०८

(अथ प्रथमाष्टके पञ्चमप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः)।
सं प॑श्यामि प्र॒जा अ॒हमित्या॑ह॒ याव॑न्त ए॒व
ग्रा॒म्याः प॒शव॒स्ताने॒वाव॑ रु॒न्धेऽम्भः॒ स्थाम्भो॑
वो भक्षी॒येत्या॒हाम्भो॒ ह्ये॑ता महः॑ स्थ॒ महो॑ वो
भक्षी॒येत्या॑ह॒ महो॒ ह्ये॑ता सहः॑ स्थ॒ सहो॑ वो
भक्षी॒येत्या॑ह॒ सहो॒ ह्ये॑ता ऊर्जः॒ स्थोर्ज॑ वो भक्षी॒-
येति॑ (१) आ॒होर्जो॒ ह्ये॑ता रेव॑ती॒ रम॑ध्व॒मि
त्या॑ह प॒शवो॒ वै रे॒वतीः॑ प॒शूने॒वाऽऽत्मन्र॑मयत
इ॒हैव स्ते॒तो माऽप॑ गा॒तेत्या॑ह ध्रु॒वा ए॒वैना॒ अन॑-
पगाः कुरुत इष्टक॒चिद्वा अ॒न्यो॑ऽग्निः प॑शुचि-
द॒न्यः सँ॑हि॒ताऽसि॑ विश्वरू॒पीरिति॑ व॒त्सम॒भि
मृ॑श॒त्युपैवैनं॑ धत्ते पशु॒चित॑मेनं कुरुते॒ प्र (२)

[[625]]

Page No. ६२५
प्रपा॰५ अनु॰ ८ ) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(षष्ठानुवाकोक्तमन्त्रव्याख्यानम्)
वा ए॒षो॑स्माल्लो॒काच्य॑वते॒ य आ॑हव॒नीय॑मुप॒-
तिष्ठ॑ते॒ गार्ह॑पत्य॒मुप॑ तिष्ठतेऽस्मिन्ने॒व लो॒के प्रति॑
तिष्ठ॒त्यथो॒ गार्ह॑पत्यायै॒व नि ह्नु॑ते गाय॒त्रीभि॒रुप॑
तिष्ठते॒ तेजो॒ वै गा॑य॒त्री तेज॑ ए॒वाऽऽत्मन्ध॒-
त्तेऽथो॒ यदे॒तं तृ॒चम॒न्वाह॒ संत॑त्यै॒ गार्ह॑पत्यं॒ वा
अनु॑ द्वि॒पादो॑ वी॒राः प्र जा॑यन्ते॒ य ए॒वं वि॒द्वा-
न्द्वि॒पदा॑भि॒र्गार्ह॑पत्यमुप॒तिष्ठ॑ते (३) आऽस्य॑
वी॒रो जा॑यत ऊ॒र्जा वः॑ पश्याम्यू॒र्जा मा॑ पश्य॒ते-
त्या॑हा॒ऽऽशिष॑मे॒वैतामा शा॑स्ते॒ तत्स॑वि॒तुर्वरे॑ण्य॒-
मित्या॑ह॒ प्रसू॑त्यै सो॒मानँ॒ स्वर॑ण॒मित्या॑ह
सोमपी॒थमे॒वाव॑ रुन्धे कृणु॒हि ब्र॑ह्मणस्पत॒
इत्या॑ह ब्रह्मवर्च॒समे॒वाव॑ रुन्धे क॒दा च॒न स्त॒री-
र॒सीत्या॑ह॒ न स्त॒रीँ रात्रिं॑ वसति॒ (४) य
ए॒वं वि॒द्वान॒ग्निमु॑प॒तिष्ठ॑ते॒ परि॑ त्वाऽग्ने॒ पुरं॑ व॒य-
मित्या॑ह परि॒धिमे॒वैतं परि॑ दधा॒त्यस्क॑न्दा॒याग्ने॑
गृहपत॒ इत्या॑ह यथाय॒जुरे॒वैतच्छ॒तँ हिमा॒
इत्या॑ह श॒तं त्वा॑ हेम॒न्तानि॑न्धिषी॒येति॒ वावै-
तदा॑ह पु॒त्रस्य॒ नाम॑ गृह्णात्यन्ना॒दमेवैनं॑ करोति॒
तामा॒शिष॒मा शा॑से॒ तन्त॑वे॒ ज्योति॑ष्मती॒मिति॑
ब्रूया॒द्यस्य॑ पु॒त्रोऽजा॑तः॒ स्यात्ते॑ज॒स्व्ये॑वास्य॑ ब्रह्म-
वर्च॒सी पु॒त्रो जा॑यते॒ तामा॒शिष॒मा शा॑से॒ऽमुष्मै॒
ज्योतिष्मती॒मिति॑ ब्रूया॒द्यस्य॑ पु॒त्रो जा॒तः स्यात्ते-
ज॑ ए॒वास्मि॑न्ब्रह्मवर्च॒सं द॑धाति (५)॥

[[626]]

Page No. ६२६
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता — (१ प्रथमकाण्डे -
(षष्ठानुवाकोक्तमन्त्रव्याख्यानम्)
(ऊर्जं॑ वो भक्षी॒येति॒ प्र गार्ह॑पत्यमुप॒तिष्ठ॑ते वसति॒ ज्योति॑ष्मती॒मेका॒न्नत्रिँशच्च॑)
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके पञ्चमप्र-पाठकेऽष्टमोऽनुवाकः॥८॥

(अथ प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः)।
अष्टमेऽनुवाके षष्ठानुवाकोक्ता मन्त्रा व्याख्यायन्ते। तत्रेडप्रजस इत्यनेन पदेन गवाश्चादयो विवक्षिता इत्यभिप्रेत्याऽऽह - सं पश्यामीति।
अम्भोमहःसहऊर्जशब्दैर्गवामुपलक्षणं युक्तमित्याह अम्भ इति।
रेवतीशब्देन विवक्षितं क्षीरादिधनमासामस्तीति व्युत्पत्तिमभिप्रेत्य व्याचष्टे
रेवतीरिति। आत्मन्स्वकीयगृह इत्यर्थः।
स्तेत्यनेन ध्रुवजीवनं माऽप गातेत्यनेन वियोगाभावश्च प्रार्थ्यत इत्याह - इहैवेति।
वत्सस्पर्शं विधत्ते -
इष्टकचिदिति। इष्टकामुपधाय यथा कश्चिदग्निश्चीयते तथा पशुमुपधायान्यो-ऽग्निश्चीयत इत्युत्प्रेक्षते। तथा सति वत्सस्पर्शेन पशुमुपधायाग्निश्चितो भवति।
गार्हपत्योपस्थानं विधत्ते -
प्र वा एष इति। “सुवर्गो लोक आहवनीयः” इति श्रुत्यन्तरात्तदुपस्थानादे-तल्लोमप्रच्युतिः। सा च गार्हपत्योपस्थानेन समाधीयते। किंचाऽऽहवनीय एव तात्पर्योपेतं गार्हपत्यमुपतिष्ठमानः स्वप्रतिष्ठासिद्ध्यर्थं केवलं तमपलपति।
उप त्वाऽग्न इत्याद्यस्तिस्र ऋचो विधत्ते -
गायत्रीभिरिति। प्रजापतिमुखादग्निना सहोत्पन्नत्वाद्गायत्र्यास्तेजस्त्वम्। तृचानुवचनमविच्छेदार्थम्।
अग्ने त्वं न इत्याद्यास्तिस्रो द्विपदा विधत्ते - गार्हपत्यमिति।
पश्यतेति लोडाशीरर्थत्वं दर्शयति - ऊर्जा व इति।
सवितृसोमब्रह्मशब्दानामभिप्रायमाह - तत्सवितुरिति।
स्तरीरसि नेति निषधस्याभिप्रायमाह -
कदा चनेति। अन्धकारयुक्ता रात्रिश्चोरवृश्चिकादिबाधयुक्ततया स्तरीरित्यु-च्यते। विद्वानुपस्थाता तादृशीं रात्रिं नाधिवसति, किंतु सुखकरीमित्यर्थः।

[[627]]

Page No. ६२७
प्रपा॰५ अनु॰ ८ ) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(षष्ठानुवाकोक्तमन्त्रव्याख्यानम्)
परि धीमहीति लिङ्गान्मन्त्र एवाग्नेरस्कन्दनार्थः परिधिरित्याह - परि त्वाऽग्न इति।
मन्त्रस्य स्पष्टार्थतां दर्शयति - अग्ने गृहपत इति।
हिमशब्दो हेमन्तवाचीत्याह - शतँ हिमा इति।
तन्तवेऽमुष्मा इत्यत्र नामग्रहणं विधत्ते -
पुत्रस्य नामेति एनं पुत्रम्।
अनुत्पन्नपुत्रविषयस्तन्तुशब्द उत्पन्नपुत्रविषयोऽदःशब्द इति व्यवस्थां दर्शयति - तामाशिषमाशास इति।
अथ मीमांसा।
तृतीयाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् -
“ऐन्द्र्योपस्थीयतां वह्निरितीन्द्राग्न्योर्विकल्पनम्।
समुच्चयो वोत शक्र एकोऽग्निः केवलोऽथवा॥
विकल्पः श्रुतिलिङ्गाभ्यां गुणावृत्त्या समुच्चयः।
श्रुतिः शक्त्यनुसारेति शक्र एकोऽत्र लिङ्गतः॥
शक्तिरुक्ता श्रुतिः शीघ्रा लिङ्गं श्रुत्यनुमापकम्।
नैराकाङ्क्ष्यात्मके बाधे श्रुत्याऽग्नौ केवले स्थितिः” इति।
“ऐन्द्र्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते” इति श्रूयते। “कदा चन स्तरीरसि नेन्द्र सश्चसि दाशुषे” इत्यसावृगैन्द्री। तत्रेन्द्रस्य प्रकाशनात्। हे इन्द्र त्वं कदाचिदपि घातको न भवसि किंत्वाहुतिं दत्तवते यजमानाय प्रीयस इत्यर्थः। तत्रेन्द्र-प्रकाशनसामर्थ्यरूपाल्लिङ्गान्मन्त्रस्येन्द्रविषयक्रियासाधनत्वं गम्यते। यद्यसौ मन्त्र इन्द्रप्रधानकक्रियायाः साधनं न भवेत्तदानीमनेन मन्त्रेणेन्द्रप्रकाशनं व्यर्थं स्यात्। तस्मादेतन्मन्त्रकरणकक्रियां प्रतीन्द्रः प्रधानमित्येतादृशबुद्ध्युत्पादनं लिङ्गविनियोगः। काऽसौ क्रियेति विशेषजिज्ञासायामैन्द्र्योपतिष्ठत इत्यनेनाविरुद्धपदद्वयरूपेण वाक्येनोपस्थानक्रियायां पर्यवसानं क्रियते। तथा सत्यैन्द्रमन्त्रेणेन्द्रमुपतिष्ठत इत्ययमर्थः पर्यवस्यति। तथा गार्हपत्यमित्यनया द्वितीयान्तपदरूपया श्रुत्या गार्हपत्यस्य प्राधान्यं गम्यते। तच्च गुणभूतां यत्किंचित्करणकक्रियामन्तरेण न संभवति। ततस्तादृशी कांचित्क्रियां प्रति गार्हपत्यप्राधान्यमित्येतादृश-

[[628]]

Page No. ६२८
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता — (१ प्रथमकाण्डे -
(पूर्वोक्तोपस्थानस्याग्निहोत्राङ्गताप्रदर्शनम्)
बुद्ध्युत्पादनं श्रुतिविनियोगः। ऐन्द्र्योपतिष्ठत इति पदद्वयेन मन्त्रविशेषक्रिया-विशेषयोः पर्यवसानं भवति। तथा सत्यैन्द्रेण मन्त्रेण गार्हपत्यमुपतिष्ठत इत्यर्थो भवति। तदेवं श्रुतिलिङ्गयोर्विरोधे सति प्रमाणत्वाविश्षाद्व्रीहियववद्विकल्प इत्येकः पूर्वपक्षः। इन्द्रगार्हपत्ययोः प्रधानत्वाविशेषादुपस्थानस्य गुणत्वात्प्रतिप्रधानं गुणावृत्तिरिति न्यायेनोपस्थानावृत्त्या श्रुतिलिङ्गयोः समुच्चय इति द्वितीयः पूर्वपक्षः। श्रुतिर्विनियुञ्जाना वस्तुमर्थ्यमनुसृत्यैव विनियुङ्क्ते। अन्यथा वह्निना सिञ्चेत्, वारिणा दहेदित्यपि विनियुज्येत। तत उपजीव्यत्वेन लिङ्गस्य प्रबलत्वादिन्द्र एव मन्त्रेणोपस्थेय इति तृतीयः पूर्वपक्षः। ऐन्द्रमन्त्रस्य गार्हपत्ये मुख्यवृत्त्या शक्त्यभावेऽपि गौणावृत्त्या शक्तिरस्तीति निवेशन इत्यस्मिन्नुदाहरणे पूर्वमेव दर्शितम्। तथा सति सामर्थ्याभावकृतप्रतिबन्धाभावान्निर्विघ्ना श्रुतिः शीघ्रं विनियुङ्क्ते। लिंङ्गं तु विलम्बते। मन्त्रपदान्यादौ स्वाभिधेयमर्थं प्रतिपादयन्ति। तत ऊर्ध्वं मन्त्रस्य सामर्थ्यं निरूप्यते। पश्चात्सामर्थ्यवशात्साधनत्ववाचिनी प्राधान्यवाचिनी च श्रुतिः कल्पते। सा च श्रुतिर्मन्त्रेणेन्द्रमुपतिष्ठेतेति विनियुङ्क्ते। तथा च प्रत्यक्षश्रुतौ स्वाभिधेयप्रतिपादनविनियोगयोर्मध्यवर्तिनौ सामर्थ्यनिरूपणश्रुतिकल्पनव्यापारौ न स्त इति प्राबल्यात्तया लिङ्गं बाध्यते। न च प्रत्यक्षश्रुतिविनियोगवेलायामलब्धात्मकत्वेनाप्राप्तं लिङ्गं कथं बाध्येतेति शङ्कनीयम्। भविष्यत्प्राप्तिप्रतिबन्धस्यैवात्र बाधत्वात्। श्रुत्या विनियुक्तस्य मन्त्रस्य पुनरर्विनियोगाकाङ्क्षाया अनुदयाद्विनियोजकं लिङ्गं कथं प्राप्स्यति। तस्माद्गार्हपत्योपस्थाने मन्त्रः प्रत्यक्षश्रुत्या विनियुज्यते॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वे-दीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठकेऽ–
ष्टमोऽनुवाकः॥८॥