त्रो युक्तः। प्रकृतावेकस्मिन्पशावसमवेतार्थतया बहुवचनस्य विकृतावनूहनीयत्वादित्येकः पक्षः। तादृग्वहुवचनोपेतत्वादेव मन्त्रोऽप्यसावसमवेतार्थः प्रकृतौ भवति। एकवचनान्तस्तु मन्त्रः प्रकृतौ समवेतार्थत्वाद्विकृतावतिदिश्यताम्। स च द्विवचनान्तत्वेनोहनीय इति पक्षान्तरम्। प्रकृतौ विद्यमानयोरुभयोर्मन्त्रयोर्विकृतावतिदेशस्य वारयितुमशक्यत्वादेकमम्त्रपक्षस्यावा-न्तरत्वेनोपन्यस्तावुभावपि पक्षावयुक्तौ। मन्त्र द्वयातिदेशपक्षे त्वेकवचनान्तः प्रकृतौ समवेतार्थतया विकृतावूहनीयः। बहुवचनान्तो यथास्थित एव पठनीय इति पूर्वपक्षः। लोके वेदे वा बहुवचनस्य द्वयोरर्थयोरक्लॄप्तशक्तित्वाद्द्विवचनान्ततया सोऽष्यूहनीय इति सिद्धान्तः। तत्रैवान्यच्चिन्तितम्-
उत्कृष्टव्यो न वा मन्त्रो बह्वर्थोऽसंगतत्वतः।
उत्कृर्षो न विकल्पोऽसौ गुणे त्वन्याय्यकल्पना॥
योऽयं पूर्वत्रोदाहृतो बहुवचनान्चः पाशमन्त्रस्तस्य प्रकरणादुत्कर्षौ बहुपाशयुक्तेषु पशुगणेषु कर्तव्यः। कुतः। एकस्मिन्पशौ प्रकृते तस्यानन्वितत्वादिति चेत्। नासावुत्क्रष्टव्यः किंत्वेकवचनान्तेन मन्त्रेण सह विकल्पनीयः। न हि पाशानित्यत्र प्रधानस्यांशस्यानन्वितत्वमस्ति । प्रातिपदिकविभक्त्योः प्रातिपदिकं
[[1501]]