०४

(अथ प्रथमाष्टके तृतीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः)।
त्वँ सो॑म तनू॒कृद्भ्यो॒ द्वेषो॑भ्यो॒ऽन्यकृ॑तेभ्य
उ॒रु य॒न्ताऽसि॒ वरू॑थँ स्वाहा॑ जुषा॒णो अ॒प्तुरा-
ज्य॑स्य वेतु॒ स्वाहा॒ऽयं नो॑ अ॒ग्निर्वरि॑वः कृणो-
त्व॒यं मृधः॑ पु॒र ए॑तु प्रभि॒न्दन्। अयँ शत्रू॑ञ्ज-
यतु॒ जर्हृ॑षाणो॒ऽयं वाजं॑ जयतु॒ वाज॑सातौ। उ॒रु
वि॑ष्णो॒ वि क्र॑मस्वो॒रु क्षया॑य नः कृधि। घृ॒तं
घृ॑तयोने पि॒ब प्रप्र॑ यज्ञप॑तिं तिर। सोमो॑
जिगाति गातु॒वित् [१] दे॒वाना॑मेति निष्कृ॒त-
मृ॒तस्य॒ योनि॑मा॒सद॒मादि॑त्याः सदो॒ऽस्यदि॑त्याः॒
सद॒ आ सी॑दै॒ष वो॑ देव सवितः॒ सोम॒स्तँ
र॑क्षध्वं॒ मा वो॑ दभदे॒तत्त्वँ सो॑म दे॒वो दे॒वानु-
पा॑गा इ॒दम॒हं म॑नु॒ष्यो॑ मनु॒ष्या॑न्त्स॒ह प्र॒जया॑ स॒ह
रा॒यस्पोषे॑ण॒ नमो॑ दे॒वेभ्यः॒ स्व॒धा पि॒तृभ्य॑ इद-
म॒हं निर्वरु॑णस्य॒ पाशा॒न्त्सुव॑र॒भि(२) वि-
ख्ये॑षं वैश्वान॒रं ज्योति॒रग्ने॑ व्रतपते॒ त्वं व्र॒तानां॑
व्र॒तप॑तिरसि॒ या मम॑ त॒नूस्त्वय्यभू॑दि॒यँ सा
मयि॒ या तव॑ त॒नूर्मय्यभू॑दे॒षा सा त्वयि॑ यथा-
य॒थं नौ॑ व्रतपते व्र॒तिनो॑र्व्र॒तानि॑ [३]॥

(गा॒तु॒विद॒भ्येक॑त्रिँशञ्च)।

इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
तृतीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः॥४॥

[[356]]

Page no. 357
(अथ प्रथमकाण्डे तृतीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः)।
तृतीयानुवाके धिष्णिया वर्णिताः। एतावता वेदिगतविशेषनिर्माणं समाप्तम्। अथ तस्यां वेद्यामग्नीषोमीयपशुर्वक्तव्यः। तस्य चाग्नीषोमयोः प्रणीतयोः पश्चाद्वक्तुमुचितत्वात्तत्प्रणयनाय वैसर्जनहोमश्चतुर्थेऽनुवाकेऽभिधीयते।

त्वँ सोमेति। कल्पः — “स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा शालामुखीये वैसर्जनहोमं जुहोति त्वँ सोम तनुकृद्भ्यो द्वेषोभ्योऽन्यकृतेभ्य उरु यन्ताऽसि वरूथँ स्वाहेति, स्रुवेणाप्तुं प्रस्कन्दयति जुषाणो अप्तुराज्यस्य वेतु स्वाहेति, पूर्वया द्वारोपनिष्क्रामत्ययं नो अग्निर्वरिवः कृणोत्वयं मृधः पुर एतु प्रमिन्दन्। अयँ शत्रूञ्जयतु जर्हृषाणोऽयं वाजं जयतु वाजसाताविति, अथाऽऽहवनीये स्रुवाहुतिं जुहोति उरु विष्णो वि क्रमस्वोरु क्षयाय नः कृधि। घृतं घृतयोने पिब प्रप्र यज्ञपतिं तिर स्वाहेति” इति।

तनूं शरीरं कृन्तति च्छिन्दन्तीती तनूकृन्ति रक्षांसि। द्विषन्तीति द्वेषांसि। अन्यैरस्मद्विरोधिभिरभिचरद्भिः कृतानि प्रेरितानीत्यन्यकृतानि। हे सोम त्वं तादृशेभ्यो नियन्ताऽसि। यथा तादृशानि नास्मान्बाधन्ते तथाऽऽस्मानन्यत्र सुरक्षितप्रदेशे स्थापयित्वा पालयसि। तस्मात्त्वमेवास्माकमुरु प्रभूतं वरूथं बलमसि, तस्मै तुभ्यमिदं हुतमस्तु। अप्तुं प्रस्कन्दयतीत्यत्राप्तुशब्द आज्यबिन्दुवाची मन्त्रे त्वल्पदेहवाची। हे सोम त्वं जुषाणोऽस्मासु प्रीतिमान्रक्षसामदर्शनायाप्तुरल्पदेहः सन्नाज्यस्य बिन्दुं वेतु पिब, तवेदं हुतमस्तु। पूर्वद्वारेण निष्क्रामन्तो यमग्निं प्रणयन्ति। अयमग्निरस्माकं वरिवः कृणोतु श्रेयः करोतु। अयं मृधो वैरिणः प्रभिन्दन्पुर एतु अग्रे गच्छतु। अयं जर्हृषाणो हृष्टान्तःकरणः शत्रूञ्जयतु। वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन्संग्रामे स वाजसातिस्तस्मिन्नयमस्मदर्थ वाजं जयतु वशी करोतु। हे विष्णो व्यापिन्नाहवनीयास्मदनुग्रहार्थमुरु विक्रमस्व वैरिषु बहुलं पराक्रमं कुरु। नोऽस्माकं क्षयाय निवासार्थमुरु कृधि बहुलं गृहधनादिकं संपादय। घृतेन ज्वालोद्भवाद्घृतयोनिः। हे घृतयोने हूयमानमिदं घृतं पिब, यज्ञपतिं यजमानं (प्र) प्रतिरातिशयेन वर्धय।

मन्त्रान्व्याचिख्यासुरादौ होमं विधत्ते —

“सुवर्गाय वा एतानि लोकाय हुयन्ते यद्वैसर्जनानि” (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।
अवान्तरदीक्षाविसर्जनार्थत्वादेतानि होमकर्माणि वैसर्जनानि।

[[357]]

Page no. 358
तत्प्रकारः सूत्रे दर्शितः — “उपस्थे ब्रह्मा राजानं कुरुते समपि व्रतान्ह्वयध्वमिति संप्रेष्यति यजमानस्यामात्यान्संह्वयन्न (न्तम) ध्वर्युं यजमानोऽन्वारभते यजमानं पत्नीमितरे पुत्रभ्रातरोऽहतेन वाससाऽमात्यान्संप्रच्छाद्य वाससोऽन्ते स्रुग्दण्डमुपनियम्य प्रचरण्या वैसर्जनानि जुहोति” इति।

व्रतामात्यशब्दौ बन्धुवाचकौ। प्रचरणी जुह्वा सदृशी।

विशेषान्क्रमेण विधत्ते —

“द्वाभ्यां गार्हपत्ये जुहोति द्विपाद्यजमानः प्रतिष्ठित्या आग्नीध्रे जुहोत्यन्तरिक्ष एवाऽऽक्रमत आहवनीये जुहोति सुवर्गमेवैनं लोकं गमयति” (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

द्वाभ्यां त्वँ सोम जुषाण इत्येताभ्याम्। आग्नीध्रे होमस्य मन्त्रो विधास्यते। आहवनीय उरु विष्णो, इति मन्त्रः।

होमात्पूर्वमेव ब्रह्मणा सोम आदातव्य इति विधत्ते –

“देवान्वै सुवर्गं लोकं यतो रक्षाँस्यजिघाँसन्ते सोमेन राज्ञा रक्षाँस्यपहत्याप्तुमात्मानं कृत्वा सुवर्गं लोकमायन्रक्षसामनुपलाभायाऽऽत्तः सोमो भवत्यथ वैसर्जनानि जुहोति रक्षसामपहत्यै” (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

यतो गच्छतः। अप्तुं रक्षोभिरुपलब्धुमशक्यमल्पदेहम्। आत्तो भवति स्वीकृतो भवेत्। तत ऊर्ध्वं कृतो होमो रक्षांस्यपहन्ति।

प्रथममन्त्रस्य पूर्वभागोऽभिप्रेतं सोमस्य सामर्थ्यमुपपादयति —

“त्वँ सोम तनूकृद्भ्य इत्याह तनूकृद्ध्येषः” (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

तनुच्छिदां रक्षसामपि तनूं कृणत्ति च्छिनत्तीत्येष सोमोऽत्यन्तं तनुकृत्तस्माद्रक्षोभ्योऽस्मान्पालयितुं समर्थः।

द्वितीयभागे विशेष्यं पूरयति —

“द्वेषोभ्योऽन्यकृतेभ्य इत्याहान्यकृतानि हि रक्षाँसि” (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

तृतीयभागस्योरु वरूथमित्यस्य वाक्यस्य शेषं पूरयति —

[[358]]

Page no. 359
‘उरु यन्ताऽसि वरुथमित्याहोरु णस्कृधीति वावैतदाह’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

बहुलमस्मदर्थं कुर्वित्येतदेव स भागो ब्रूते।

द्वितीयमन्त्रेऽप्तुशब्दसूचितमाह —

‘जुषाणो अप्तुराज्यस्य वेत्वित्याहाप्तुमेव यजमानं कृत्वा सुवर्गं लोकं गमयति रक्षसामनुपलाभाय’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

प्राचीनवंशान्निष्क्रम्याऽऽग्नीध्रे जिगमिषुभिरनुष्ठेयानि सोमस्वीकारादीनि षड् विधत्ते —

‘आ सोमं ददत आ ग्राव्ण आ वायव्यान्या द्रोणकलशमुत्पत्नीमा नयन्त्यन्वनाँ सि प्र वर्तयन्ति यावदेवास्यास्ति तेन सह सुवर्गं लोकमेति’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

सोमं हविर्धाने नेतुमाददीरन्। ग्रावणोऽभिषवार्थाः। वायव्यान्युलूखलसदृशानि ग्रहपात्राणि। द्रोणकलशः प्रौढं काष्ठपात्रम्। एतान्याददीरन्। पत्नीं स्वस्थानादुत्थाप्याऽऽनयेयुः। व्रीह्याद्यौषधद्रव्यार्थं यत्तृतीयं शकटं तदेवासकृदावृत्तत्वादनांसीति बहुवचनेनोच्यते। तदनु पुनः पुनः प्रवर्तयेयुः। एवं सति यजमानस्य स्वं यावदस्ति तेन सर्वेण सह स्वर्गं प्राप्नोति।

विधत्ते —

‘नयवत्यर्चाऽऽग्नीध्रे जुहोति सुवर्गस्य लोकस्याभिनीत्यै’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

अग्ने नय सुपथेत्यसौ नयवती।

अत्र सूत्रम् – ‘शालामुखीये प्रणयनीयमिध्ममादीप्य सिकताभिरुपयम्याग्नीषोमाभ्यां प्रणीयमानाभ्यामनुब्रूहीति संप्रेष्यति प्रणीयमानायानुब्रूहीति वा प्रथमायां त्रिरनूक्तायामयं नो अग्निर्वरिवः कृणोत्वित्यग्निप्रथमाः सोमप्रथमा वा प्राञ्चोऽभि प्रव्रजन्त्याग्नीध्रीयेऽग्निं प्रतिष्ठाप्याग्ने नयेत्यर्धमाज्यशेषस्य जुहोति’ इति।

प्रचरण्या चतुर्गृहीतस्याऽऽज्यस्यार्धं गार्हपत्ये मन्त्रद्वयेन हुतमवशिष्टेऽप्यर्धमाज्यमाग्नीध्रे हुत्वेतरदाहवनीये होतुं शेषयेत्।

विधत्ते —

[[359]]

Page no. 360
‘ग्राव्णो वायव्यानि द्रोणकलशमाग्नीध्र उप वासयति’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

स्थापयेदित्यर्थः।

तद्वत्सोमस्यापि स्थापनप्राप्तौ तद्वारयितुं ग्रहणं विधत्ते —

‘वि ह्येनं तैर्गृह्णते यत्सहोपवासयेदपुवायेत्’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

एनं सोमं तैर्ग्रावादिभिर्वियुज्य नेतुं गृह्णीरन्। यदि कश्चित्तैः सह स्थापयेत्तदानीमभिषवभीत्या सोमस्योदरं पूति भवेत्। अत्राऽऽज्यशेषस्याऽऽहवनीये होमायोरु विष्णो, इति यो मन्त्रो यश्च ततः पूर्वोऽयं नो अग्निरिति मन्त्रस्तावुपेक्षितौ।

सोम इति। कल्पः — ‘ब्रह्मणो राजानमादाय पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपादयति सोमो जिगाति गातुविद्देवानामेति निष्कृतमृतस्य योनिमासदमिति’ इति।

गातुविन्मार्गज्ञः सोमो जिगाति गच्छति। कं देशं गच्छति, आसीदत्यस्मिन्हविर्धानदेश इत्यासदः। देवानामासदमेति। कीदृशं, निष्कृतमलंकृतम्। ऋतस्य यज्ञस्य योनिं कारणं ग्रहचमसादिहविषामत्रावस्थितत्वात्।

विधत्ते —

‘सौम्यर्चा प्र पादयति स्वयैवैनं देवतया प्र पादयति’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।
अदित्या इति। कल्पः – ‘अथ दक्षिणस्य हविर्धानस्य नीडे कृष्णाजिनमास्तृणाति अदित्याः सदोऽसीत्यदित्याः सद आ सीदेति। कृष्णाजिने राजानम्’ इति।

स्पष्टार्थतां दर्शयति —

‘अदित्याः सदोऽस्यदित्याः सद आ सीदेत्याह यथायजुरेवैतत्’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

एष व इति। कल्पः — ‘अथैनं देवताभ्यः संप्रयच्छत्येष वो देव सवितः सोमस्तँ रक्षध्वं मा वो दभदिति’ इति।

एतावन्तं कालं यजमानः सोममरक्षत्। इत ऊर्ध्वं हे देव युष्मदीयं सोमं यूयमेव रक्षध्वम्। यद्यपीन्द्रादयः सर्वे संबोधनीयास्तथाऽपि परिवृढत्वादशेषोप-

[[360]]

Page no. 361
लक्षणार्थं सवितैव संबोध्यते। मा वो दभत्सोमं रक्षमाणान्युष्मान्कश्चिदपि मा हिंसीत्।
सवितृसंबोधनतात्पर्यमाह —

‘यजमानो वा एतस्य पुरा गोप्ता भवत्येष वो देव सवितः सोम इत्याह सवितृमसूत एवैनं देवताभ्यः सं प्र यच्छति” [सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २] इति।

एतत्त्वमिति। बौधायनः – “संपदायोपतिष्ठत एतत्त्वँ सोम देवो देवानुपागा इदमहं मनुष्यो मनुष्यान्त्सह प्रजया सह रायस्पोषेणेति” इति।

हे सोम त्वं देवः सन्भवदीयान्देवानेतदिदानीं प्राप्तोऽसि। अहमपि मनुष्यः सन्मदीयान्मनुष्यानिदमिदानीं प्राप्तोऽस्मि। कीदृशोऽहं, पुत्रादिप्रजया पश्वादिधनपुष्ठ्या च सह वर्तमानः।

मन्त्रभागयोर्द्वयोः प्रसिद्धिं तृतीयभागे विपक्षबाधं च दर्शयति —

“एतत्त्वँ सोम देवो देवानुपागा इत्याह देवो ह्येष सन्देवानुपैतीदमहं मुनुष्यो मनुष्यानित्याह मनुष्यो ह्येष सन्मनुष्यानुपैति यदेतद्यजुर्न ब्रूयादप्रजा अपशुर्यजमानः स्यात्सह प्रजया सह रायस्पोषेणेत्याह प्रजयैव पशुभिः सहेमं लोकमुपावर्तते” (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

नम इति। बौधायनः — “नमो देवेभ्य इति प्राञ्चमञ्जलिं करोति स्वधा पितृभ्य इति दक्षिणाप्रत्यञ्चमथोपनिष्क्रामतीदमहं निर्वरुणस्य पाशादित्यथाऽऽहवनीयमुपतिष्ठते सुवरभि वि ख्येषं वैश्वानरं ज्योतिरिति” इति।

आपस्तम्बः — “इदमहं मनुष्यो मनुष्यानिति प्रदक्षिणमावृत्य नमो देवेभ्य इति प्राचीनमञ्जलिं कृत्वा स्वधा पितृभ्य इति दक्षिणे, इदमहं निर्वरुणस्य पाशादित्युपनिष्क्रम्य सुवरभि वि ख्येषमिति सर्वं विहारमनुवीक्षते वैश्वानरं ज्योतिरित्याहवनीयम्” इति।

मन्त्रद्वयार्थप्रसिद्धिं दर्शयति —

“नमो देवेभ्य इत्याह नमस्कारो हि देवानाँ स्वधा पितृभ्य इत्याह स्वधाकारो हि पितृणाम्” (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

निर्वरुणस्य पाशादित्यत्र निर्मुञ्चामीत्यध्याहर्तव्यम्।

एतमेवाभिप्रायं दर्शयति —

“इदमहं निर्वरुणस्य पाशादित्याह वरुणपाशादेव निर्मुच्यते’ (सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २) इति।

[[361]]

Page no. 362
अग्न इति। कल्पः – “अथ यजमानोऽवान्तरदीक्षां विसर्जति अग्ने व्रतपते त्वं व्रातानां व्रतपतिरसि या मम तनूस्त्वय्यभूदियँ सा मयि या तव तनूर्मय्यभूदेषा सा त्वयि यथायथं नौ व्रतपते व्रतिनोर्व्रतिनोर्व्रतानीति” इति।

अवान्तरदीक्षाया आदौ यजमानः स्वतनुमग्नौ संकल्पेनावस्थाप्याग्नितनुं च स्वस्मिन्नवस्थाप्य सह व्रतनियममुपचक्रमे। इदानीं तु शरीरव्यत्ययस्यासमाहितत्वाद्व्रतिनोरग्नियजमानयोः स्वोचितव्रतमेवास्तु। अत्र सुवरभि वि ख्येषं वैश्वानरं ज्योतिरित्येतौ मन्त्रौ पुरोडाशब्राह्मणे स्पष्टत्वादुपेक्षितौ।

अस्य तु मन्त्रस्य प्रतीकग्रहणपूर्वकं तात्पर्यमाह —

“अग्ने व्रतपत आत्मनः पूर्वा तनूरादेयेत्याहुः को हि तद्वेद यद्वसीयान्त्स्वे वशे भूते पुनर्वा ददाति न वेति” [सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २] इति।

अग्ने व्रतपत इत्येतावत्प्रतीकम्। स्वकीया पूर्वा तनूरग्निसकाशात्सहसा स्वीकार्येति बुद्धिमन्त आहुः। कुतः वसीयानत्यन्तधनिकः प्रभुः परकीये वस्तुनि स्ववशीभूते सति पुनर्ददाति वा न वेति यत्तत्को नाम वेद। ततो वशीभावात्प्रागेवाऽऽदेया।

ग्रावादीनामाग्नीध्रे स्थापनं यत्पूर्वमुक्तं तत्प्रशंसति —

“ग्रावाणो वै सोमस्य राज्ञो मलिम्लुसेना य एवं विद्वान्ग्राव्ण आग्नीध्र उपवासयति नैनं मलिम्लुसेना विन्दति” [सं॰ का॰ ६ प्र॰ ३ अ॰ २] इति।

मलिम्लुसेना विरोधितस्करसेना।

अत्र विनियोगसंग्रहः —

“त्वँ जुषा पश्चिमे वह्नौ वैसर्जनहुतिस्त्वयम्।
शालामुखीयतो वह्निं धृत्वा प्राञ्चोऽभियान्ति ही ॥१॥
उरु हुत्वा पूर्ववह्नौ सोमो राजानमग्रतः।
हविर्धानं नयत्यत्र चर्म संस्तीर्य सादयेत् ॥२॥
अदिद्वयोदेष सोमं निर्दिश्यैतन्निमन्त्रयेत्।
इदं दक्षिणमावृत्य नमः प्रागञ्जलिः स्वधा ॥३॥
दक्षिणाञ्जलिरेतस्मान्निर्गच्छेन्मण्डपादिदम्।
सुवर्विहारमीक्षित्वा वैश्वा पूर्वाग्निमीक्षते।
अग्ने वह्नेरुपस्थानं मन्त्राः षोडश कीर्तिताः ॥४॥” इति।

[[362]]

Page no. 363
अथ मीमांसा।

प्रथमाध्यायस्व तृतीयपादे चिन्तितम्—

‘वैसर्जनाख्यहोमीयवाससो ग्रहणस्मृतिः।
प्रमा न वा श्रुत्यबाधात्प्रमा स्यादष्टकादिवत्॥
दृष्टलोभैकमूलत्वसंभवे श्रुत्यकल्पनात्।
सर्ववेष्टनवद्बाधहीनाऽप्येषा न हि प्रमा’ इति॥

इदं स्मर्यते — ‘वैसर्जनहोमवासोऽध्वर्युर्गृह्णाति’ इति। सेयं स्मृतिः सर्ववेष्टनस्मृतिवत्प्रत्यक्षश्रुत्या न बाध्यते। ततोऽष्टकादिस्मृतिवन्मूलवेदानुमानेन प्रमाणमिति प्राप्ते ब्रूमः — कदाचित्कश्चिदध्वर्युर्लोभादेतद्वासो जग्राह। तन्मूलैवैषा स्मृतिरित्यपि कल्पना संभवति। दृष्टानुसारिणी चेयं कल्पना। दक्षिणया परिक्रीतानामृत्विजां लोभदर्शनात्। तथा सत्यस्याः स्मृतेरन्यथाऽप्युपपत्तावष्टकादिमूलश्रुतिवन्मूलश्रुतिर्न कल्पयितुं शक्यते। अतो बाधाभावेऽपि मूलवेदाभावान्नेयं स्मृतिः प्रमाणम्।

अथ च्छन्दः –

त्वँ सोमेति गायत्री, अयं नो अग्निरिति त्रिष्टुप्। उरु विष्णो, इत्यनुष्टुप्। सोमो जिगातीति गायत्री॥

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डे तृतीयप्रपाठके
चतुर्थोऽनुवाकः ॥४॥