अथ प्रथमाष्टके पञ्चमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः।
परा॒ वा ए॒ष य॒ज्ञं प॒शून्व॑पति॒ यो॑ऽग्निमु॑द्वा॒-
सय॑ते॒ पञ्च॑कपालः पुरो॒डाशो॑ भवति॒ पाङ्क्तो॑
य॒ज्ञः पाङ्क्ताः॑ प॒शवो॑ य॒ज्ञमे॒व प॒शूनव॑ रुन्धे
वीर॒हा वा ए॒ष दे॒वानां॒ यो॑ऽग्निमु॑द्वा॒सय॑ते॒ न
वा ए॒तस्य॑ ब्राह्म॒णा ऋ॑ता॒यवः॑ पु॒राऽन्न॑मक्षन्प॒-
ङ्क्त्यो॑ याज्यानुवा॒क्या॑ भवन्ति॒ पाङ्क्तो॑ य॒ज्ञः
पाङ्क्तः॒ पुरु॑षो दे॒वाने॒व वी॒रं नि॑रव॒दाया॒ग्निं
पुन॒रा (१) ध॒त्ते॒ श॒ताक्ष॑रा भवन्ति श॒तायुः॒
[[599]]
Page No. ५९९
प्रपा॰ ५ अनु॰ १ ) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(पुनराधारसंबन्ध्यङ्गजातनिरूपणम्)
पुरु॑षः श॒तेन्द्रि॑य॒ आयु॑ष्ये॒वेन्द्रि॒ये प्रति॑ तिष्ठति॒
यद्वा अ॒ग्निराहि॑तो॒ नर्ध्यते॒ ज्यायो॑ भाग॒धेयं॑
निका॒मय॑मानो॒ यदा॑ग्ने॒यँ स॒र्वं भवति॒ सैवा-
स्यर्द्धिः॒ सं वा ए॒तस्य॑ गृ॒हे वाक्सृ॑ज्यते॒ यो॑ऽग्नि-
मु॑द्वा॒सय॑ते॒ स वाचँ॒ सँसृ॑ष्टां॒ यज॑मान ईश्व॒-
रोऽनु॒ परा॑भवितो॒र्विभ॑क्तयो भवन्ति वा॒चो
विधृ॑त्यै॒ यज॑मान॒स्याप॑राभावाय॒ (२) विभ॑क्तिं
करोति॒ ब्रह्मै॒व तद॑करुपाँ॒शु य॑जति॒ यथा॑ वा॒मं
वसु॑ विविदा॒नो गूह॑ति ता॒दृगे॒व तद॒ग्निं प्रति॑
स्विष्ट॒कृतं॒ निरा॑ह॒ यथा॑ वा॒मं वसु॑ विविदा॒नः
प्र॑का॒शं जिग॑मिषति ता॒दृगे॒व तद्विभ॑क्तिमु॒क्त्वा
प्र॑या॒जेन॒ वष॑ट्करोत्या॒यत॑नादे॒व नैति॒ यज॑मानो॒
वै पु॑रो॒डाशः॑ प॒शव॑ ए॒ते आहु॑ती॒ यद॒भितः॑ पुरो॒-
डाश॑मे॒ते आहु॑ती (३) जु॒होति॒ यज॑मानमे॒-
वोभ॒यतः॑ प॒शुभिः॒ परि॑ गृह्णाति कृ॒तय॑जुः॒ संभृ॑
तसंभार॒ इत्या॑हु॒र्न सं॒भृत्याः॑ संभा॒रा न यजुः॑
क॒र्तव्य॑मित्यथो॒ खलु॑ सं॒भृत्या॑ ए॒व सं॑भा॒राः
क॑र्तव्यं॑ यजु॑र्य॒ज्ञस्य॒ समृ॑द्ध्यै पुनर्निष्कृ॒तो रथो॒
दक्षि॑णा पुनरुत्स्यू॒तं वासः॑ पुनरुत्सृ॒ष्टो॑ऽन॒ड्वा-
न्पु॑नरा॒धेर्यस्य॒ समृ॑द्ध्यै स॒प्त ते॑ अग्ने स॒मिधः॑
स॒प्त जि॒ह्वा इत्य॑ग्निहो॒त्रं जु॑होति॒ यत्र॑यत्रै॒वास्य॒
न्य॑क्तं ततः (४) ए॒वैन॒मव॑ रुन्धे वीरहा वा
[[600]]
Page No. ६००
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता- - प्रथमकाण्डे –
(पुनराधारसंबन्ध्यङ्गजातनिरूपणम्)
ए॒ष दे॒वानां॒ यो॑ऽग्निमु॑द्वा॒सय॑ते तस्य॒ वरु॑ण ए॒वर्ण॒-
यादा॑ग्निवारु॒णमेका॑दशकपाल॒मनु॒ निर्व॑पे॒द्यं चै॒वं
हन्ति॒ यश्चा॑स्यर्ण॒यात्तौ भा॑ग॒धेये॑न प्रीणाति॒
नाऽऽर्ति॒मार्छ॑ति॒ यज॑मानः (५)॥
(आऽप॑राभावाय पुरो॒डाश॑मे॒ते आहु॑ती॒ ततः॒ षट्त्रिँशच्च)।
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
पञ्चमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः॥२॥
(अथ प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः)।
द्वितीयानुवाके याज्याद्यङ्गजातं विधित्सुः पूर्वोक्तं द्रव्यविधिमनूद्य प्रशंसति -
परा वा इति। परावपति विनाशयति। धानादिभिर्हविर्भिर्यज्ञः पाङ्क्तः। पङ्क्तिच्छन्दसः पशुहेतुत्वात्पशवोऽपि पाङ्क्ताः।
याज्यानुवाक्ये विधत्ते -
वीरहेति। देवानां मध्ये वीरोऽग्निः। तद्वधकारिणो यजमानस्यान्नमृतायवः सत्यमिच्छन्तो ब्राह्मणाः पुरा नैवाक्षन्नेव भुक्तवन्तः। ‘अश भोजने’ इत्यस्य रूपम्। अग्ने तमद्याश्वं न इत्यादयश्चतस्र ऋचः पङ्क्तयः। तासु प्रधानहविषो द्वे स्विष्ठकृतो द्वे। ताश्चाग्निकाण्डे - अग्निर्मूर्धेत्यनुवाक इष्टकोपधानार्थत्वेनाऽऽ म्नाताः इह तु वाचनिकस्तद्विधिः। शाखान्तरे तु याज्याप्रस्तावे समाम्नाताः। पुरुषस्य हस्तद्वयपादद्वयशिरोभिः पञ्चभिः पाङ्क्तत्वम्। देवानेव देवानामेव मध्ये वीरमग्निं निरवदायोत्सर्जनलक्षणवधभयान्निष्कृष्य।
चतसृष्वृक्षु विद्यमानाक्षरसंख्यां प्रशंसति -
शताक्षरा इति। अग्ने तमद्येत्येषा प्रथमा चतुर्विंशत्याक्षरा। अधा ह्यग्ने क्रतोः, आभिष्टे अद्येत्युभयोरेकैका पञ्चविंशत्यक्षरा। एभिर्नो अर्कैरित्यन्त्या षड्विंशत्यक्षरेति संभूय शतमक्षराणि। अण्डाभिमानिनो ब्रह्मणः स्वप्रमाणेन शतसंवत्सरायुष्ट्वात्तत्संततिपतितस्यापि सामान्येन शतायुष्ट्वं, धर्माधर्माभ्यां तूत्क र्षापकर्षौ भवतः। शतनाडीषु संचाराद्दशेन्द्रियेषु शतसंख्या।
[[601]]
Page No. ६०१
प्रपा॰५ अनु॰२ ) कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।
(पुनराधारसंबन्ध्याङ्गजातनिरूपणम्)
प्रधानकर्मण एव प्रयाजाज्यभागाद्यङ्गानामप्याग्नेयत्वं विधत्ते -
यद्वा इति। यजमानस्य समृद्य्पभावादग्नेः समृद्ध्यभावोऽनुमेयः।
समिधो अग्न आज्यस्य वियन्त्वित्यादिषु चतुर्षु प्रयाजमन्त्रेषु संबुद्ध्यन्तादग्नि-शब्दात्पूर्वं संबुद्धिसप्तमीतृतीयाद्वितीयाविभक्त्यन्तानामग्निशब्दानां क्रमेण प्रयोगं विधत्ते -
सं वा इति। अग्निमुद्वासयितुरेतस्य वाग्गृहेऽवस्थितानां स्त्रीशूद्रादीनां वाग्भिः संसृज्यते तत्समा भवति। तां वाचमनु यजमानोऽपीतरवैलक्षण्यरूपस्योत्कर्ष-स्याभावात्पराभूतो भवति। एताभिस्तु विभक्तिभिः पुनराधेस्याग्न्याधेयाद्वैलक्ष-ण्ये सति यजमानस्य विलक्षणत्वेन वाग्विधृतौ सत्यां पराभवः शाम्यति। विभक्तयः सूत्रे दर्शिताः – “अग्नेऽग्नेऽग्नावग्नेऽग्निनाऽग्नेऽग्निमग्न इति चतुर्षु प्रयाजेषु चतस्रो विभक्तीर्दधाति” इति। तथा चैवं मन्त्रपाठः संपद्यते – “समिधोऽग्नेऽग्न आज्यस्य वियन्तु। तनूनपादग्नावग्न आज्यस्य वेतु। इडो अग्निनाऽग्न आज्यस्य वियन्तु। बर्हिरग्निमग्न आज्यस्य वेतु” इति।
यथोक्तविभाक्तिविधिमनूद्य प्रशंसति -
विभक्तिमिति। तत्पुनराधेयं ब्रह्मैवाग्न्याधेयात्परिवृढमेव करोति।
अत्र मन्त्राणां नीचध्वनिं विधत्ते -
उपाँश्विति। यथा लोके श्रेष्ठं वसु लब्धवान्पुरुषो गोपायति तद्वत्।
स्विष्टकृत्युच्चध्वनिं विधत्ते -
अग्निं प्रतीति। निराह निःशेषध्वनिं कुर्यात्। यथा लोके श्रेष्ठं वसु लब्धवान्द्रव्यपतिः प्रसिद्धिं गन्तुमिच्छति तद्वत्।
पूर्वं विहितानां विभक्तीनां प्रयाजमन्त्रसबन्धं विधत्ते -
विभक्तिमिति। विभक्तिवचनप्रकारो दर्शितः। तदुक्तिसहितेन प्रयाजमन्त्रेण वषट्कारपूर्वं यजेत। तथा सति पूर्वोक्तवाक्संसर्गकृतपराभवरहित आयतनात्स्वगृहान्नैति न निर्गच्छति, किंतु स्वगृहे प्रतितिष्ठति।
पुनरूर्जा निवर्तस्व, सह रय्या निवर्तस्वेत्याभ्यां मन्त्राभ्यामाग्नेयपुरोडाश-स्याधस्तादुपरिष्टाच्चाऽऽहुतिद्वयं विधत्ते -
[[602]]
Page No. ६०२
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता - (१ प्रथमकाण्डे -
(पुनराधारसंबन्ध्यङ्गजातनिरूपणम्)
यजमानो वा इति। अत्र चोदकप्राप्तान्संभारानाधानमन्त्रांश्च वाजसनेयादि-शाखान्तरमनुसृत्य पूर्वपक्षरूपेण निराचष्टे -
कृतजुरिति यजुःशब्देन सर्पराज्ञीप्रभृतय आधानमन्त्रा विवक्षिताः। संभारशब्देन सिकतोषादिसप्तमृद्विशेषाः सप्त विवक्षिताः। प्रथमाधाने यजुषामुच्चारितत्वात्संभाराणां च संपादितत्वादस्यापि कर्मविशेषस्याऽऽधानादत्यन्तभेदाभावेन यजुःसंभारयोः सिद्धत्वात्तदुभयं पुनर्न कर्तव्यमिति पूर्वः पक्षः। प्रथमाधाने वाजसनेयिमतं सूत्रकार उदाजहार - “सप्त पार्थिवान्संभारानाहरत्येवं वानस्पत्यान्पञ्च पञ्च वा भूयसो वा पार्थिवान्संभारान्संभरsदिति वाजसनेयकम्”इति।
सिद्धान्तमाह
अथो खल्विति। अथोशब्दः पूर्वपक्षव्यावृत्त्यार्थः। अत्र सूत्रकारः पक्षद्बय-मुदाजहार – “कृताकृताः संभारा यजूँषि च भवन्त्यपि वा पञ्च पार्थिवान्सं-भारानाहरत्येवं वानस्पत्यान्” इति।
दक्षिणां विधत्ते -
पुनर्निष्कृत इति। भग्नः संन्दृढीकृतः पुनर्निष्कृतः। छिन्नं सत्सूचीतन्तुभ्यां स्यूतं पुनरुत्स्यूतम्। दौर्बल्येन भारं वोढमशक्ततया परित्यक्तः सन्कथंचित्पोषणेन शक्तीकृतः पुनरुत्सृष्टः।
तूष्णीमेव होतव्यमिति प्रथमाधानस्यामन्त्रत्वेन यदग्निहोत्रं विहितं तदत्र चोदकप्राप्तं तदपोद्य समन्त्रकं विधत्ते -
सप्त ते इति। मन्त्रस्तूपरिष्टाद्व्याख्यास्यते। अत्र(स्य) पुनराधेयदेवस्याग्ने-र्यद्यदङ्गं यस्मिन्यस्मिन्प्रदेशे न्यक्तं निमग्नं विस्मृतं तत एव प्रदेशात्साङ्गमेन-मग्निं संपादयति -
अनुनिर्वप्यं हविर्विधत्ते -
वीरहेति। ऋणिनमिव यातयति पीडयतीत्यृणयात्। तौ वध्याग्निपोडयितृ-वरुणौ तोषयति।
[[603]]