१०

(अथ प्रथमाष्टके सप्तमप्रपपाठके दशमोऽनुवाकः)।
वाज॑स्ये॒मं प्र॑स॒वः सु॑षुवे॒ अग्रे॒ सोमँ॒ राजा॑-
न॒मोष॑धीष्व॒प्सु। ता अ॒स्मभ्यं॒ मधु॑मतीर्भवन्तु
व॒यँ रा॒ष्ट्रे जा॑ग्रियाम पु॒रोहि॑ताः। वाज॑स्ये॒दं
प्र॑स॒व आ ब॑भूवे॒मा च॒ विश्वा॒ भुव॑नानि स॒र्वतः।
स वि॒राजं॒ पर्ये॑ति प्रजा॒नन्प्र॒जां पुष्टिं॑ व॒र्धय॑
मानो अ॒स्मे। वाज॑स्ये॒मां प्र॑स॒वः शि॑श्रिये॒
दिव॑मि॒मा च॒ विश्वा॒ भुव॑नानि स॒म्राट्। अदि॑-
त्सन्तं दापयतु प्रजा॒नन्र॒यिम् (१) च॒ नः॒
सर्व॑वीरां॒ नि य॑च्छतु। अग्ने॒ अच्छा॑ वदे॒ह नः॒
प्रति॑ नः सु॒मना॑ भव। प्र णो यच्छ भुवस्पते
धन॒दा अ॑सि न॒स्त्वम्। प्र णों॑ यच्छत्वर्यमा
प्र भगः॒ प्र बृह॒स्पतिः॑। प्र दे॒वाः प्रोत सू॒नृता॒
प्र वाग्दे॒वी द॑दातु नः। अ॒र्य॒मणं॒ बृह॒स्पति॒-
मिन्द्रं॒ दाना॑य चोदय। वाचं॒ विष्णुँ॒ सर॑स्व-
तीँ सवि॒तार॑म् (२) च॒ वा॒जिन॑म्। सोमँ॒
राजा॑नं॒ वरु॑णम॒ग्निम॒न्वार॑भामहेः। आ॒दि॒त्या-
न्विष्णुँ॒ सूर्यं॑ ब्र॒म्हाणं॑ च॒ बृह॒स्पति॑म्।
देवस्य॑ त्वा सवि॒तुः प्र॑सवे॑ऽश्विनो॑र्बाहुभ्यां॑

[[788]]

७८८
पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याँ॒ सर॑स्वत्यै वा॒चो य॒न्तुर्य॒-
न्त्रेणा॒ग्नेस्त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भि षि॑ञ्चा॒मीन्द्र॑भ्य॒
बृह॒स्पते॑स्त्वा॒ साम्रा॑ज्येना॒भि षि॑ञ्चामि (३)।
(र॒यिँ स॑वि॒तारँ॒ षट्त्रिँ॑शच्च)।
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
सप्तमप्रपाठके दशमोऽनुवाकः ॥१०॥

(अथ प्रथमकाण्डे सप्तमप्रपाठके दशमोऽनुवाकः)।
नवमे यूपारोहणमुक्तं दशमेऽन्नहोमा उच्यन्ते।
कल्पः— “अथास्यैतत्पुरस्तादौदुम्बरे द्रोणे सर्वौषधमाज्येन समुदायुतं भवति तस्यौदुम्बरेण स्त्रुवेणोपघांत सप्तान्नहोमाञ्जुहोति वाजस्येमं प्रसवः सुषुवे अग्रे सोममिति” इति। तत्रेयमृक्प्रथमा-वाजस्येयमिति। वाजस्यान्नस्योत्पादकःपरमेश्वर ओषधीष्वप्सु च सारभूतमिमं सोमं वल्लीरूपं राजानं दीप्तिमन्तं पदार्थमग्रे सृष्ट्यादौ सुषुव उत्पादयामास।ताश्चौषधय आपश्चासस्मदर्थं मधुमतीमाधुर्योपेता भवन्तु। वयमप्यस्मिन्राष्ट्रे पुरोहिता यागानुष्ठानादौ पुरोगामिनो जाग्रियाम जागरूका भूयास्म।
वाजस्येदमिति। वाजस्य प्रसवः परमेश्वर इदमनुष्ठीयमानं कर्मांऽऽबभूव भावितवानुत्पादितवान्। इमानि सर्वाणि भुवानानि सर्वत उत्पादितवान्। स परमेश्वरोऽस्मै अस्मदर्थं प्रजां पुष्टिं च वर्धयमानः प्रजानन्नस्मदाभिप्रायं प्रकर्षेण जानानो विराजं हूयमानमन्नं पर्येति सर्वतः प्राप्नोतु। अन्नं वै विराडिति श्रुतिः।
अथ तृतीया—
वाजस्येमामिति। वाजस्य प्रसव ईश्वर इमां दिवमिमानि चान्यानि सर्वाणि भुवनानि शिश्रिय आश्रितवान्। सर्वेषां च भुवनानां राजा भूत्वाऽदित्सन्तं हविर्दातुमनिच्छन्तं मां प्रजानन्मदीयबुद्धिप्रेरणेन हविर्दापंयतु। ततो नोऽस्मभ्यं सर्ववीरां पुत्रभृत्यादयः सर्वे वीरा यस्याःसा सर्ववीरा तादृशीं रयिं धनं च नियच्छतु नियमेन ददातु।

[[789]]

७८९
अथ चतुर्थी—
अग्ने अच्छेति। हेऽग्न इहास्मिन्कर्मणि नोऽस्माकमच्छाऽऽभिमुख्येन वद हितं कथय। नोऽस्मान्प्रति सुमनाः करुणार्द्रचित्तो भव। हे भुवस्पते भूमिपते नोऽस्मभ्यं प्रकर्षेण यच्छ धनं देहि। यस्मात्त्वमस्मत्स्वामी सन्नोऽस्मभ्यं धनदा असि।
अथ पञ्चमी—
प्र णो यच्छत्विति। षड्भिः प्रशब्दैः प्रयच्छत्विति प्रददात्वित्यन्वये सत्येतानि षड् वाक्यानि भवन्ति। अर्यमभगबृहस्पतयो देवेषूत्तमत्वाद्विप्रपरिव्राजकन्यायेन पृथङ्निर्दिश्यन्ते। तेभ्योऽन्ये त्वत्र देवशब्देनोच्यस्ते। ते सर्वे नोऽस्मभ्यं धनं प्रयच्छन्तु। उतापि च सूनृता प्रियवागभिमानिनी देवता या चान्यवाङ्मात्राभिमानिनी देवता ते उभे धनं प्रयच्छताम्।
अथ षष्ठी—
अर्यमणमिति। हे ईश्वर पुनरस्मभ्यं दातुं धनस्य दानायार्यमादींश्चोदय प्रेरय। वाक्सरस्वत्योः पूर्वोक्तसूनृतावाचोरिव भेदो द्रष्टव्यः। वाजिनमन्नाधिपतिम्।
अथ सप्तमी—
सोममिति— वयं सोमराजादीन्प्रथमतः कर्मारम्भकाननुसृत्य पश्चादारभामहेऽतस्ते सर्वेऽनुगृह्णन्तु।
विधत्ते—
“सप्तान्नहोमाञ्जुहोति। सप्त वा अन्नानि। यावन्त्येवान्नानि। तान्येवावरुन्धे। सप्त ग्राम्या ओषधयः। सप्ताऽऽरण्याः। उभयीषामवरुद्ध्यै” (ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८) इति।
अन्नहेतूनामोषधीनां सप्तत्वात्तत्कार्याणामन्नानामपि सप्तत्वम्। ओषधीनां सप्तत्वमापस्तम्बोऽग्निचयने दर्शयति — “तिलमाषव्रीहियवाः प्रियङ्वणवो गोधूमा वेणुः श्यामाका नीवारा जर्तिलाश्च गवीधुका अरण्यजा मार्कटका विज्ञेया गार्मुतसप्तमाः कुलत्थसप्तमा वा सप्त ग्राम्याः कृष्टे सप्ताऽऽरण्या अकृष्टे” इति।
एकैकस्यान्नस्य पृथगेव होमं विघत्ते—
“अन्नस्यान्नस्य जुहोति। अन्नस्यान्नस्यावरुद्ध्यै” (ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८) इति।

[[790]]

७९०
इमं पक्षमापस्तम्बो दर्शयति — “वाजप्रसवीयं जुहोति सप्त ग्राम्या ओषधयः सप्ताऽऽरण्याः पृथगन्नानि द्रवीकृत्यौदुम्बरेण स्रुवेण वाजस्येमं प्रसवःसुषुव इति ग्राम्याणि हुत्वाऽऽरण्यानि जुहोति” इति।
इदानीं बौधायनाभिमतं सर्वाण्येकीकृत्य होमं विधत्ते—
“यद्वाजपेययाज्यनवरूद्धस्याश्र्नीयात् (१)। अवरुद्धेन व्यृध्येत। सर्वस्य समवदाय जुहोति। अनवरद्धस्यावरुद्ध्यै” (ब्रा.का.१ प्र.३ अ. ८) इति।
होमकाले यदन्नमवरुद्धं स्वीकृतं तदुपेक्ष्य यदस्वीकृतं वाजपेययाजी कालान्तरेऽश्र्नीयात्तदानीमुपेक्षितेन यागकालीनेनान्नेनासौ वियुक्तो भवेत्। अतः सर्वमेकीकृत्य होमे सर्वस्यापि यागकाले स्वीकृतत्वेन दोषापादकमस्वीकृतं किंचिन्न भवेत्।अतोऽस्वीकृतस्य सर्वस्यापि यागकाले स्वीकाराय मिलित्वा होम इत्यर्थः।
होमे साधनविशेषं विधत्ते—
“औदुम्बरेण स्त्रुवेण जूहोति। र्उर्ग्वा अन्नमुदुम्बरः। र्उर्ज
एवान्नाद्यस्यावरुद्ध्यै” (ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८) इति।
र्उर्ग्वा अन्नं बलप्रदमेवान्नमत एव देशविशेषे बह्वद्यते।
देवस्य त्वेति। कल्पः— “अथ यजमानायतने कृष्णाजिनं प्राचीनग्रीवमुत्तरलोमाऽऽस्तृणाति तद्यजमानं प्राञ्चमुपवेश्य सुवर्णरजताभ्यां रुक्माभ्यां पर्युपास्य पुरस्तात्प्रत्यञ्चमाभिषिञ्चति शीर्षतोऽभिषिञ्चत्यामुखादन्ववस्त्रावयति देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्याँ सरस्वत्यै वाचो यन्तुर्यन्त्रेणानग्नेस्त्वा साम्राज्येनाभिषिञ्चामीन्द्रस्य त्वा बृहस्पतेस्त्वा साम्राज्येनाभिषिञ्चामीति” इति।
अत्रेन्द्रस्येत्यस्मिन्मध्यममन्त्रेऽनुषङ्गसूचनायानाम्नातोऽपि त्वाशब्दः सूत्रकारेण पठितः। देवस्य त्वेत्यादिर्व्याख्यातः। या सरस्वती वाग्विशेषदेवता या च वाक्शब्दाभिहिता वाक्सामान्यदेवता याश्चान्तर्यामी यन्तृशब्दवाच्यो योऽप्याग्निस्तेजःप्रदस्तेषां यन्त्रेण नियमनेनानुज्ञया साम्राज्यनिमित्तं त्वामभिषिञ्चामि। इन्द्रस्येत्येतावानेवाऽऽम्नातो द्वितीयो मन्त्रः। स च पृर्वोत्तरभागयोरनुषङ्गेण व्याख्यातव्यः। बृहस्पतेरित्यादौ तृतीयमन्त्रे पूर्वभागोऽनुषञ्जनीयः।

[[791]]

७९१
देवस्य त्वेत्येतस्मिन्मन्त्रभागे प्रसवपदाभिप्रायमाह—
“देवस्य त्वा सवितुः प्रसव इत्याह। सवितृप्रसूत एवैनं ब्रम्हणा देवताभिरभिषिञ्चति” (ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८) इति।
ब्रम्हणा मन्त्रेण प्रतिपाद्याभिरिति शेषः।
सर्वौषधिरन्नमभिषेकद्रव्यत्वेन विधत्ते—
“अन्नस्यान्नस्याभिषिञ्चति। अन्नस्यान्नस्यावरद्ध्यै (२)” (ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८) इति।
प्रकारविशेषं विधत्ते—
“पुरस्तात्प्रत्यञ्चमभिषिञ्चति। पुरस्ताद्धि प्रतीचीनमन्नमद्यते। शीर्षतोऽभिषिञ्चति। शीर्षतो अन्नमद्यते” (ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८) इति।
आसपुटाघातविषवाक्यवद्व्याख्येयम्।
गुणान्तरं विधत्ते—
“आमुखादन्ववस्त्रावयति। मुखत एवास्मा अन्नाद्यं दधाति” [ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८] इति।
शिरस आरभ्याऽऽनुलोभ्येन मुखपर्यन्तमेवावस्त्रावयेन्न त्वधः।
मन्त्रेष्वग्नीन्द्रबृहस्पतिशब्दतात्पर्यं व्याचष्टे—
“अग्नेस्त्वा साम्राज्येनाभिषिञ्चामीत्याह। एष वा अग्नेः सवः। तेनैवैनमभिषिञ्चति। इन्द्रस्य त्वा साम्राज्येनाभिषिञ्चामीत्याह (३)। इन्द्रियमेवास्मिन्नेतेन दधाति। बृहस्पतेस्वा साम्राज्येनाभिषिञ्चामीत्याह। ब्रम्ह वै देवानां बृहस्पतिः। ब्रम्हणेवैनमाभिषिञ्चति” [ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ७] इति।
एष ओषाविरसोऽग्नेः सवोऽग्निना प्रेरितः। अतोऽग्निशब्दमुच्चारयन्नाग्निसंबन्धेन तेनैव रसेनाभिषिञ्चति। एष वा इन्द्रस्य सवो बृहस्पतेः सव इत्यनुसंधेयम्।
विधत्ते —
“सोमग्रहाँश्चावदानीयानि चर्त्विग्भ्य उपहरन्ति। अमुमेव तैर्लोकमन्नवन्तं करोति। सुराग्रहाँश्चानवदानीयानि च वाजसृद्भ्यः। इममेव तैर्लोकमन्नवन्तं करोति। अथो उभयीष्वेवाभिषिच्यते” (ब्रा. का. १ प्र. ३अ. ८) इति।
पशोर्यान्यवदानीयानि हृदयादीनि। हृदयस्याग्रेऽवद्यतीत्योदिश्रुतेः। तानीडायामवत्तानि सोमग्रहांश्चर्त्विग्भ्यः प्रयच्छेत्। शिरआदीन्यनवदानीयानि। न

[[792]]

७९२
शीर्ष्णोऽवद्यति नांसयोरित्यादिश्रुतेः। तानि सुराग्रहांश्च वाजसृद्भ्यो रथान्तरैः षोडशभिराजिधावनं कृतवद्भ्यो वैश्येभ्यः प्रयच्छेत्। एवं सत्युभयीषु दैवीषु मानुषीषु च प्रजास्वयमभिषिक्तो भवति।
विधत्ते —
“विमाथं कुर्वते वाजसृतः (४)। इन्द्रियस्यावरुद्ध्यै” (ब्रा. का.१ प्र. ३ अ.८) इति।
विशेषेण मथनमालोडनं कलहो विमाथः। पानवश्यनटनायाभिनयं विमाथं कुर्युः।
सवनत्रये स्तोत्रेषु ऋग्विशेषं विधत्ते —
“अनिरुक्ताभिः प्रातःसवने स्तुवते। अनिरुक्तः प्रजापतिः। प्रजापतेराप्त्यै। वाजवतीभिर्माध्यंदिने। अन्नं वै वाजः। अन्नमेवावरुन्धे। शिपिविष्टवतीभिस्तृतीयसवने। यज्ञो वै विष्णुः। पशवः शिपिः। यज्ञ एव पशुषु प्रतितिष्ठति” (ब्रा. का. १ प्र.३ अ. ८) इति।
अनिरुक्ताभिव्यक्तदेवताकाभिग्भिः। साकल्येन तन्महिम्नो वक्तुमशक्यत्वात्प्रजापतिरनिरुक्तः। वाजशब्दोपेता ऋचो वाजवत्यः। शिपिविष्टशब्दोपेताश्चर्चः शिपिविष्टवत्यस्ताः सर्वाः सामवेदे द्रष्टव्याः। विष्टशब्दो विष्णुपर्यायः सन्नत्र फलव्यापिनं यज्ञमाचष्टे। शिपिशब्दः पशुवाची। अतः शिपिविष्टवतीभिग्भिर्यज्ञे पशुषु च प्रतितिष्ठत्येव।
सामविशेषं विधत्ते —
“बृहदन्त्यं भवति। अन्तमेवैनँ श्रियै गमयति (५)” (ब्रा. का. १ प्र. ३ अ. ८) इति।
अन्तिमस्य स्तोत्रस्य यदन्त्यं साम तद्बृहाद्गायेत्। तेन गानेनैनं यजमानं श्रियै संपत्सिद्धये यज्ञस्यान्तं समाप्तिं प्रापितवान्भवति।
अत्र विनियोगसंग्रहः —
“वाजसप्तभिरन्नस्य होमो देवयजुस्त्रयात्।
अभिषिञ्चेत्स्वामिनं तं दश मन्त्रा इहोदिताः ॥१॥” इति
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डे सप्तमप्रपाठके
दशमोऽनुवाकः ॥१०॥

[[793]]

७९३