०२

(अथ प्रथमाष्टके द्वितीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः)।

अकू॑त्यै प्र॒युजे॒ऽग्नये॒ स्वाहा॑ मे॒घायै॒ मन॑से॒ऽ
ग्नये॒ स्वाहा॑ दी॒क्षायै॒ तप॑से॒ऽग्नये॒ स्वाहा॒ सर॑-
स्वत्यै पू॒ष्णे॑ऽग्नये॒ स्वाहाऽऽपो॑ देवीर्बृहतीर्विश्व
शंभुवो॒ द्यावा॑पृथि॒वी उ॒र्व॑न्तरि॑क्षं॒ बृह॒स्पति॑र्नो
ह॒विषा॑ वृधातु॒ स्वाहा॒ विश्वे॑ देवस्य॑ ने॒तुर्मर्तो॑
वृणीत स॒ख्यं विश्वे॑ रा॒य इ॑षुध्यसि द्यु॒म्नं वृ॑णीत
पु॒ष्यसे॒ स्वाह॑र्क्सा॒मयोः॒ शिल्पे॑ स्थ॒स्ते वा॒मा
र॑भे॒ ते मा॑ [१] पा॒तमाऽऽस्य य॒ज्ञस्यो॒दृच॑
इ॒मां धियँ॒ शिक्ष॑माणस्य देव॒ क्रतुं॒ दक्षं॑ वरुण॒
सँशि॑शाधि॒ ययाऽति॒ विश्वा॑ दुरि॒ता तरे॑म
सु॒तर्मा॑णु॒मधि॒ नावँ॑ रुहे॒मोर्ग॑स्याङ्गिर॒स्यूर्ण॑
म्रदा॒ ऊर्जं॑ मे यच्छ पा॒हि मा॒ मा मा॑ हिँ-
सी॒र्विष्णोः॒ शर्मा॑सि॒ शर्म॒ यज॑मानस्य॒ शर्म॑
मे यच्छ॒ नक्ष॑त्राणां माऽतीका॒शात्पा॒हीन्द्र॑स्य॒
योनि॑रसि॒ (२) मा मा॑ हिँसीः कृ॒ष्यै
त्वा॑ सुस॒स्यायै॑ सुपिप्प॒लाभ्य॒स्त्वौष॑धीभ्यः

[[208]]

Page No. २०९
सूप॒स्था दे॒वो वन॒स्पति॑रू॒र्ध्वो मा॑ पा॒ह्यो-
दृचः॒ स्वाहा॑ य॒ज्ञं मन॑सा॒ स्वाहा॒ द्यावा॑पृ-
थि॒वीभ्याँ॒ स्वाहो॒रोर॒न्तरि॑क्षा॒त्स्वाहा॑ य॒ज्ञं
वाता॒दा र॑भे [३]।

(मा॒ योनि॑रसि त्रिँ॒शच्च॑)।

इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
द्वितीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥१॥

(अथ प्रथमकाण्डे द्वितीयप्रपाठकं द्वितीयोऽनुवाकः)।

प्रथमानुवाके प्राचीनवंशप्रवेशोऽभिहितः। अथ प्रविष्टस्य दीक्षानियमरूपेण तपसा शरीरशुद्धौ सत्यां पश्चाद्देवयजनस्वीकारादियोग्यतेति द्वितीयानुवाके दीक्षा विधीयते। तत्र दीक्षणीयेष्टावध्वरमन्त्राणामतिदेशतः प्राप्तत्वाद्दीक्षाहुत्यादिमन्त्रा एवोच्यन्ते।

आकूत्या इति। कल्पः – “आज्यस्थाल्याः स्रुवेणोपघातं दीक्षाहुतीर्जहोति आकूत्यै प्रयुजेऽग्नये स्वाहा मेधायै मनसेऽग्नये स्वाहा दीक्षायै तपसेऽग्नये स्वाहा सरस्वत्यै पूष्णेऽग्नये स्वाहेत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा स्रुचा पञ्चमीं जुहोति आपो देवीर्बृहतीर्विश्वशंभुवो द्यावापृथिवी उर्वन्तरिक्षं बृहस्पतिर्नो हविषा वृधातु स्वाहेति” इति।

यज्ञं करिष्यामीत्येवंविधो मानसः संकल्पः आकूतिः। तत्संपूर्त्यर्थमविघ्नेन मां प्रेरयते वह्नये हविरिदं हुतमस्तु। श्रुतयो फलसाधनयोर्धारणाशक्तिर्मेधा। तत्सिद्ध्यर्थं मदीयमनोभिमानिने वह्नये हुतमस्तु। दीक्षा व्रतनियमः। तत्सिद्ध्यर्थं मदीयतपोभिमानिने वह्नये हुतमस्तु। मन्त्रोच्चारणशक्तिः सरस्वती। तत्सिद्ध्यर्थं वागिन्द्रियपोषकाय वह्नये हुतमस्तु। बृहस्पतिरस्माकं हविषा वर्धताम्। हे आपो भवत्योऽपि वर्धन्ताम्। द्यावापृथिव्यौ वर्धेताम्। विस्तीर्णमन्तरिक्षं च वर्धताम्। कीदृश्य आपः। देवीर्वृष्टिरूपेण द्युलोकादागताः। बृहतीर्बहुलाः। विश्वशंभुवः सस्यपाचनेन सर्वस्य जगतः सस्यं कुर्वत्यः।

[[209]]

Page No. २१०
आहुतीर्विधत्ते —
“अदीक्षित एकयाऽऽहुत्येत्याहुः स्रुवेण चतस्रो जुहोति दीक्षितत्वाय स्रुचा पञ्चमीं पञ्चाक्षरा पङ्क्तिः पाङ्क्तो यज्ञो यज्ञमेवावरुन्धे” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

प्रथममन्त्र आकूत्युपयोगमाह —

“आकूत्यै प्रयुजेऽग्नये स्वाहेत्याहाऽऽकूत्या हि पुरुषो यज्ञमभि प्रयुङ्क्ते यजेयेति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

यदा मनसाऽऽकूतिस्तदा पुरुष क्रत्विजामग्रे यज्ञमभिलक्ष्य यजेयेति वाचं प्रयुङ्क्ते।

द्वितीयमन्त्रे मेधोपयोगमाह —

“मेधायै मनसेऽग्नये स्वाहेत्याह मेधया हि मनसा पुरुषो यज्ञमभिगच्छति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

श्रुतयोः फलसाधनयोरविस्मरणेन धृतयोर्मनसा यज्ञकर्तव्यतां प्रतिपद्यते। तपोभिमानिनो वह्नेरनुग्रहेण दीक्षासिद्धिः स्पष्टेत्यभिप्रेत्य तृतीयमन्त्रो न व्याख्यातः।

चतुर्थमन्त्रे पदवाक्ययोरर्थमाह —

“सरस्वत्यै पूष्णेऽग्नये स्वाहेत्याह वाग्वै सरस्वती पृथिवी पूषा वाचैव पृथिव्या यज्ञं प्रयुङ्क्ते” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

वाचा मन्त्रोच्चारणसिद्धिः। पृथिव्या यज्ञस्य देवयजनव्रीह्यादिद्रव्यसिद्धिः।
पञ्चममन्त्रस्य पूर्वभागे बहुविशेषणाभिप्रायमाह —

“आपो देवीर्बृहतीर्विश्वशंभुव इत्याह या वै वर्ष्यास्ता आपो देवीर्बृहतीर्विश्वशंभुवः” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

वर्षे भवा वर्ष्याः।

विपक्षे बाधमाह —

“यदेतद्यजुर्न ब्रूयाद्दिव्या आपोऽशान्ता इमं लोकमागच्छेयुः” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

दिव्यत्वादशनिवदपामशान्तत्वम्।

यस्मान्मन्त्रोक्तगुणस्तुत्या जलदेवतायाः शान्तिस्तस्माच्छान्ताः सुखकारिण्य इत्येतं स्वपक्षमुपसंहरति —

[[210]]

Page No. २११
“आपो देवीर्बृहतीर्विश्वशंभुव इत्याहास्मा एवैना लोकाय शमयति तस्माच्छान्ता इमं लोकमागच्छन्ति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

मन्त्रस्य द्वितीयतृतीयभागयोरुपयोगमाह —

द्यावापृथित्री इत्याह द्यावापृथिव्योर्हि यज्ञ उर्वन्तरिक्षमित्याहान्तरिक्षे हि यज्ञः” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

भूमौ देवयजनमन्तरिक्षेऽनुष्ठानाय संचारो दिवि फलमिति यज्ञस्य लोकत्रयवर्तित्वम्।

मन्त्रस्य चतुर्थभागाभिप्रायमाह —

“बृहस्पतिर्नो हविषा वृधात्वित्याह ब्रह्म वै देवानां बृहस्पतिर्ब्रह्मणैवास्मै यज्ञमवरुन्धे” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

देवानां मध्ये बृहस्पतेर्गुरुत्वेन परब्रह्मस्वरूपत्वम्।

हविषा विधेरिति शाखान्तरमन्त्रपाठस्तं निन्दित्वा स्वपाठं प्रशंसति —

“यद्ब्रूयाद्विधेरिति यज्ञस्थाणुमृच्छेद्वृधात्वित्याह यज्ञस्थाणुमेव परिवृणाक्ति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

बृहस्पतिर्विदधात्वित्युक्ते सत्यभिवृद्धेरसूचितत्वाद्यज्ञविघ्नं यजमानः प्राप्नुयाद्वृधात्वित्युक्त्या तत्परिहारः।

विश्व इति। बौधायनः – ‘अपरं चतुर्गृहीतं गृहीत्वाऽऽज्यपूर्णेन(र्णया) स्रुचौद्ग्राहणं जुहोति विश्वे देवस्य नेतुर्मर्तो वृणीत सख्यं विश्वे राय इषुध्यसि द्युम्नं वृणीत पुष्यसे स्वाहेति” इति।

आपस्तम्बः — “द्वादशगृहीतेन स्रुचं पूरयित्वा विश्वे देवस्य नेतुरिति पूर्णाहुतिँ षष्ठीम्” इति।

विश्वे विश्वात्मकस्य नेतुर्जगन्निर्वाहकस्य देवस्य सख्यमनुग्रहं मर्तो मरणवान्यजमानः सहसा वृणीत तच्च सख्यमीदृशेन स्तोत्रेण लभ्यते। विश्वे हे विश्वात्मक रायो धनस्येषुध्यसीशिषे। स्तुत्वा(त्या) पुष्यसे यज्ञपोषणाय द्युम्नं धनं याचेत। इदं हविस्तव हुतमस्तु।

तमिममौद्ग्रहणहोमं विधास्यन्नाख्यायिकया पदं निर्वक्ति —

“प्रजापतिर्यज्ञमसृजत सोऽस्मात्सृष्टः पराङैत्सप्रयजुव्लीनात्प्र साम तमृगुदयच्छद्यदृगुदयच्छत्तदौद्ग्रहणस्यौद्ग्रहणत्वम्” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

[[211]]

Page No. २१२
पलायमानं यज्ञपुरुषं गृहीतुं प्रजापतिना प्रेरितानां त्रिविधमन्त्रपुरुषणां मध्ये यजुःसामपुरुषौ स यज्ञः प्रकर्षेणाव्लीनादावृणोत्। ऋग्देवता तु तं यज्ञमुदगृह्णात्तस्मादेतदृक्साध्यमनुष्ठानमौद्ग्रहणम्।

तदेतद्विधत्ते —

“ऋचा जुहोति यज्ञस्योद्यत्यै” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

तदीयं छन्दः प्रशंसति —

“अनुष्टुप्छन्दसामुदयच्छदित्याहुस्तस्मादनुष्टुभा जुहोति यज्ञस्योद्यत्यै” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

एतन्मन्त्रगतमृक्त्वं छन्दश्च यथा प्रशस्तं तथैव पदसंख्यामपि प्रशंसति —

“द्वादश वात्सबन्धनान्युदयच्छन्नित्याहुस्तस्माद्द्वादशभिर्वात्सबन्धविदो दीक्षयन्ति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

यथा वत्स एकैकेन पाशेन प्रबध्यते तथा विश्वे देवस्येत्यादिषु द्वादशसु पदेष्वेकैकेन पदेन यज्ञो बध्यतेऽतस्तानि पदानि वात्सबन्धानि। वत्सस्येव बन्धो वत्सबन्धः। तदीयानि पदानि यज्ञमुदगृह्णन्तीत्याहुः पूर्वेऽभिज्ञाः। तद्विदोऽध्वर्यव इदानीमपि तैः पदैर्जुह्वति।

पूर्वमभिज्ञप्रसिद्ध्या छन्दसः प्रशंसा कृता। इदानीं वागात्मकत्वेन च्छन्दः स्तूयते —

“सा वा एषर्गनुष्टुग्वागनुष्टुग्यदेतयर्चा दीक्षयति वाचैवैनँ सर्वथा दीक्षयति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

अनुष्टुभो वाग्विशेषत्वेन वाग्रूपत्वम्। छन्दोऽन्तरस्यापि तत्सममिति चेत्तर्हि प्रसङ्गे सति तदपि तथा स्तोतव्यम्।

लिङ्गोपजीवनेन मन्त्रं स्तौति —

“विश्वे देवस्य नेतुरित्याह सावित्र्येतेन मर्तो वृणीत सख्यमित्याह पितृदेवत्यैतेन विश्वे राय इषुध्यसीत्याह वैश्वदेव्येतेन द्युम्नं वृणीत पुष्यस इत्याह पौष्ण्येतेन सा वा एषर्क्सर्वदेवत्या यदेतयर्चा दीक्षयति सर्वाभिरेवैनं देवताभिर्दीक्षयति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

प्रथमपादे सवितृपर्यायस्य नेतृशब्दस्य प्रयोगेण सावित्रत्वम्। द्वितीयपादे

[[212]]

Page No. २१३
मर्तशब्देन मृतपितृसूचनात्पितृदेवत्यत्वम्। तृतीयपादे विश्वशब्दस्य प्रयोगाद्वैश्वदेवत्वम्। चतुर्थपादे पुष्यस इत्युक्तत्वात्पौष्णत्वम्।

अक्षरसंख्यामुपजीव्य स्तौति —

“सप्ताक्षरं प्रथमं पदमष्टाक्षराणि त्रीणि यानि त्रीणि तान्यष्टावुपयन्ति यानि चत्वारि तान्यष्टौ यदष्टाक्षरा तेन गायत्री यदेकादशाक्षरा तेन त्रिष्टुग्यद्द्वादशाक्षरा तेन जगती सा वा एषर्क्सर्वाणि च्छन्दाँसि यदेतयर्चा दीक्षयति सर्वेभिरेवैनं छन्दोभिर्दीक्षयति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

प्रथमं पदमृचि प्रथमः पादः। द्वितीयादिषु त्रिषु पादेष्वस्ति प्रत्येकमक्षरगताष्टत्वसंख्या। द्वितीयपादे सखियमित्यक्षरत्रयेणाष्टत्वं पूरणीयम्। प्रथमपादं द्वेधा विभज्य त्रिण्यक्षराणि तृतीयपादे चत्वारि चतुर्थपादे गणनीयानि। तथा सति द्वितीयतृतीयचतुर्थपादा अक्षरसंख्याभिर्गायत्र्यादिसमा इति च्छन्दस्त्रयसंपत्तिः। गायत्र्यदीनां त्रयाणां सवनत्रये प्राधान्यात्सर्वच्छन्दःसंपत्तिः।

सप्तसंख्यामुपजीव्य स्तौति —

“सप्ताक्षरं प्रथमं पदँ सप्तपदा शक्वरी पशवः शक्वरी पशुनेवावरुन्धे” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

विश्वे देवस्य नेतुरित्यत्र सप्ताक्षराणि। प्रोष्वस्मै पुरो रथमित्यस्यां च शक्वर्यामृचि सप्त पादाः। शक्वर्याः पशुप्रदत्वात्पशुरूपत्वम्।

अशेषजगद्व्यवहारसमत्वेन मन्त्रं स्तौति —

“एकस्मादक्षरादनाप्तं प्रथमं पदं तस्माद्यद्वाचोऽनाप्तं तन्मनुष्या उपजीवन्ति पूर्णया जुहोति पूर्ण इव हि प्रजापतिः प्रजापतेराप्त्यै न्यूनया जुहोति न्यूनाद्धि प्रजापतिः प्रजा असृजत प्रणानाँ सृष्ट्यै” (सं. का. ६ प्र. १ अ. २) इति।

यस्मादस्यामृचि प्रथमः पाद एकेनाक्षरेण न्यूनस्तस्मान्मनुष्या वाचः स्वरूपमनाप्तमसंपूर्णमुपजीवन्ति। मूलाधारादुत्पन्नो वायुर्मूर्धपर्यन्तं प्रसृतो वक्त्रे तत्तत्स्थानेषु वर्णानुत्पादयति। तदिदं वर्णाभिव्यक्तिलक्षणं वाचश्चतुर्थं पदम्। पूर्वाणि तु त्रीणि कण्ठादध एव रूढत्वान्नाभिव्यञ्जयितुं शक्यन्ते। तथा चाऽऽम्नायते — “गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति” इति। एतेनासंपूर्णवाग्व्यवहारसाम्यं दर्शितम्। किंचेयमृगुत्तरेवु पादेष्वक्षरपूर्णा तेन सृ-

[[213]]

Page No. २१४
ष्टिपूर्णप्रजापतिसाम्यात्तत्प्राप्तये भवति। प्रथमपादे यदक्षरन्यूनत्वं तेन सृष्टिशून्यजगद्वीजसाम्यात्प्रजोत्पत्तये भवति।

ऋगिति। कल्पः – “अथ यजमानायतने कृष्णाजिनं प्राचीनग्रीवमुत्तरलोमोपस्तृणाति तस्य शुक्लकृष्णो संमृशति शुक्लेऽङ्गुष्ठो भवति कृष्णेऽङ्गुलिक्सामयोः शिल्पे स्थस्ते वामा रभे ते मा पातमाऽस्य यज्ञस्योदृच इति” इति।

हे शुक्लकृष्णो रेखे युवामृक्सामयोः संबन्धिनी चित्रे भवथः। एतच्च ब्राह्मणे स्पष्टी भविष्यति। तादृशौ ते युवां स्पृशामि। अस्य यज्ञस्य येयमृगुत्तमा तपोपलक्षिता या कर्मसमाप्तिस्तत्पर्यन्तं ते युवां पालयतम्।

इमं मन्त्रमवतारयन्नाख्यायिकया शिल्पत्वं विशदयति —

“ऋक्सामे वै देवेभ्यो यज्ञायाऽऽतिष्ठमाने कृष्णो रूपं कृत्वाऽपक्रम्यातिष्ठतां तेऽमन्यन्त यं वा इमे उपावर्त्स्यतः स इदं भविष्यतीति ते उपामन्त्रयन्त ते अहोरात्रयोर्महिमानमपनिधाय देवानुपावर्तेतामेष वा ऋषो वर्णो यच्छुक्लं कृष्णाजिनस्यैष साम्नो यत्कृष्णम्” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

ऋक्सामे देवते केनापि निमित्तेन देवयज्ञार्थमात्मानमप्रकाशयमाने आत्मतिरोघानाय कृष्णमृगो भूत्वा तदीयं संपूर्णं रूपं कृत्वा देवेभ्योऽपक्रम्य क्वचिद्गूढे अतिष्ठताम्। देवा विचारितवन्तो यं पुरुषमिमे ऋक्सामे प्राप्स्यतः स इदं यज्ञफलं प्राप्स्यतीति। देवास्तु ऋक्सामे रहसि केनाप्युपायेनोपच्छन्दितवन्तः। ते उभे अहोरात्रमहिमानं शुक्लकृष्णवर्णद्वयं स्वकीये मृगशरीरे स्थापयित्वा देवसमीपमागच्छताम्। कृष्णाजिनस्य यच्छुक्लं स एष ऋचा स्वीकृतोऽह्नो वर्णः। यत्कृष्णं स एष साम्ना स्वीकृतो रात्रेर्वर्णः।

शिल्पत्वमुपपाद्य मन्त्रं व्याचष्टे —

“ऋक्सामयोः शिल्पे स्थ इत्याहर्क्सामे एवावरुन्धे” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

न केवलमृक्सामप्राप्तिः। किंत्वहोरात्रसारप्राप्तिश्चेत्याह —

“एष वा अह्नो वर्णो यच्छुक्लं कृष्णाजिनस्यैष रात्रिया यत्कृष्णं यदेवैनयोस्तत्र न्यक्तं तदेवावरुन्धे” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

एनयोरहोरात्रयोः संबन्धि यत्सारं तत्रर्क्सामयोर्न्यक्तं गूढं तदपि प्राप्नोति।

[[214]]

Page No. २१५
विधत्ते —
“कृष्णाजिनेन दीक्षयति ब्रह्मणो वा एतद्रूपं यत्कृष्णाजिनं ब्रह्मणैवैनं दीक्षयति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

ब्रह्म वेदस्तद्रूपत्वं कृष्णाजिनस्य। ऋक्सामशिल्पधारित्वात्तदुपपन्नम्। दीक्षयति कृष्णाजिनेन यजमानं योजयति। योजनं द्विविधम्। आस्तीर्णस्य कृष्णाजिनस्याऽऽरोहणमन्यस्य कृष्णाजिनस्य प्रावरणं च। तत्प्रकार आपस्तम्बेन दर्शितः — “कृष्णाजिनेन यजमानं दीक्षयति द्वाभ्याँ समस्य दीक्षेतान्तर्माँसाभ्यां बहिर्लोमाभ्यां यद्येकं स्याद्दक्षिणं पूर्वं पादं प्रतिषीव्येत्” इति।

इमामिति। कल्पः — “अथ दक्षिणं जान्वाच्याभिसर्पतीमां धियँ शिक्षमाणस्य देव क्रतुं दक्षं वरुण सँशिशाधि ययाऽति विश्वा दुरिता तरेम सुतर्माणमधि नावँ रुहेमेति” इति।

हे वरुण देवेमामग्निष्टोमविषयां धियमुपाददानस्य यजमानस्य संबन्धिनं दक्षं समृद्धमग्निष्टोमं क्रतुं संशिशाधि सम्यगुपदिश्य पारं नय। वयमपि पारं गन्तुं सर्वाणि विघ्नरूपदुरितानि यया नावाऽत्यन्तं तेरम तां सुखेन तरणे समर्थामिमां कृष्णाजिनरूपां नावमधिरुहेम।

मन्त्रस्य स्पष्टार्थतामाह —

“इमां धियँ शिक्षमामस्य देवेत्याह यथायजुरेवैतत्” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

ऊर्गिति। बौधायनः — “प्रदक्षिणं मेखलां पर्यस्यति ऊर्गस्याङ्गिरस्यूर्णम्रदा ऊर्जं मे यच्छ पाहि मा मा मा हिँसीरिति। अथ यजमानं वाससा प्रोर्णोति विष्णोः शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छेति वसनस्यातिकाशेषु यजमानं वाचयति नक्षत्राणां माऽतीकाशात्पाहीति” इति।

हे मेखले त्वमङ्गिरसां संबन्धिन्यन्नरसरूपा कम्बलवन्मृदुरस्यतोऽन्नरसं मे प्रयच्छ, मां पालय, हिंसां बन्धनेन वेदनारूपां मा कुरु। हे वस्त्र त्वं विष्णोः सुखप्रदमसि, यजमानस्य सुखं प्रयच्छ, ममापि सुखं प्रयच्छ। हे वस्त्र मां नक्षत्रप्रकाशात्पाहि। शाखान्तरानुसारेण हे उष्णीषेति व्याख्येयम्।

तदिदं बौधायनेन मन्त्रक्रममनुसृत्योक्तम्। आपस्तम्बस्तु ब्राह्मणक्रममनुसृत्यवस्त्रमेखलायोः पौर्वापर्यमाह — “विष्णोः शर्मासीत्येन वाससा दक्षिणमँसं यज-

[[215]]

Page No. २१६
मानः प्रोर्णुते, नक्षत्राणां माऽतीकाशात्पाहीति शिरः, उष्णीषेण शिरो वेष्टयत इति वाजसनेयम्। शरमयी मौञ्जी वा मेखला त्रिवृत्पथ्व्यन्तःपाशा तया यजमानं दीक्षयति योक्त्रेण पत्नीमूर्गसीति” इति।

रज्जुसदृशी मेखला। जटासदृशं योक्त्रम्।

वस्त्रप्रावरणं विधत्ते —

“गर्भो वा एष यद्दीक्षित उल्बं वासः प्रोर्णुते तस्माद्गर्भाः प्रावृता जायन्ते” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

दीक्षितस्य गर्भरूपत्वं बह्वृचब्राह्मणे प्रपञ्चितम् – “पुनर्वा एतमृत्विजो गर्भं कुर्वन्ति यं दक्षियन्ति” इति। पटसदृशं गर्भवेष्टनमुल्बम्।

विपक्षे बाधकपुरःसरमाच्छादनस्यापनयनकालं विधत्ते —

“न पुरा सोमस्य क्रयादपोर्ण्वीत यत्पुरा सोमस्य क्रयादपोर्ण्वीत गर्भाः प्रजानां परापातुकाः स्युः क्रीते सोमेऽपोर्णुते जायत एव तदथो यथा वसीयाँसं प्रत्यपोर्णुते तादृगेव तत” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

सोमे क्रीते तत्तदैव जायते ततो वस्त्रापनयनं युक्तम्। किंचात्यन्तधनवन्तं राजादिकं प्रति जनानां दिदृक्षायं पार्श्वस्थैर्याष्टिकादिभिः सभाया आवरणपटो यथाऽपनीयते तादृगेव तदिति द्रष्टव्यम्।

ऊर्गस्याङ्गिरसीत्यस्यार्थमाख्यायिकया दर्शयन्मेखलां विधत्ते –

“अङ्गिरसः सुवर्गं लोकं यन्त ऊर्जं व्यभजन्त ततो यदत्यशिष्यत ते शरा अभवन्नूर्ग्वै शरा यच्छरमयी मेखला भवत्यूर्जमेवावरुन्धे” इति। (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

अङ्गिरोनामकानामृषीणां परस्परमन्नरसे विभज्यमाने यदवशिष्टं तच्छरनामकतृणविशेषरूपेणाऽविर्भूतं तस्मादूर्गसीत्यादिमन्त्र उपपन्नः।

मेखलाबन्धनप्रदेशं विधते —

“मध्यतः संनह्यति मध्यत एवास्मा ऊर्जं दधाति तस्मान्मध्यत ऊर्जां भुञ्जते” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

अस्य यजमानस्य शरीरमध्ये रसं स्थापयति। तस्मात्सर्वेऽपि मध्य ऊर्जा भुञ्जते रसं धारयन्तीत्यर्यः।

प्रकारान्तरेण मध्यदेशं स्तौति –

“ऊर्ध्वं वै पुरषस्य नाभ्यै मेध्यमवाचीनममेध्यं यन्मध्यतः संनह्यति मेध्यं चैवास्यामेध्यं च व्यावर्तयति” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

[[216]]

Page No. २१७
शरमयत्वं प्रशंसति —

‘इन्द्रो वृत्राय वज्र प्राहरत्स त्रेधा व्यभवत्स्फ्यस्तृतीयँ रथस्तृतीयं यूपस्तृतीयं येऽन्तःशरा अशीर्यन्त ते शरा अभवन्तच्छराणाँ शरत्वं वज्रो वै शराः क्षुत्खलु वै मनुष्यस्य भ्रातृव्यो यच्छरमयी मेखला भवति, वज्रेणैव साक्षात्क्षुधं भ्रातृव्यं मध्यतोऽपहते’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

ये वज्रस्यान्तः शीर्णाः क्षुद्रावयवास्ते शराख्यास्तृणरूपाः शरा अभवन्। गुणं विधत्ते —

‘त्रिवृद्भवति त्रिवृद्वै प्राणस्त्रिवृतमेव प्राणं मध्यतो यजमाने दधाति’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

प्राणापानव्यानवृत्तिभिः प्राणस्य त्रिगुणत्वम्।

गुणान्तरं विधत्ते —

‘पृथ्वी भवति रज्जूनां व्यावृत्त्यै’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

रज्जूनां सूक्ष्माणां खट्वादिस्थितानाम्।

मेखलायोक्त्रयोर्व्यवस्थां विधत्ते –

“मेखलया यजमानं दीक्षयति योक्त्रेण पत्नीं मिथुनत्वाय” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

मेखला यजमानस्य स्त्री योक्त्ररूपः पत्न्याः पुमानिति प्रत्येकं मिथुनत्वम्।

इन्द्रस्येति। बौधायनः — ‘अथास्यैषा कृष्णविषाणा त्रिवलिर्वा पञ्चवलिर्वा शाण्या रज्ज्वा परितृण्णां तां यजमानाय प्रयच्छति-इन्द्रस्य योनिरसि मा मा हिँसीरिति यजमानः प्रतिगृह्णाति’ इति।

आपस्तम्बो मन्त्रैक्यं मेने।

कृष्णविषाणाय इन्द्रयोनित्वमाख्यायिकया विशदयन्विधत्ते –

‘यज्ञो दक्षिणामभ्यध्यायत्ताँ समभवत्तदिन्द्रोऽचायत्सोऽमन्यत यो वा इतो जनिष्यते स इदं भविष्यतीति तां प्राविशत्तस्या इन्द्र एवाजायत सोऽमन्यत यो वै मदितोऽपरो जनिष्यते स इदं भविष्यतीति तस्या अनुमृश्य योनिमाच्छिनत्सा सूतवशाऽभवत्तत्सूतवशायै जन्म ताँ हस्ते न्यवेष्टयत तां मृगेषु न्यदधात्सा कृष्णविषाणाऽभवदिन्द्रस्य योनिरसि मा मा हिँसीरिति कृष्णविषाणां प्रयच्छति सयोनिमेव यज्ञं करोति सयोनिं दक्षिणाँ सयोनिमिन्द्रँ सयोनित्वाय’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

[[217]]

Page No. २१८
यज्ञदेवस्य दक्षिणादेव्या सह योगमिन्द्रोऽवगम्य ततो जातः सर्वमिदमैश्वर्यं प्राप्स्यतीति निश्चित्य स्वयमेव दक्षिणां प्रविश्य ततोऽजायत। पुनरपि स्वस्मादपरस्तया जनिष्यमाणः सर्वं प्राप्स्यतीति मत्वा मातुर्योनिमाच्छिनत्। सा च माता सकृत्प्रसूता पश्चाद्वियोनित्वेन वन्ध्याऽभवत्। ततो लोके पश्चान्नष्टबीजा सूतवशा संपन्ना। ततस्तां योनिं हस्ते वेष्टयित्वा पश्चाद्बलिभिर्युक्तां तां योनिं कृष्णमृगेषु निदधौ। तत इयं कृष्णविषाणा यज्ञस्य भोग्या योनिर्दक्षिणाया अवयवभूता योनिरिन्द्रस्य कारणभूता योनिः।

कृष्या इति। कल्पः – “कृष्यै त्वां सुसस्याया इति तया वेदेर्लोष्टमुद्धन्ति” इति।

हे लोष्ट शोभनसस्योपेत कृष्यर्थं त्वामुद्धन्मि।

मन्त्रसामर्थ्यं दर्शयति —

‘कृष्यै त्वा सुसस्याया इत्याह तस्मादकृष्टपच्या ओषधयः पच्यन्ते’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

नीवारादयोऽकृष्टपच्याः।

सुपिप्पलाभ्य इति। कल्पः – ‘सुपिप्पलाभ्यस्त्वौषधीभ्य इत्यर्थे प्राप्ते शिरसि कण्डूयते’ इति।

यदा कण्डूयनप्रयोजनं प्रसक्तं तदा कण्डूयेत। हे शिरस्त्वां शोभनफलोपेतौषध्यर्थं कण्डूये।

पिप्पलशब्दसूचितमाह —

‘सुपिप्पलाभ्यस्त्वौषधीभ्य इत्याह तस्मादोषधयः फलं गृह्णन्ति’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

विपक्षबाधपुरःसरं द्वयं विधत्ते —

‘यद्धस्तेन कण्डूयेत पामनंभावुकाः प्रजाः स्युर्यत्स्मयेत नग्नंभावुकाः कृष्णविषाणया कण्डूयतेऽपिगृह्य स्मयते प्रजानां गोपीथाय” (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

पामाख्यरोगयुक्ता दारिद्र्येण वस्त्ररहिताश्चेत्यर्थः।

विपक्षबाधपूर्वकं कृष्णविषाणायास्त्यागं विधत्ते –

‘न पुरा दक्षिणाभ्यो नेतोः

[[218]]

Page No. २१९
कृष्णविषाणामवचृनतेद्यत्पुरा दक्षिणाभ्यो नेतोः कृष्णविषाणामवचृतेद्योनिः प्रजानां परापातुका स्यन्नीतासु दक्षिणासु चात्वाले कृष्णविषाणां प्रास्यति योनिर्वै यज्ञस्य चात्वालं योनिः कृष्णविषाणा योनावेव योनिं दधाति यज्ञस्य सयोनित्वाय’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ३) इति।

दक्षिणाभ्यो नेतोर्दक्षिणानामृत्विग्भिरपनयनात्। अवचृतेत्परित्यजेत्। चात्वालाद्धिष्णियानुपवपतीति चात्वालनामकाद्गर्ताद्धिष्णियानामुत्पत्तेर्विधास्यमानत्वाच्चात्वालस्य यज्ञयोनित्वम्।

सूपस्था इति। बौधायनः — ‘अथास्मा ऊर्ध्वाग्रमौदुम्बरं दण्ड प्रयच्छति मुखेन संमितँ सूपस्था देवो वनस्पतिरूर्ध्वो मा पाह्योदृच इति यजमानः प्रतिगृह्णाति’ इति।

आपस्तम्बो मन्त्रैक्यमाह — ‘सूपस्था देवो वनस्पतिरिति तं यजमानः प्रतिगृह्य’ इति।

दण्डरूपो वनस्पतिकार्यो देवः सूपस्थाः सुष्ठूपस्थीयतेऽवष्टभ्यते मैत्रावरुणेन प्रैषकाल इति सूपस्थाः। हे तादृग्दण्ड त्वमूर्ध्वस्थित आ समाप्तेर्मां पालय।

यजमानाय दण्डप्रदानं विधत्ते —

‘वाग्वै देवेभ्योऽपाक्रामद्यज्ञायातिष्ठमाना सा वनस्पतीन्प्राविशत्सैषा वाग्वनस्पतिषु वदति या दुंदुभौ या तूष्णवे या वीणायां यद्दीक्षितदण्डं प्रयच्छति वाचमेवावरुन्धे’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

तूणवो वेणुः।

क्रमेण गुणौ विधत्ते —

‘औदुम्बरो भवत्यूर्ग्वा उदुम्बर ऊर्जमेवावरुन्धे मुखेन संमितो भवति मुखत एवास्मा ऊर्जं दधाति तस्मान्मुखत ऊर्जा भुञ्जते’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

यजमानस्य दण्डत्यागं विधत्ते —

‘क्रीते सोमे मैत्रावरुणाय दण्डं प्रयच्छति मैत्रावरुणो हि पुरस्तादृत्विग्भ्यो वाचं विभजति तामृत्विजो यजमाने प्रतिष्ठापयन्ति’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

मैत्रावरुणस्तत्र तत्र प्रैषैस्तेभ्य ऋत्विग्भ्यो मन्त्रान्विभजति। ते च ऋत्विजो यजमानार्थं तान्मन्त्रन्पठन्ति। अतो मैत्रावरुणस्य वाग्रूपो दण्डो युक्तः।

[[219]]

Page No. २२०
स्वाहेति। बौधायनः – ‘अथैनं यज्ञस्यान्वारम्भं वाचयति स्वाहा यज्ञं मनसा स्वाहा द्यावापृथिवीभ्याँ स्वाहोरोरन्तरिक्षात्स्वाहा यज्ञं वातादा रभ इति’ इति।

आपस्तम्बः — ‘अथाङ्गुलीर्न्यञ्चति स्वाहा यज्ञं मनसेति द्वे स्वाहा दिव इति द्वे स्वाहा पृथिव्या इति द्वे स्वाहोरोरन्तरिक्षादिति द्वे स्वाहा यज्ञं वातादा रभ इति मुष्टी करोति वाचं यच्छति’ इति।

स्वाहाशब्देनाव्ययेन यथाब्रह्मणमर्था उपलक्षणीयाः। मनसा यज्ञमभिगच्छामि। द्यावापृथिव्योरन्तरिक्षे च यज्ञ आश्रितः। साक्षादेव यज्ञं वायोः प्रसादादारभे। सोऽयमुपलक्षणप्रकारः।

तदेतद्दर्शयति — ‘स्वाहा यज्ञं मनसेत्याह मनसा हि पुरुषो यज्ञमभिगच्छति। स्वाहा द्यावापृथिवीभ्यामित्याह द्यावापृथिव्यार्हि यज्ञः स्वाहोरोरन्तरिक्षादित्याहान्तरिक्षे हि यज्ञः स्वाहा यज्ञं वातादा रभ इत्याहायं वाव यः पवते स यज्ञस्तमेव साक्षादारभते’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

वातस्य क्रियाहेतुत्वाद्यज्ञरूपत्वम्।

अत्र द्वयोर्हस्तयोः कनिष्ठिकामारभ्य चतसृणामङ्गुलीनां चतुभिर्मन्त्रैर्न्यग्भावः। पञ्चमेन मन्त्रेणाङ्गुष्ठाभ्यां दृढमुष्टिबन्धौ वाङ्नियमश्च।

तदेतद्विधत्ते —

‘मुष्टी करोति वाचं यच्छति यज्ञस्य धृत्यै’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

अप्रमत्तत्वं यज्ञधृतिः।

अध्वर्योः कंचिन्मन्त्रमुत्पाद्य विनियुङ्क्ते —

‘अदीक्षिष्टायं ब्राह्मण इति त्रिरुपाँश्चाह देवेभ्य एवैनं प्राह त्रिरुच्चैरुभयेभ्य एवैनं देवमनुष्येभ्यः प्राह’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

स्वीकृतवाङ्नियमस्य नक्षत्रोदयात्पुरा विमोकं निषेधति —

‘न पुरा नक्षत्रेभ्यो वाचं विसृजेद्यत्पुरा नक्षत्रेभ्यो वाचं विसृजेद्यज्ञं विच्छिन्द्यात्’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

कालविशेषे वाग्विमोकं विधत्ते, विमोककाले च वक्तव्यं कंचित्प्रैषमन्त्रमुत्पादयति —

[[220]]

Page No. २२१
उदितेषु नक्षत्रेषु व्रतं कृणुतेति वाचं विसृजति यज्ञव्रतो वै दीक्षितो यज्ञमेवाभि वाचं विसृजति’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

यज्ञार्थं स्वीकृतं वाङ्नियमादिरूपं व्रतं यस्यासौ यज्ञव्रतः। तथा सत्यस्य क्षीरसंपादनप्रैषस्यापि यज्ञार्थत्वान्नायं वाग्विमोको दोषकारी।

नक्षत्रोदयात्पुरा लौकिकवागुच्चारणे प्रायश्चित्तमाह —

‘यदि विसृजेद्वैष्णविमृचमनुब्रूयाद्यज्ञो वै विष्णुर्यज्ञेनैव यज्ञँ संतनोति’ (सं. का. ६ प्र. १ अ. ४) इति।

वैष्णवी विष्णो त्वं नो अन्तम इति केचित्। इदं विष्णुरित्यन्ये।

अथ विनियोगसंग्रहः –

‘आकूत्यै जुहुयात्षड्भिक्सामेत्यजिनं स्पृशेत्।
इमामजिनमारोहेद्बध्नात्यर्गिति मेखलाम्॥१॥
विष्णोर्वस्त्रेणोर्णुते तं नक्षेत्यावेष्टयेच्छिरः।
इन्द्र दद्यात्कृष्णशृङ्गं कृष्यै लोष्टोद्धतिस्तथा॥२॥
सुपि कण्डूयनं मूर्ध्नि सूप दण्डपरिग्रहः।
स्वाहाऽङ्गुलीर्द्वयोर्न्यञ्चेत्पञ्चभेदेन विंशतिः॥३॥ इति।

अथ मीमांसा।

पञ्चमाध्यायस्य तृतीयपादे वित्नितम् —

‘इष्टिदण्डादिभिर्दीक्षा किं वेष्ट्यैवोक्तितः क्रमात्।
युक्तः संस्कार इष्ट्यैव दण्डादेर्व्यञ्जकत्वतः’ इति।

ज्योतिष्टोमे दीक्षाप्रकरणे श्रूयते — ‘आग्नावैष्णवमेकादशकपालं निर्वपेद्दीक्षिष्यमाणः” इति। अन्यदपि श्रुतम् — ‘दण्डेन दीक्षयति मेखलया दीक्षयति कृष्णाजिनेन दीक्षयति’ इति। तत्रेष्टिवद्दण्डादीनामपि साधनत्वाभिधानात्सर्वैरियं दीक्षेति चेन्मैवम्। इष्टेः क्रियारूपत्वात्संस्कारहेतुत्वं युक्तम्। दण्डादयस्तु द्रव्यरूपा न पुरुषं संस्कर्तुं प्रभवन्ति। न चैतावता दण्डादिवैयर्थ्यं, दीक्षितोऽयमित्यभिव्यक्तिरूपस्य दृष्टस्य प्रयोजनस्य सद्भावात्। तस्मादिष्ट्यैव दीक्षा सिध्यति।

तृतीयाध्यायस्य सप्तमपादे चिन्तितम् —

“दण्डादीक्षा दक्षिणा तु शतं द्वादशभिर्युतम्।
द्वयार्थमुत मुख्यार्थं सोमस्येत्युक्तिसंभवात्॥

[[221]]

Page No. २२२
मुख्याङ्गद्वयगं मैवं पारम्पर्यविडम्बना।
वचनस्य न युक्ताऽतः प्रधानार्थमिदं स्थितम्’ इति॥

ज्योतिष्टोमे दीक्षादक्षिणे श्रूयेते — ‘दण्डेन दीक्षयति’ इति। ‘तस्य द्वादशशतं दक्षिणा’ इति च। तत्र दीक्षा मुख्याङ्गयोरुपकरोति। तथा दक्षिणाऽपि। न च वाच्यं दीक्षा सोमस्य दक्षिणा सोमस्येति वाक्ये षष्ठ्या मुख्यसंबन्ध एवावगम्वते न त्वङ्गसंबन्ध इति। दीक्षादक्षिणे साक्षात्सोमेनैव संबध्नीतां स सोमः पुनरङ्गौः संबध्यत इति परम्परया दीक्षादक्षिणयोरङ्गैरपि संबन्धोऽस्ति। तस्मादुभयार्थं दीक्षादिकमिति प्राप्ते ब्रूमः — अव्यवहितसंबन्ध एव षष्ठ्या अभिधेयोऽर्थः। तदसंभवे तु परम्परया संबन्धः कथंचिद्गृह्येत। इह तु तत्संभवात्पारंपर्यं न युक्तम्। तस्मात्प्रधानार्थं दीक्षादिकम्।

चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् —

“मैत्रावरुणके दण्डदानस्य प्रतिपत्तिता।
उतार्थकर्मताऽऽद्योऽस्तु धारणे कृतकृत्यतः॥
युक्तोपयुक्तसंस्कारादुपयोक्तव्यसंस्क्रिया।
स्थित्वा प्रैषानुवचने दण्डोऽपेक्ष्योऽर्थकर्म तत्” इति।

ज्योतिष्टोमे श्रुयते — ‘क्रीते सोमे मैत्रावरुणाय दण्डं प्रयच्छति’ इति। तदेतद्दण्डदानं प्रतिपत्तिकर्म। कुतः। दण्डस्य यजमानधारणेन कृतकृत्यत्वात्। यजमानो ह्यध्वर्युणा दीक्षासिद्ध्यर्थं दत्तं दण्डमासोमक्रयाद्धारयति। अत एवाऽऽम्नातम् —’ दण्डेन दीक्षयति। इति। ‘यद्दीक्षितदण्डं प्रयच्छति’ इति च। तस्मादुपयुक्तस्य दण्डस्य दानं प्रतिपत्तिरिति चेन्मैवम्। दण्डे भविष्यदुपयोगस्यापि सद्भावात्। यदा मैत्रावरुणः स्थित्वा प्रैषाननुवक्ष्यति तदानीमवलम्बनाय दण्डोऽपेक्षितः। अत एवाऽऽम्नातम् — ‘दण्डी प्रैषानन्वाह’ इति। तथा प्रतिपत्तिरूपादुपयुक्तसंस्कारादर्थकर्मरूप उपयोक्ष्यमाणः संस्कारः प्रशस्तः। उपयोजयितुमेव हि सर्वत्र संस्कारस्य प्रवृत्तिः। उपयुक्ते तु प्रतिपत्तिरूपस्य संस्कारस्याऽऽदरमात्रपर्यवसायित्वेन तत्कार्यपर्यवसानाभावादप्रशस्तत्वम्। तस्मान्मैत्रावरुणसंस्काराय दण्डदानमर्थकर्म। तथा सति निरूढपशावसत्यपि दीक्षिते दण्डसंपादनस्यैतद्दानं प्रयोजकम्।

[[222]]

Page No. २२३
तृतीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् —

“उत्तिष्ठन्प्रवदेदग्नीदग्नीनित्यादिकं तथा।
कृणुत व्रतमित्येवं पठन्वाचो विमुञ्चते॥
मन्त्रौ विधेयौ कालो वा मन्त्रावुत्थानमोकयोः।
विनियोज्यौ न कालस्य लक्षणा युज्यते विधौ॥
मन्त्रार्थानन्वयात्तत्र तद्विधिर्नैव शक्यते।
अगत्या लक्षणाऽप्यस्तु तेन कालो विधीयते” इति॥

ज्योतिष्टोमे समामनन्ति — “ उत्तिष्ठन्नाहाग्नीदग्नीन्विहर” इति। तथा “व्रतं कृणुतेति वाचं विसृजति” इति। तत्राऽऽग्नीध्रं संबोध्याग्निविहरणादिप्रैषरूपो मन्त्रोऽनेन वाक्योनोत्थानशेषतया विनियुज्यते। तथा मुष्टिं कृत्वा नियमितवाचो दीक्षितस्य वाग्विमोके व्रतं कृणुतेति मन्त्रो विनियुज्यते। न चात्रोत्थानविमोकशब्दौ काललक्षकौ, तत्कालयोर्विधेयत्वे सति लक्षणाया अन्याय्यत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः — अग्निविहरणप्रैषे पयःपानरूपव्रतसंपादनप्रैषे चान्वितावेतौ मन्त्रौ न तूत्थाने वाग्विमोके च। अतोऽसमर्थयोर्विनियोगासंभवादगत्या लक्षणामप्यङ्गीकृत्य कालो विधीयते।

अथ च्छन्दः।

आपो देवीरिति त्रिपदा विराट्। विश्वे देवस्येत्यनुष्टुप्। इमां धियमिति त्रिष्टुप्॥

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णायजुर्वेदीय-
तैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डे द्वितीयप्रपाठके
द्वितीयोऽनुवाकः॥२॥