०१

(तत्र प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः)

(भाष्यकारोपोद्घातः)

(गजवदनमचिन्त्यं तीक्ष्णदन्तं त्रिनेत्रं
बृहदुदरविशेषं भूतराजं पुराणम्।
अमरवरसुपूज्यं रक्तवर्णं सुरेशं
पशुपतिसुतमीशं विघ्नराजं नमामि।।१।।

मूलाधारे चतुष्पत्रे पद्मकिञ्जल्कशोभिते।
दाडिमीकुसुमप्रख्ये तरुणादित्यसंनिभे ।।२।।

भगाख्ये कुण्डलीचक्रे पूजयेत्परमेश्वरीम्।
अङ्कुशं चाक्षसूत्रं च पाशपुस्तकधारिणीम्।
मुक्ताहारसमायुक्तां देवीं ध्यायेच्चतुर्भुजाम्।।३।।

कपिलसटमुदञ्चत्कर्णमग्नीन्द्विनाक्षं
विवृतवदनविद्युज्जिह्वमुत्फल्लनासम्।
अरिदरकरयुग्मं योगपट्टाङ्गजानु —
स्थितकरमरुणाङ्घ्रिं श्रीनृसिंहं नतोऽस्मि।।४।।

नमामि विष्णुं विधियज्ञरूपं सरस्वतीं चापि तदीयजिह्वाम्।
त्रैविद्यवृद्धान्विदुषो गुरूंश्च बौधायनाचार्यपदद्वयं च।।५।।)

[[001]]

Page No. 2
वागीशाद्याः सुमनसः सर्वार्थानामुपक्रमे।
यं नत्वा कृतकृत्याः स्युस्तं नमामि गजाननम्।।६।।

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत्।
निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम्।।७।।

तत्कटाक्षेण तद्रूपं दधद्बुक्कमहीपतिः।
अन्वशान्माधवाचार्यं वेदार्थस्य प्रकाशने।।८।।

स प्राह नृपतिं राजन्सायणार्यो ममानुजः।
सर्वं वेत्त्येष वेदानां व्याख्यातृत्वे नियुज्यताम्।।९।।

इत्युक्तो माधवार्येण वीरबुक्कमहीपतिः।
अन्वशात्सायाणाचार्यं वेदार्थस्य प्रकाशने।।१०।।

ये पूर्वोत्तरमीमांसे ते व्याख्यायातिसंग्रहात्।
कृपालुर्माधवाचार्यो वेदार्थं वक्तुमुद्यतः।।११।।

ब्राह्मणं कल्पसूत्रे द्वे मीमांसां व्याकृतिं तथा।
उदाहृत्याथ तैः सर्वैर्वेदार्थः स्पष्टमीर्यते।।१२।।

ननु कोऽयं वेदो नाम। किं च तल्लक्षणम्। के वा तस्य विषयसंबन्धप्रयोजनाधिकारिणः। कथं वा तस्य प्रामाण्यम्। न खल्वेतस्मिन्सर्वस्मिन्नसति वेदो व्याख्यानयोग्यो भवति। अत्रोच्यते — इष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारयोरलौकिकमुपायं यो ग्रन्थो वेदयति स वेदः। अलौकिकपदेन प्रत्यक्षानुमाने व्यवर्त्येते। अनुभूयमानस्रक्चन्दनवनितादेरिष्टप्राप्तिहेतुत्वमौषधसेवादेरनिष्टपरिहारहेतुत्वं च प्रत्यक्षतः सिद्धम्। स्वेनानुभविष्यमाणस्य पुरुषान्तरगतस्य च तथात्वमनुमानगम्यम्। एवं तर्हि भाविजन्मगतसुखादीनामप्यनुमानगम्यतेति चेत्। न तद्विशेषस्यानवगमात्। न खलु ज्योतिष्टोमादिरिष्टप्राप्तिहेतुः कलञ्जभक्षणवर्जनादिरनिष्टपरिहारहेतुरित्यमुमर्थं वेदव्यतिरेकेणानुमानसहस्रेणापि तार्किकशिरोमणिरप्यनुमातुं शक्नोति। तस्मादलौकिकोपायबोधको वेद इति न लक्षणस्यातिव्याप्तिः।

अत एवोक्तम् —

“प्रत्यक्षेणानुमित्या वा यस्तूपायो न बुध्यते।
एनं विदन्ति वेदेन तस्माद्वेदस्य वेदता” इति।।

[[002]]

स एवोपायो वेदस्य विषयः। तद्बोध एव प्रयोजनम्। तद्बोधार्थी चाघिकारी। तेन सहोपकार्योपकारकभावः संबन्धः। नन्वेवं सति स्त्रीशूद्रसहिताः सर्वेऽधिकारिणः स्युः। इष्टं मे भवत्वनिष्टं मे मा भूदित्याशिषः सर्वजनीनत्वात्। मैवम्। स्त्रीशूद्रयोः सत्युपायबोधार्थित्वे हेत्वन्तरेण वेदाधिकारप्रतिषेधात्। उपनीतस्यैवाध्ययनाधिकारं ब्रुवन्ननुपनीतयोस्तयोर्वेदाध्ययनमनिष्टप्राप्तिहेतुरिति बोधयति। कथं तर्हि तयोस्तदुपायावगमः। पुराणादिभिरिति ब्रूमः।

अत एवोक्तम् —

“स्त्रीशूद्रद्विजबन्धूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा।
इति भारतमाख्यानं कृपया मुनिना कृतम् ” इति।।

तस्मादुपनीतैरेव त्रैवर्णिकैर्वेदस्य संबंन्धः। तत्प्रामाण्यं तु बोधकत्वात्स्वत एव सिद्धम्। पौरुषेयवाक्यं तु बोधकमपि सत्पुरुषगतभ्रान्तिमूलत्वसंभवात्तत्परिहाराय मूलप्रमाणमपेक्षते न तु वेदस्तस्य नित्यत्वेन वक्तृदोषशङ्कानुदयात्। एतदेव जैमिनिना सूचितम् – “तत्प्रमाणं बादरायणस्यानपेक्षितत्वात्” [जै॰ मी॰ अ॰ १ पा॰ १ अ॰ ४ सू॰ ५] इति। ननु वेदोऽपि कालिदासादिवाक्यवत्पौरुषेय एव ब्रह्मकार्यत्वश्रवणात्। “ऋचः सामानि जज्ञिरे। छन्दाँसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत” इति श्रुतेः। अत एव भगवान्बादरायणः “शास्त्रयोनित्वात्” [ब्र॰ सू॰ १।१।३] इति सूत्रे ब्रह्मणो वेदकारणत्वमवोचत्। मैवम्, श्रुतिस्मृतिभ्यां नित्यत्वावगमात्। “वाचा विरूपनित्यया” इति श्रुतिः। “अनादिनिधना नित्या वागुत्सृष्टा स्वयंभुवा” इति स्मृतिः। बादरायणोऽपि देवताधिकरणे सूचयामास “अत एव च नित्यत्वम्” [ ब्र॰ सू॰ १। ३। २९ ] इति। तर्हि। परस्परविरोध इति चेत्। न। नित्यत्वस्य व्यावहारिकत्वात्। सृष्टेरूर्ध्वं संहारात्पूर्वं व्यवहारकालः। तस्मिन्नुत्पादविनाशादर्शनात्। कालाकाशादयो यथा नित्या एवं वेदोऽपि व्यवहारकाले कालिदासादिवाक्यवत्पुरुषविरचितत्वाभावेन नित्यः। आदिसृष्टौ तु कालाकाशादिवदेव ब्रह्मणः सकाशाद्वेदोत्पत्तिराम्नायते। अतो विषयभेदान्न परस्परविरोधः। ब्रह्मणो निर्दोषत्वेन वेदस्य वक्तृदोषासंभवात्स्वतः सिद्धं प्रामाण्यं तदवस्थम्। तस्माल्लक्षणप्रमाणसद्भावाद्विषयप्रयोजनसंबन्धाधिकारिसत्त्वाच्च प्रामाण्यस्य सुस्थितत्वाद्वेदो व्याख्यातव्य एव। यथोक्तविषयादिसद्भावमभिप्रेत्य “स्वाध्यायोऽध्येतव्यः” इत्यध्ययनं विधीयते। पाठमात्रस्याध्ययनशब्दवा

[[003]]

च्यत्वेनार्थावबोधस्याविहितत्वाद्वेदव्याख्यानमप्रसक्तमिति चेत्। न। विधेर्बोधपर्यवसायित्वात्। एतच्च भट्टमतानुसारिभिर्बहुधा प्रपञ्चितम्।
आम्नायते च —

“यदधीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्द्यते।
अनग्नाविव शुष्कैधो न तज्ज्वलति कर्हिचित्”।

“स्थाणुरयं भारहारः किलाभूत। अधीत्य वेदं न विजानाति योऽर्थम्।
योऽर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते नाकमेति ज्ञानविधूतपाप्मा”।।

ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च इति। एवं तर्हि ज्ञानस्य पृथग्विधानादध्ययनं तस्य पाठमात्रमिति चेत्। अस्तु नाम, वर्णयन्ति चैवमेव शांकरदर्शनानुसारिणः। क्रतुविधिभिरेवानुष्ठानान्यथानुपपत्त्या वेदार्थज्ञानस्य प्रापितत्वान्नैतद्विधेयमिति चेत्। तर्हि तद्विधिबलाद्वेदनमात्रेण स्वतन्त्रं किंचिदपूर्वमस्तु। श्रूयते ह्यनुष्ठानज्ञानयोः स्वतन्त्रं पृथक्फलम् — “सर्वं पाप्मानं तरति तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते। य उ चै नेवं वेद” इति। अल्पप्रयाससाध्येन वेदनेन तत्सिद्धौ बह्वायाससाध्यानुष्ठानं व्यर्थं स्यादिति चेन्न। तरणीयाया ब्रह्महत्याया मानसवाचिकत्वादिभेदेन तारतम्योपपत्तेः। मनसा संकल्पिता वाचाऽभ्यनुज्ञाता परहस्तेन कारिता स्वयंकृता पुनः पुनः कृता चेत्येवं तारतम्येन व्यवस्थिता ब्रह्महत्याऽनेकविधा। अतस्तत्तरणमप्यनेकविधम्, यथा स्वर्गो बहुविधस्तद्वत्। “अग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामः” “दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत” “ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत” इत्याद्युच्चावचकर्मणामेकविधफलासंभवात्स्वर्गो बहुविधः। यत्तु कर्मानुष्ठानकालीनं वेदनं तत्कर्मफल एवातिशयं जनयति। “उभौ कुरुतो यश्चैतदेवं वेद यश्च न वेद” इति विद्वदविद्वत्प्रयोगौ प्रकृत्य “यदेव विद्यया करोति तदेव वीर्यवत्तरं भवति” इत्याम्नानात्। अङ्गोपास्तिविषयमेतद्वाक्यमिति चेत्। न। न्यायस्य समानत्वात्। अस्ति ह्यस्यार्धस्योपोद्बलकं लिङ्गम्। प्रजापतिः किल सोमयागेभ्योऽर्वाचीनानग्निहोत्रपौर्णमास्यामावास्यनामकान्परस्परमुच्चावचान्यज्ञान्ससर्ज। सोमयागांश्वाग्निहोत्रादिभ्यः श्रेष्ठानग्निष्टोमोक्थ्यातिरात्रनामकान्परस्परमुच्चावचान्सृष्ट्वा प्रथमसृष्टेष्वग्निहोत्रादिष्वभिमानविशेषेण वर्गद्वयं तुलयोदमिमीत। एवं वृत्तान्तं जानतोऽग्निहोत्रादिभिरग्निष्टोमादिफलं भवति। तथा च ब्राह्मणमाम्नायते — “प्रजापतिर्यज्ञानसृजताग्निहोत्रं चाग्निष्टोमं च पौर्णमासीं चोक्थ्यं चामावास्यां चातिरात्रं च तानुदमिमीति याव-

[[004]]

दग्निहोत्रमासीत्तावानग्निष्टोमो यावती पौर्णमासी तावानुक्थ्यो यावत्यमावास्या तावानतिरात्रो य एवं विद्वानग्निहोत्रं जुहोति यावदग्निष्टोमेनोपाप्नोति तावदुपाप्नोति य एवं विद्वान्पौर्णमासीं यजते यावदुक्थ्येनोपाप्नोति य एवं विद्वानमावास्यां यजते यावदतिरात्रेणोपाप्नोति तावदुपाप्नोति” इति। तदेतद्वेदनस्य सर्वत्र स्वतन्त्रफलत्वे लिङ्गम्। किं च तत्तद्विधिसमीपे ‘य एवं वेद’ इति वचनानि वेदनादेव फलं ब्रुवते। तान्यर्थवाद इति चेत्। अस्तु नाम, सहामह एवैतमपराधं तेषां वचनानां विधेयार्थप्रशंसापरत्वात्। तर्हि यत्परः शब्दः स शब्दार्थ इति न्यायेन स्वार्थे प्रामाण्यं नास्तीति चेन्न। महातात्पर्यस्य विधेयविषयत्वेऽप्यवान्तरतात्पर्यस्य स्वार्थविषयत्वानिवारणात्। “ग्रावाणः प्लुवन्ते” इत्यर्थवादस्यापि स्वार्थे प्रामाण्यं प्रसज्येतेति चेन्न। प्रमाणान्तरबाधितत्वात्। “द्विः संवत्सरस्य सस्यं पच्यते” इत्याद्यर्थवादस्य तु बाधाभावेऽप्पनुवादत्वान्न स्वार्थे प्रामाण्यम्। वेदनफलवचनानि तु नानुवादकानि। नापि बाध्यानि। तस्मादर्थवादत्वेऽप्यस्त्येषां स्वार्थे प्रामाण्यम्। अन्यथा मन्वार्थवादादिभ्यो देवानां विग्रहादिमत्त्वं न सिध्येत्।

अत एवोक्तम्–

“विरोधे गुणवादः स्यादनुवादोऽवधारिते।
भूतार्थवादस्तद्धानादर्थवादास्त्रिधा मतः” इति।।

किं बहुना विद्यत एवावश्यं वेदनामात्रादपूर्वमतो वेदनाय वेदो व्याख्यायते। योऽयं विषयरूप इष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारोपायः सामान्यतो निर्दिष्टः स विशेषेण स्पष्टीक्रियते। वेदस्तावत्काण्डद्वयात्मकः। तत्र पूर्वत्र काण्डे नित्यनैमित्तिककाम्यनिषिद्धरूपं चतुर्विधं कर्म प्रतिपाद्यम्। “यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति” इत्यादिकं नित्यं तस्य नियतनिमित्तत्वात्। “यस्य गृहान्दहत्यग्नये क्षामवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेत” इत्यादि नैमित्तिकं तस्यानियतनिमित्तत्वात्। “चित्रया यजेत पशुकामः” इत्यादि काम्यम्। “तस्मान्मलवद्वाससा न संवदेतं न सहाऽऽसीत” इत्यादि निषिद्धम्। तेषु नित्यनैमित्तिकानुष्ठानेन तदकरणे प्रत्यवायरूपमनिष्टं परिह्रियते।

स च प्रत्यवायो याज्ञवल्क्येन स्मर्यते –

“विहितस्याननुष्ठानान्निन्दितस्य च सेवनात्।
अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतनमृच्छति” इति।।

[[005]]

यावज्जीवादिवाक्येष्वनुक्तोऽप्यवर्जनीयतया स्वामीष्टः स्वर्गः प्राप्यते। तथा चाऽऽपस्तम्ब: - “तद्यथाऽऽम्रे फलार्थे निमित्ते छायागन्धावनूत्पद्येते। एवं धर्ममपि चर्यमाणमर्था अनूत्पाद्यन्ते” इति। काम्यस्येष्टफलहेतुत्वं तद्विधिवाक्ये स्पष्टमेव। इष्टविघातरूपमनिष्टं चार्थात्परिह्रियते। निषिद्धवर्जनाच्च
रागप्राप्तानुष्ठानजन्यो नरकः परिह्रियते। न केवलं नित्यनैमित्तिकाभ्यामानुषङ्गिकस्वर्गप्राप्तिः किंतु धीशुद्ध्या विविदिषोत्पादनद्वारा ब्रह्मज्ञानहेतुत्वमपि तयोरस्ति। तथा च वाजसनेयिनः समामनन्ति — “तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन” इति। एवं तर्हि पूर्वकाण्ड एवाशेषपुरुषार्थसिद्धेः कृतमुत्तरकाण्डेनेति चेन्न। अपुनरावृत्तिलक्षणस्याऽऽत्यान्तिकपुरुषार्थस्य तत्रासिद्धेः। अत एवाऽऽथर्वणिकाः कर्मिणो दक्षिणमार्गेण चन्द्रप्राप्तिं पुनरावृत्तिं चाऽऽमनन्ति — “स सोमलोके विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते” इति। अत उत्तरकाण्डस्तदर्थको द्रष्टव्यः। आत्यन्तिकपुरुषार्थश्च द्विविधः सद्योमुक्तिः क्रममुक्तिश्चेति। वर्तमानदेहपातानन्तरमेव सिध्यति सद्योमुक्तिः। उत्तरमार्गेण गत्वा ब्रह्मलोके चिरं भोगाननुभूय तत्रोत्पन्नज्ञानस्य ब्रह्मलोकावसाने सिध्यति क्रममुक्तिः। तस्मादुत्तरकाण्डे ब्रह्मोपदेशो ब्रह्मोपास्तिश्चेत्युभयं प्रतिपाद्यते। ब्रह्मोपास्तिप्रसङ्गेन ब्रह्मदृष्ट्या प्रतीकमुपास्यत्वेन सांसारिकफलकामिनमुद्दिश्य प्रतिपाद्यते। ब्रह्मोपासकप्रतीकोपासकयोः समानेऽप्युत्तरमार्गे प्रतीकोपासकस्य विद्युल्लोकादूर्ध्वं ब्रह्मलोकगमनाभावेन क्रममुक्तेरप्यसिद्धत्वादस्ति पुनरावृत्तिः। एतच्च “अप्रतीकालम्बनान्नयति” (ब्र॰ सू॰ ४। ३। १५) इत्यधिकरणे द्रष्टव्यम्। नन्वस्त्वेवं पूर्वोत्तरकाण्डयोर्विषयविशेषः प्रायोजनविशेषश्च तथाऽपि पूर्वकाण्डस्याऽऽदौ कर्मान्तरं परित्यज्य दर्शपूर्णमासेष्टिरेव कुतः प्रतिपाद्यत इति चेत्। प्रकृतित्वान्निरपेक्षत्वाच्चेति ब्रूमः। प्रकर्षेणाङ्गोपदेशो यत्र क्रियते सा प्रकृतिः। कृत्स्नाङ्गविषयत्वमुपदेशस्य प्रकर्षः। विकृतिषु तु विशेषाङ्गोपदेश एव क्रियते। अङ्गान्तराणि तु प्रकृतेरतिदिश्यन्ते। अतोऽतिदेशस्य प्रकर्षाभावः। प्रकृतिस्त्रिविधा — अग्निहोत्रमिष्टिः सोमश्चेति। त्रिष्वप्येतेष्वन्यनैरपेक्ष्येण स्वाङ्गजातं सर्वमुपदिष्टम्। तत्र सोमयागस्य स्वरूपेणान्यनैरपेक्ष्येऽप्यङ्गेषु दीक्षणीयाप्रायणीयादिषु दर्शपूर्णमासापेक्षत्वान्न पूर्वभावित्वं युक्तम्। इष्टेस्तु सोमयागानिरपेक्षत्वात्सोमात्प्राचीनत्वं युक्तम्। यद्यप्यग्निहोत्रस्य स्वरूपेऽङ्गेषु वा नान्यापेक्षां तथाऽप्याग्निसिद्ध्यपेक्षत्वादाहवनीयाद्यग्नीनां च पावमानेष्टिसाध्यत्वात्पावमानेष्टीनां च दर्शपूर्णमासवि-

[[006]]

कृतित्वात्परंपरयाऽग्निहोत्रस्य दर्शपूर्णमासापेक्षाऽस्तीति प्रथमभावित्वं न युक्तम्। दर्शपूर्णमासयोरप्यग्निसाध्यत्वादग्निसाधकमाधानं प्रथमतो वक्तव्यमिति चेन्नैवम्। नाऽऽधानमात्रेणाग्नयः सिध्यन्ति। किं तु पवमानेष्टिभिरपि। ताश्चेष्टयो दर्शपूर्णमासविकृतित्वात्साक्षादेव दर्शपूर्णमासावपेक्षन्ते। दर्शपूर्णमासौ त्वग्नियोनिद्वारा पवमानेष्टिसापेक्षावपि न साक्षात्पवमानेष्टीरपेक्षेते। अतो निरपेक्षत्वाद्दर्शपूर्णमासेष्टिरेव प्रथमं वक्तव्या। ऋग्वेदसामवेदयोरादौ दर्शपूर्णमासेष्टिरनाम्नातेति चेद्बाढम्। यजुर्वेदमपेक्ष्य दर्शपूर्णमासयोरादित्वमुक्तं कर्मकाण्डविषये यजुर्वेदस्यैव प्रधानात्वात्। आनुपूर्व्यात्कर्मणां स्वरूपं यजुर्वेदे समाम्नातम्। तत्र तत्र विशेषापेक्षायामपेक्षिता याज्यानुवाक्यादय ऋग्वेदे समाम्नायन्ते। स्तोत्रादीनि तु सामवेदे। तथा सति भित्तिस्थानीयो यजुर्वेदश्चित्रस्थानीयावितरौ। तस्मात्कर्मसु यजुर्वेदस्यैव प्राधान्यम्। तस्मिंश्च दर्शपूर्णमासेष्टिरादौ समाम्नाता। यद्यपि मन्त्रब्राह्मणात्मको वेदस्तथाऽपि ब्राह्मणस्य मन्त्रव्याख्यानरूपत्वान्मन्त्रा एवाऽऽदौ समाम्नातः। ते च त्रिविधा ऋचः सामानि यजूंषि चेति। तत्र यजुषामध्वर्युवेदे बहुलत्वात्क्वचिदृचां सद्भावेऽपि यजुर्वेद इत्येवाऽऽख्यायते। अध्वर्युवेदत्वं चास्यानादिसिद्धयाज्ञिकसमाख्ययाऽवगन्तव्यम्। अस्मिन्वेदे सामाम्नाता दर्शपूर्णमासेष्टिमन्त्रास्त्रिविधा आध्वर्यवा याजमाना हौत्राश्चेति। “इषे त्वा” इत्यादौ प्रपाठके पठिता आध्वर्यवाः। “सं त्वा सिञ्चामि” इत्यदौ पठिता याजमानाः। “सत्यं प्रपद्ये” इत्यादौ पठिता हौत्राः। एतेषां मध्ये याजमानानां हौत्राणां च चित्रस्थानीयत्वाद्भित्तिस्थानीयानामेवाऽऽध्वर्यवाणामादौ पाठो युक्तः। ते चाप्याध्वर्यवाः “इषे त्वा” इत्यादिषु त्रयोदशस्वनुवाकेष्वाम्नाताः। तत्र प्रथमेऽनुवाके वत्सापाकरणार्था मन्त्राः। द्वितीये बर्हिःसंपादनार्थाः। तृतीये दोहनार्थाः। चतुर्थे हविर्निर्वापार्था। पञ्चमे व्रीह्यवघातार्थाः। षष्ठे तण्डुलपेषणार्थाः। सप्तमे कपालोपधानार्थाः। अष्टमे पुरोडाशनिष्पादनार्थाः नवमे वेदिकरणार्थाः। दशमे प्राधान्येनाऽऽज्यग्रहणार्थाः, प्रसङ्गात्पत्नीसंनहनार्थाः। एकादशे प्राधान्येनेध्मसंनहनार्था बर्हिरास्तरणाद्यर्थाश्च। द्वादश आधारार्थाः। अत्र सामिधेनीप्रयाजाज्यभागप्रधानयागादिमन्त्राणां। प्राप्तावसरत्वेऽपि तेषां हौत्रत्वात्तानुपेक्ष्योपरितनप्रयोगाङ्गभूता आध्यर्यवाः स्रुग्व्यूहनादिमन्त्रास्रयोदशे समाम्नाताः।

[[007]]

एतत्सर्वे विनियोगसंग्रहकारेणेत्थं संगृहीतम् —

“ये दर्शपूर्णमासाङ्गमन्त्रा एते समासतः।
इषेत्वाद्यानुवाकेषु त्रयोदशसु वर्णिताः।।
वत्सापाकरणं बर्हिर्दोहो निर्वापकण्डने।
पेषणं च कपालानि पुरोडाशश्च वेदिका।।
आज्यग्रहेध्मसंनाहावाधारोपरितन्त्रके।
इत्युक्ता अनुवाकार्थाः प्रतिमन्त्रं क्रियोच्यते”।। इति।

किमिदं वत्सापाकरणं कथं वा तस्य प्राथम्यमिति चेत्, उच्यते - सन्ति दर्शयोगे त्रीणि प्रधानानि हवींषि पूर्णमासयागे च त्रीणि। आग्नेयोऽष्टाकपाल ऐन्द्रं दध्यैन्द्रं पय इति दर्शयागे। आग्नेयोऽष्टाकपाल आज्येन प्राजापत्य उपांशुयागोऽग्नीषोमीय एकादशकपाल इति पौर्णमासे। तत्र प्रतिपद्दिने दघिहोमे दघिसंपादनार्थममावास्यायां रात्रौ गावो दोग्धव्याः। तद्दोहार्थं प्रातःकाले लौकिकदोहादूर्ध्वं स्वमातृभिः सह संचरन्तो वत्सा मातृभ्योऽपाकरणीयाः। तदिदं वत्सापाकरणं, यथोक्तरीत्या तस्य प्राथम्यं च। तत्र वत्सापाकरणं सद्यश्छिन्नपलाशशाखया कर्तव्यमिति तच्छेदनाय “इषे त्वा” इति मन्त्र आदौ समाम्नायते। तस्य च मन्त्रस्य तच्छेदनाङ्गत्वं ब्राह्मणे द्रष्टव्यम्। अत एवं सब्राह्मणो मन्त्रो ज्ञातव्य इति च्छन्दोगा अधीयते — “यो ह वा अविदितार्षेयच्छन्दोदैवतब्राह्मणेन मन्त्रेण यजति याजयति वाऽध्यापयति वा स्थाणुं वर्च्छति गर्तं वा पात्यते प्रमीयते वा पापीयान्भवति तस्मादेतानि मन्त्रे विद्यात्” इति। आर्षेय ऋषिभिः संबन्धः। अतीन्द्रियार्थद्रष्टारो हि ऋषयः।

तेषां वेदद्रष्टृत्वं स्मर्यते —

“युगान्तेऽन्तर्हितान्वेदान्सेतिहासान्महर्षयः।
लेभिरे तपसा पूर्वमनुज्ञाताः स्वयंभुवा” ।। इति।

इषेत्वादीनां मन्त्राणां प्रजापतिऋषिः। तथा च काण्डानुक्रमणिकायामुक्तम् —

“शाखादिं याजमानं च होतॄन्हौत्रं च दार्शिकम्।
तद्विधीन्पितृमेधं च नवाऽऽहुः कस्य तद्विदः”।। इति।

शाखादिः “इषे त्वा” इत्यादि प्रपाठकः। याजमानाः “सं त्वा सिञ्चाभि” इत्याद्यनुवाकषट्कमन्त्राः। होतारः “चितिः स्रुक्” इत्यादयो मन्त्राः। “सत्यं प्रपद्ये” इत्यादिकं दार्शिकं हौत्रम्। तद्विधयः प्रोक्तानां

[[008]]

चतुर्विधमन्त्राणां चत्वारि ब्राह्मणानि। पितृमेधः “परे युवाँसम् इति”। तान्येतानि नव काण्डानि प्रजापतिना दृष्टानि। छन्दोविशेषाश्च वेदाङ्गभूते छन्दोनामके ग्रन्थे द्रष्टव्याः। मन्त्रपदव्याख्यानादेव तत्प्रतिपाद्यार्थरूपा देवता विज्ञायते। ब्राह्मणविशेषस्तु तत्तन्मन्त्रव्याख्यानावसर एवोदाह्रियते। यद्यपि मन्त्रविनियोगा ब्राह्मणे सर्वेऽपि नाऽऽम्नातास्तथाऽपि कल्पसूत्रकारैर्ब्राह्मणान्तरपर्यालोचनया ते सर्वेऽभिहिताः। अतो बौधायनादिसूत्रोदाहरणपूर्वकं ब्राह्मणानुसारेण मन्त्रार्थं योजयामः।

इति भाष्यकारोपोद्घातः।

कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता।

(तत्र प्रथमाष्टके प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः।)

ह॒रिः॒ ॐ।
इ॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ वा॒यवः॑ स्थोपा॒यवः॑ स्थ
दे॒वो वः॑ सवि॒ता प्रार्प॑यतु॒ श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्म॑ण॒
आ प्या॑यध्वमघ्निया देवभा॒गमूर्ज॑स्वतीः॒
पय॑स्वतीः प्र॒जाव॑तीरनमी॒वा अ॑य॒क्ष्मा मा
वः॑ स्ते॒न ई॑शत॒ माऽघशँ॑सो रु॒द्रस्य॑ हे॒तिः
परि॑ वो वृणक्तु ध्रु॒वा अ॒स्मिन् गोप॑तौ
स्यात ब॒ह्वीर्यज॑मानस्य प॒शून्पा॑हि।।

(इषे त्रिच॑त्वारिँशत्)।।
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ।। १।।

[[009]]

इषे त्वेति। दर्शयागं चिकीर्षुरमावास्यायां प्रतिरग्निहोत्रं हुत्वा दर्शयागार्थं “ममाग्ने वर्चः” इत्यादिभिर्मन्त्रैर्वह्निषु समिदाधानरूपमन्वाधानं कृत्वा वत्सापाकरणार्थमन्त्रेण पलाशशाखां छिन्द्यात्।

तदाह बौधायनः - “तामाच्छिनत्तीषे त्वोर्जे त्वा” इति।

आपस्तम्बस्तु तदेतदभिधाय मन्त्रभेदपक्षमपि कंचिदाश्रित्य विनियोगभेदमाह - “इषे त्वोर्जे त्वेति तामाच्छिनत्त्यपि वेषे त्वेत्याच्छिनत्त्यूर्जे त्वेति संनमयत्यनुमार्ष्टि वा” इति।

संनमनमृजूकरणम्। अनुमार्जनमानुलोम्येन संलग्नधूल्याद्यपनयनम्। सोऽयं मन्त्रभेदपक्षो जैमिनिना द्वितीयाध्यायप्रथमपादे स्वीकृतः। …
…
…
…
…

[[010]] …
…
…
…

…

[[011]]

…
…

…

[[012]]

…

…
…
… …
…

…
…

[[013]]

…
…
…

…
…

अस्मिन्ननुवाके स्थितानां मन्त्राणां विनियोगः संगृह्यते -

“इषे शाखां छिनत्त्यूर्जे मार्ष्टि वायेति वत्सकान्।
अपाकृत्याथ देवो गाः प्रस्थाप्याऽऽप्येति गाः स्पृशेत्।।
रुद्रस्येत्यभिमन्त्र्यैता घ्रुवेति गृहमाव्रजेत्।
यजेति शाखोपगूह इत्यष्टावनुवाकगाः” इति।।
सूत्रद्वयं ब्राह्मणं च विबोधार्थमुदाहृतम्।
संदेहस्यापनुत्त्यर्थं मीमांसाऽऽप्यत्र वर्ण्यते।।

लोके तावद्विचारेण संदेहनिवृत्तिः प्रसिद्धा। वेदेऽपि तत्र तत्र तत्त्वविचारपूर्वकं संदेहापनयनमुपलभामहे। तथा ह्यग्न्युपस्थानविषये विवादे विचारः प्रथमकाण्डे पञ्चम [ प्र ] पाठके नवमेऽनुवाके श्रूयते - “उपस्थेयोऽग्नी ३ र्नोपस्थेया ३ इत्याहुर्मनुष्यायेन्न्वै योऽहरहराहृत्याथैनं याचति स इन्न्वै तमुपार्च्छत्यथ को देवानहरहर्याचिष्यतीति तस्मान्नोपस्थेयोऽथो खल्वाहुराशिषे वै कं

[[014]]

यजमानो यजत इत्येषा खलु वा आहिताग्नेराशोर्यदग्निमुपतिष्ठते तस्मादुपस्थेयः ” इति। अस्यायमर्थः - प्रतिदिनं सायं प्रातरग्निहोत्रमनुष्ठाय “उप प्रयन्तो अध्वरम्” इत्यादिभिर्मन्त्रैरग्निप्रार्थनलक्षणमुपस्थानं कर्तव्यं न वेति संशयः। न कर्तव्यमिति तावत्प्राप्तम्। कुतः, उपस्थानेनाग्नेरुपद्रवप्रसङ्गात्। तथा हि - “आयुर्दा अग्नेऽस्यायुर्मे देहि वर्चोदा अग्नेऽसि वर्चो मे देहि तनूपा अग्नेऽसि तनुवं मे पाहि” इत्यादिषूपस्थानमन्त्रेष्वायुरादीनि बहूनि याच्यन्ते। तत्र यजमानः स्वल्पं हविर्दत्त्वा बहूनि याचमानः कथमग्निं न बाधेत। लोके हि यः कश्चिद्दरिद्रो मनुष्यो यत्किंचिज्जम्बीरफलादिकं मनुष्यायैव राज्ञै प्रतिदिनमुपायनमानीय दत्त्वा तं राजानं प्रति सहस्रसंख्याकधनं याचति। स याकस्तं राजानं पीडयत्येव। सच राजा तं कुप्यति(?)। यदा मनुष्येष्वप्येवं तदा को नामाग्न्यादिदेवानमेयप्रभावान्प्रतिदिनं याचितुं धृष्टो भवेत्। तस्मादग्निर्नोपस्थेय इति पूर्वपक्षे प्राप्ते राद्धान्तोऽभिधीयते - इदं मे भूयादिदं मे भूयादित्येवं स्वाभीष्टमखिलमाशासितुमेव यजमानः प्रजापतिरूपमिममग्निं यजते। आहिताग्नेर्यजमानस्य मन्त्रैरुपस्थानमेवाऽऽशीः। न चात्र हविषोऽल्पत्वं शङ्कनीयम्। मन्त्रसामर्थ्येन वर्धमानत्वात्। तथा च श्रूयते - “धान्यमसि धिनुहि देवानित्याह। एतस्य यजुषो वीर्येण। यावदेका देवता कामयते यावदेका। तावदाहुतिः प्रथते। न हि तदस्ति। यत्तावदेव स्यात्। यावज्जुहोति” (ब्रा॰ का॰ ३ प्र॰ २ अ॰ ६) इति। तस्मान्मनुष्याणां क्रयविक्रयाविव यजमानदेवतयोर्यागतत्फले विश्रम्भेण व्यवहर्तुं शक्यते।

अत एव भगवद्गीतायां तृतीयाघ्याये कर्मानुष्ठानप्रसङ्गेन स्मर्यते -

“देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ” इति।।

तस्माद्धविषो जम्बीरफलादिवैषम्येणेक्तदोषाभावादग्निरुपस्थेय एवेति सिद्धान्तः। एतदेव द्रढयितुं वाक्यशेषे राज्ञ इव देवतायाः कोपप्रसङ्गो नास्तीत्यभिप्रेत्य श्रूयते - “न तत्र जाम्यस्तीत्याहुर्योऽहरहरुपतिष्ठते” इति। तथा पञ्चमकाण्डस्य पञ्चमप्रपाठके प्रथमानुवाकेऽग्निचयनगतस्य कस्यचित्पशोर्देवताविशेषो विचारितः - “वायव्यः कार्या ३: प्राजापत्या ३ इत्याहुर्धद्वायव्यं कुर्या-

[[015]]

त्प्रजापतेरियात्” इति। तत्रैव तृतीयानुवाके चीयमानस्याग्नेरधोमुखत्वमूर्ध्वमुखत्वं वेति विचारितम् - “ब्रह्मवादिनो वदन्ति न्यङ्ङाग्नेश्चेतव्या ३ उत्ताना ३ इति”। षष्ठकाण्डस्य प्रथमप्रपाठके चतुर्थानुवाके होमो विचारितः - “ब्रह्मवादिनो वदन्ति होतव्यं दीक्षितस्य गृहा ३ इ न होतव्या ३ मिति” इति। तत्रैव नवमानुवाके क्रेतव्ये सोमे पतिततृणादिकमपनेयं न वेति विचारितम् – “ब्रह्मवादिनो वदन्ति विचित्यः सोमा ३ न विचित्या ३ इति” इति। तस्मिन्नेव काण्डे तृतीयपाठकेऽष्टमानुवाकेऽध्वर्युयजमानयोः पशुस्पर्शो विचारितः – “ब्रह्मवादिनो वदन्ति वदन्त्यन्वारभ्यः पशू ३ र्नान्वारभ्या ३ इति” इति। तस्यैव पञ्चमे प्रपाठके नवमानुवाके सोमयागस्य तृतीयसवने हारियोजननामकग्रहं प्रति होमो विचारितः - “तं व्यचिकित्सज्जुहवानी ३ मा हौषा ३ मिति” इति। तत्रैव षष्ठप्रपाठके द्वितीयानुवाके देवभागनामकं मुनिं प्रति सात्यहव्यनामको मुनिः प्रपच्छ। यज्ञाङ्गे “देवा गातुविदः” इत्येतन्मन्त्रहोमे सोमयागं समापितवानसि यजमाने वेति प्रश्नार्थः। स प्रश्न एवं श्रुयते - “वासिष्ठो ह सात्यहव्यो देवभागं पप्रच्छ यत्तृञ्जयान्बहुयाजिनोऽयीयजो यज्ञे यज्ञं प्रत्यतिष्ठिपा ३ यज्ञपता ३ विति स होवाच यज्ञपताविति” इति। सप्तमकाण्डस्य प्रथमप्रपाठके गर्गत्रिरात्रनामकस्य यागस्य दक्षिणारूपे गोसहस्रे चरमधेनोरनुगमनं न वेति विचारितम् – “सहस्रँ सहस्रतम्यन्वेती ३ सहस्रतमीँ सहस्रा ३ मिति” इति। तत्रैव पञ्चमप्रपाठके सप्तमानुवाके गवामयनविकृतिरूपस्योत्सर्गिणामयनस्य संबन्धि किंचिदहः परित्याज्यं न वेति विचारितम् - “उत्सृज्यां ३ नोत्सृज्या ३ मिति मीमाँसन्ते ब्रह्मवादिनस्तदाहुरुत्सृज्यमेवेत्यमावास्यायां च पौर्णमास्यां चोत्सृज्यमित्याहुः” इति। एवं ब्राह्मणान्तरेऽपि विचारा उदाहरणीयाः। तदेवं वेदवादिनां विचारपूर्वकेऽर्थनिर्णये तात्पर्यातिशयदर्शनात्सर्वोऽपि वेदार्थो विचार्य निर्णेतव्य इत्यवगम्यते। तथा सति पुनः संशयो नोदेष्यति। अन्यथा कदाचित्स्वबुद्धौ पूर्वपक्षयुक्तिप्रतिभाने सति विपरीतनिर्णयः संशयो वा प्रसज्येत।

अत एवोक्तम् –

“धर्मे प्रमीयमाणे हि वेदेन करणात्मना।
इतिकर्तव्यताभागं मीमांसा पूरयिष्यति” इति।।

[[016]]

स्मृतिरपि –

“आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना।
यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः” इति।।

आर्षं ब्रह्मज्ञानम्। तस्य जैमिनिबादरायणाभ्यां मीमांसा प्रवर्तिता। येषु वाक्येषु संशयो नास्ति तेष्वपि मीमांसया किंचिदपूर्वं व्यज्यते।

अत एक स्मर्यते –

“यश्च व्याकुरुते वाचं यश्च मीमांसतेऽध्वरम्।
तावुभौ पुण्यकर्माणौ पङ्क्तिपावनपावनौ ” इति।।

तस्मादस्माभिस्तत्तदनुवाकेषु संभावितमीमांसोदाह्रियते। प्रथमं तावत्सर्ववेदसाधारणान्विचारानुदाहरिष्यामः। यदुक्तमलौकिकार्थबोधको वेद इति। तत्र वेदार्थो द्विविधो धर्मो ब्रह्म च। तयोर्धर्मं प्रति विचारितम् -

“प्रत्यक्षादिभिरप्येष गम्यते विधिनाऽथवा।
अक्षादीनां प्रमाणत्वान्मेयो धर्मोऽवभासते।।
वर्तमानैकविषयमक्षं धर्मस्तु भाव्यते।
अक्षमूलोऽनुमानादिस्तेन विध्येकमेयता ” इति।।

स्पष्टोऽर्थः।

ब्रह्मतत्त्वं प्रत्यपि विचारितम् —

“अस्त्यन्यमेयताप्यस्य किंवा वेदैकमेयता।
घटवत्सिद्धवस्तुत्वाद्ब्रह्मान्येनापि मीयते।
रूपलिङ्गादिराहित्यान्नास्य मान्तरयोग्यता।
तं त्वौपनिषदेत्यादौ प्रोक्ता वेदैकमेयता” इति।।

“तं त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि” इति याज्ञवल्क्यः शाकल्यं पप्रच्छ। तत्रोपनिषत्स्वेवाधिगतः पुरुष औपनिषदः। आदिशब्देन “नावेदविन्मनुते तं बृहन्तम्” इति श्रुतिर्विवक्षिता। तस्मादलौकिकार्थबोधको वेदः।

तस्य प्रामाण्यं विचारितम् —

“वेदवाक्यममानं स्यान्मानं वा नास्य मानता।
पृथक्संकेतवीक्षायामनपेक्षत्ववर्जनात्।।

[[017]]

वेदेऽपि लोकवन्नैव वाक्यार्थे संगतिः पृथक्।
ग्रहीतव्या ततो वाक्यं प्रमाणं नैरपेक्ष्यतः” इति।।

“अग्निमीळे पुरोहितम् “ “इषे त्वा” इत्यादिपदानां पृथक्संकेतापक्षैः स्वार्थैः सह संगतिर्वृद्धव्यवहारैर्गृहीतेति पदार्था बुध्यन्ते। ज्योतिष्टोमादिवाक्यस्य सत्यज्ञानादिवाक्यस्य च स्वार्थाभ्यां धर्मब्रह्मभ्यां संगतेरगृहीतत्वादस्ति पृथक्संकेतापेक्षेत्यनपेक्षत्वलक्षणं प्रमाण्यं नास्तीति चेन्मैवम्। लोके तावदवादिपदानामेव स्वार्थे संगतिर्गृह्यते न तु गामानयेत्यादिवाक्यानां तथाऽपि वाक्यार्थो बुध्यत एव। सद्वद्वेदेऽपि बोधसंभवादस्त्येव नैरपेक्ष्यम्। वृद्धव्यवहारे लौकिकयोरेव पदपदार्थयोः संगतिर्गृह्यते न तु वैदिकयोरिति शङ्कां निवारयितुं विचार्यते।

इदं विचारितम् —

“लोके पदपदार्थौ यौ न तौ वेदेऽथवाऽत्र तौ
रूपभेदात्पदं भिन्नमुत्तानादिभिदा स्फुटा।।
वर्णैकत्वात्पदैकत्वं क्वाचित्की रूपभिन्नता।
प्रायिकेण पदैक्येन पदार्थैक्यं तथाविधम्” इति।।

वैदिकौ पदपदार्थौ लौकिकाभ्यां भिन्नौ। कुतः, रूपभेदात्। ब्राह्मणा इति लौकिकपदस्य रूपं वेदे ब्राह्मणासः पितर इत्याम्नायते। अर्थभेदोऽप्यास्ति। अवाञ्चो लौकिका गावो वहन्ति वेदे तु “उत्तानो हि देवगवा वहन्ति” इति श्रुतम्। अत्रोच्यते - य एव लौकिकाः पदपदार्थास्त एव वैदिकाः। कुतः प्रत्यमिज्ञानात्। यथा प्रयोक्तॄणां पुरुषाणां भेदेऽप्येकैकपुरुषस्य बहुकृत्व उच्चारणभेदेऽपि त एवैते वर्णा इत्यबाधितप्रत्यभिज्ञानद्वर्णैकत्वं तन्नित्यत्ववादिभिरभ्युपगतं तथा गवाग्न्यादिपदानां लोकवेदयोरबाधितप्रत्यभिज्ञानात्पदैकत्वम्। क्वाचित्को रूपभेदो बहुतरप्रत्यभिज्ञया बाध्यते। उत्तानवहनाद्यर्थभेदश्च क्वाचित्कः। क्वचिदुत्तानशब्दवहनशब्दयोस्तदर्थयोश्च भेदो नास्वि। तस्माद्वेद पृथग्व्युत्पत्तिर्नापेक्षिता। तथा चोक्तम् —

“लोकावगतसामर्थ्यः शब्दो वेदेऽपि बोधकः” इति।।

कर्तृदोषेणाप्रामाण्यं निवारयितुमिदं विचारितम् —

[[018]]

“पौरुषेयं न वा वेदवाक्यं स्यात्पौरुषेयता।
काठकादिसमाख्यानाद्वाक्यत्वाच्चान्यवाक्यवत्।।
समाख्यानं प्रवचनाद्वाक्यत्वं तु पराहतम्।
तत्कर्त्रनुपलम्भेन स्यात्ततोऽपौरुषेयता”।। इति।

वाल्मीकीयं वैयासकमित्यादिसमाख्यानाद्रामायणभारतादिकं यथा पौरुषेयं तथा काठकं कौथुमं तैत्तिरीयमित्यादिसमाख्यानाद्वेदः पौरुषेयः। किं च वेदवाक्यं पौरुषेयं वाक्यत्वात्कालिदासादिवाक्यवदिति चेन्मैवम्। संप्रदायप्रवृत्त्या समाख्यानोपपत्तेः। वाक्यत्वहेतुस्त्वनुपलब्धिविरुद्धकालात्ययापदिष्टः। यथाव्यासवाल्मीकिप्रभृतयोऽत्र तत्तद्ग्रन्थनिर्माणावसरे कैश्चिदुपलब्धा अन्यैरप्यविच्छिन्नसंप्रदायेनोपलभ्यन्ते न तथा वेदकर्ता पुरुषः क्वचिदुपलब्धः। प्रत्युत वेदस्य नित्यत्वं श्रुतिस्मृतिभ्यां पूर्वमुदाहृतम्। परमात्मा तु वेदकर्ताऽपि न लौकिकः पुरुषः। तस्मात्कर्तृदोषाभावान्नास्याप्रामाण्यशङ्का। तेष्वेतेषु विचारेषु ब्रह्मणो मानान्तरागोचरत्वं वैयासके शास्त्रे प्रथमाध्यायप्रथमपादे “शास्त्रयोनित्वात्” (ब्र॰ सू॰ अ॰ १ पा॰ १ सू॰ ३) इत्यस्य सूत्रस्य द्वितीयवर्णकेऽभिहितम्। अवशिष्टं तु जैमिनीये। तत्रापि लोकवेदाधिकरणं प्रथमाध्यायस्य तृतीयपादे। इतरत्प्रथमपादे। तस्यैतस्य प्रमाणभूतस्य देवस्य भागद्वयं कल्पसूत्रकारकृतं मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयमिति। तयोर्मध्ये मन्त्रसामान्यस्य मन्त्रविशेषाणामृगादीनां च लक्षणं द्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादे विचारितम् —

“ अहे बुध्निय मन्त्रं म इति मन्त्रस्य लक्षणम्।
नास्त्यस्ति वाऽस्य नास्त्येतदव्याप्त्यादेरवारणात्।।
याज्ञिकानां समाख्यानं लक्षणं दोषवर्जितम्।
तेऽनुष्ठानस्मारकादौ मन्त्रशब्दं प्रयुञ्जते” इति।।

आधानप्रकरण इदमाम्नायते - “अहे बुध्निय मन्त्रं मे गोपाय” इति। तत्र मन्त्रस्य लक्षणं नास्ति। कुतः। अव्याप्त्यतिव्याप्त्योर्वारयितुमशक्यत्वात्। विहितार्थस्याभिधायको मन्त्र इत्युक्ते “वसन्ताय कपिञ्जलानालभेत” इत्यस्य मन्त्रस्य विधिरूपत्वादव्याप्तिः। मननहेतुर्मन्त्र इत्युक्ते ब्राह्मणेऽतिव्याप्तिरिति चेन्मैवम्। याज्ञिकसमाख्यानस्य निर्दोषलक्षणत्वात्। तच्च समाख्यानमनुष्ठानस्मारका-

[[019]]

दीनां मन्त्रत्वं गमयति। “उरु प्रथस्व” इत्यादयोऽनुष्ठानस्मारकाः। “अग्निमीळे पुरोहितम्” इत्यादयः स्तुतिरूपाः। ‘इषे त्वा’ इत्यादयस्त्वान्ता। “अग्न आयाहि वीतये” इत्यादय आमन्त्रणोपेताः। एवमन्येऽप्युदाहार्याः। ईदृशेष्वत्यन्तविजातीयेषु समाख्यानमन्तरेण नान्यः कश्चिदनुगतो धर्मोऽस्ति यस्य लक्षणत्वमुच्यते। तस्मात्समाख्यानं मन्त्रलक्षणम्।

ऋगादिलक्षणे पूर्वोत्तरपक्षावाह —

“नर्क्सामयजुषां लक्ष्म सांकर्यादिति शङ्किते।
पादश्च गीतिः प्रश्लिष्टपाठ इत्यस्त्वसंकरः” इति।।

इदमाम्नायते - अहे बुध्निय मन्त्रं मे गोपाय। यमृषयस्त्रैविदा विदः। ऋचः सामानि यजूँषि’ इति। त्रीन्वेदान्विदन्तीति त्रिविदस्त्रिविदां संबन्धिनाऽघ्येतारस्त्रैविदाः। ते च यं मन्त्रभागमृगादिरूपेण त्रिविधं विदन्ति तं गोषायेति योजना। त्रिविधानामृक्सामयजुषां व्यवस्थितं लक्षणं नास्ति। कुतः। सांकर्यस्य दुष्परिहार्यत्वात्। अध्यापकप्रसिद्धेष्वृग्वेदादिषु पठितो मन्त्र ऋगादिरिति हि लक्षणं वक्तव्यम्। तच्च संकीर्णम्। तथा हि — “अग्नये मथ्यमानायानुब्रूहि” “हविर्धानाभ्यां प्रोह्यमाणाभ्यामनुब्रूहि” इत्यादीनि यजूँषि ऋग्वेदे समाम्नातानि। “देवो वः सवितोत्पुनात्वच्छिद्रेण पवित्रेण वसोः सूर्यस्य रश्मिभिः” इत्ययं मन्त्रो यजुर्वेदे संप्रविपन्नयजुषां मध्ये पठितः। न च तस्य यजुष्ट्वमस्ति। ऋग्ग्रूपत्वेन तद्ब्राह्मणे व्यवहृतत्वात्। ‘सावित्र्यर्चा’ इति हि ब्राह्मणम्। ‘एतत्साम गायन्नास्ते’ इति प्रतिज्ञाय ‘हा३वू हा३वु’ इत्यादिकं साम यजुर्वेदे गीतम्। ‘अक्षितमसि’ ‘अच्युतमसि’ ‘प्राणसंशितमसि’ इति त्रीणि यजूंषि सामवेदे समाम्नायन्ते। तरमान्नास्ति लक्षणमिति चेन्न। पादादीनामसंकीर्णलक्षणत्वात्। पादेनार्धर्चेन चोपेता वृत्तबद्धा मन्त्रा ऋचः। गीत्युपेता मन्त्राः सामानि। वृत्तगीतिवर्जितत्वेन प्रश्लिष्टपठिता मन्त्रा यजूंषीति व्यवस्थितं लक्षणम्।

प्रथमाध्यायस्य द्वितीयपादे मन्त्रेष्वन्यद्विचारितम् —

“मन्त्रा उरु प्रथस्वेति किमदृष्टैकहेतवः।
यागेषूत पुरोडाशप्रथनादेश्च भासकाः।।

[[020]]

ब्राह्मणेनापि तद्भानान्मन्त्राः पुण्यैकहेतवः।
न तद्भानस्य दृष्टत्वाद्दृष्टं वरमदृष्टतः” इति।।

“उरु प्रथस्व” इत्ययं कश्चिन्मन्त्रः। तस्यायमर्थः - भोः पुरोडाश त्वमुरु विपुलं यथा भवति तथा कपालेषु प्रथस्व प्रसरेति। ईदृशा मन्त्रा यागप्रयोगेषूच्चार्यमाणा अदृष्टमेव जनयन्ति न त्वर्थप्रकाशनाय तदुच्चारणम्। पुरोडाशप्रथनरूपार्थस्य ब्राह्मणवाक्येनापि सिद्धेः। “उरु प्रथस्वेति पुरोडाशं प्रथयति” इति हि ब्राह्मणवाक्यामिति चेत्। नैतद्युक्तम्। अर्थप्रत्यायनस्य दृष्टप्रयोजनस्य संभवे सति केवलादृष्टस्य कल्पयितुमशक्यत्वात्। तस्माद्दृष्टमर्थानुस्मरणमेव यागप्रयोगे मन्त्रोच्चारणस्य प्रयोजनम्। ब्राह्मणवाक्येनाप्यर्थानुस्मरणसंभवे मन्त्रेणैवानुस्मरणीयमिति यो नियमस्तस्यादृष्टं प्रयोजनमस्तु। ननु मन्त्रस्यानुष्ठेयार्थस्मारकत्वं क्वचिदनुपपन्नम्। तथा हि - “दिवो वा विष्णवुत वा पृथिव्या महो वा विष्णवुत वाऽन्तरिक्षाद्धस्तौ पृणस्व बहुभिर्वसव्यैराप्रयच्छ दक्षिणादोत सव्यात्” इत्यस्मिन्मन्त्रे धनमाशास्त इत्यर्थः प्रतीयते। अनुष्ठेयार्थस्तु शकटस्थापनायाऽऽधारभूतकाष्ठस्थापनम्। तत्तु ब्राह्मणेन विधीयते – “दिवो वा विष्णवुत वा पृथिव्या इत्याशीर्पद(शीःपर)चर्चा दक्षिणस्य हविर्धानस्य मेथीं निहन्ति” इति। नायं दोषः। अस्याधिकारणस्य लिङ्गविनियोगविषयत्वात्। उदाहृतस्तु मन्त्रः श्रुत्या विनियुज्यते।

द्वितीयाध्यायस्य प्रथमे पादे मन्त्रेष्वन्यद्विचारितम्।

“देवांश्च याभिर्यजत इत्याख्यातं तु मन्त्रगम्।
विधायकं न वाऽन्येन समत्वात्तद्विधायकम्।।
यच्छब्दादेः क्षीणशक्तिर्न विधिस्त्रिविधं ततः।
आख्यातमभिधानं च प्रधानगुणकर्मणो”। इति।।

अयं मन्त्र आम्नायते – “देवाँश्च याभिर्यजते ददाति च ज्योगित्ताभिः सचते गोपतिः सहः” इति। अयमर्थः – गोपतिर्यजमानो याभिर्गोभिर्देवान्यजते याश्च गा ब्राह्मणेभ्यो ददाति चिरमेव ताभिः सह परलोकेऽवतिष्ठत इति। तत्र यथा ब्राह्मणगतमाख्यातपदं प्रधानगुणकर्मणोरन्यतरस्य विधायकं तथा मन्त्रगतमपीति चेन्मैवम्। यच्छब्दादिना विव्रिशक्तेः क्षीणत्वात्। सति हि यच्छब्दे

[[021]]

तस्य वाक्यस्यानुवादकत्वं प्रतीयते न तु विधायकत्वम्। यच्छाब्दादेरित्यादि शब्देनाऽऽमन्त्रणोत्तमपुरुषादयः। “वायवः स्थोपायवः स्थ” इत्यामन्त्रणम्। “अग्नये जुष्टं निर्वपामि” इत्युत्तमपुरुषः। तस्मादाख्यातस्य प्रधानकर्मविधायकत्वं गुणकर्मविधायकत्वं चेत्येवं द्वावेव प्रकारौ न भवतः किंत्वभिधायकत्वमिति तृतीयोऽपि प्रकारः। ततो मन्त्रगतमाख्यातं न विधायकम्। प्रधानगुणकर्मणोस्तु लक्षणं वक्ष्यते। एवमेतैर्विचारैरयं निर्णयः प्रकृते संपन्नः। “इषे त्वोर्जे त्वा” “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इतिकाण्डद्वयप्रतिपाद्यार्थो न मानान्तरगम्यः। काण्डद्वयगतवाक्यस्य नास्ति पृथक्संकेतापेक्षा। तत्रत्यौ पदपदार्थौ लौकिकावेव। तद्वाक्यं च न पौरुषेयम्। अभियुक्तसमाख्यानं मन्त्रस्य लक्षणम्। प्रश्लिष्टपाठो मन्त्रविशेषस्य यजुषो लक्षणम्। निर्दोषत्वान्मन्त्रस्य स्वार्थानुष्ठानकाले स्वार्थस्मारकत्वं प्रयोजनम्। मन्त्रगतं च वायवः स्थ सविता प्रार्पयतु , इत्यादिकं न विधायकमिति।

इत्थं मन्त्रे सामान्यं विचार्य विशेषो विचार्यते —

“इषे त्वादिर्मन्त्र एको भिन्नो वैकः क्रियापदे।
असत्यर्थास्मारकत्वादेकादृष्टस्य कल्पनात्।।
छेदने मार्जने चैतौ विनियुक्तौ क्रियापदे।
अध्याहृते स्मारकत्वान्मन्त्रभेदोऽर्थभेदतः” इति।।

“इषे त्वोर्जे त्वा” इत्यत्र क्रियापदाभावेन “उरु प्रथस्व” इति मन्त्रवदर्थस्मारकत्वाभावाददृष्टार्थत्वे सत्येकादृष्टकल्पने लाघवादेक एव मन्त्र इति चेन्मैवम्। शाखान्तरे “इषे त्वेत्याच्छिनत्त्यूर्जे त्वेत्यनुमार्ष्टि ” इति विनियोगभेदश्रवणात्। तदनुसारेणेषे त्वेत्याच्छिनद्म्यूर्जे त्वेत्यनुमार्ज्मीति क्रियापदेऽध्याहृते सति क्रियाभेदाद्भिन्नोऽयं मन्त्रः।

अथ ब्राह्मणविषयविचाराः। तल्लक्षणं द्वितीयाध्यायप्रथमपादे विचारितम् —

“नास्त्येतद्ब्राह्मणेत्यत्र लक्षणं विद्यतेऽथवा।
नास्तीयन्तो वेद भागा इति क्लृप्तेरभावतः।।
मन्त्रश्च ब्राह्मणं चेति द्वौ भागौ तेन मन्त्रतः।
अन्यद्ब्राह्मणमित्येतद्भवेद्ब्राह्मणलक्षणम् ” इति।।

[[022]]

(वत्सापाकरणार्थं मन्त्राः)
“चातुर्मास्येष्विदमाम्नायते –“ एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीँषि” इति। तत्र ब्राह्मणस्य लक्षणं नास्ति। कुतः। वेदभागानामियत्तानवधारणेन ब्राह्मणभागेष्वन्यभागेषु च लक्षणस्याव्याप्त्यतिव्याप्त्योर्निराकर्तुमशक्यत्वात् , इति चेन्न। भागद्वयाङ्गीकारेण मन्त्रव्यतिरिक्तो भागो ब्राह्मणमिति लक्षणस्य निर्दोषत्वात्। ननु ब्रह्मयज्ञप्रकरणे मन्त्रब्राह्मणव्यतिरिक्ता इतिहासादयोऽपि भागा आम्नायन्ते “यद्ब्राह्मणानीतिहासपुराणानि कल्पान्गाथा न राशाँसीः ” इति। मैवम्। विप्रपरिव्राजकन्यायेन ब्राह्मणाद्यवान्तरभेदानामेवेतिहासादीनां पृथगभिधानात्। ‘देवासुराः संयत्ता आसन्’ इत्यादय इतिहासाः ‘इदं वा अग्रे नैव किंचनाऽऽसीत्’ ‘न द्यौरासीत्’ इत्यादिकं जगतः प्रागवस्थामुपक्रम्य सर्गप्रतिपादकं वाक्यजातं पुराणम्। कल्पस्त्वारुणकेतुकचयनप्रकरणे समाम्नायते — ‘इति मन्त्राः, कल्पोऽत ऊर्ध्वं, यदि बलिँ हरेत्’ इति। अग्निचयने ‘यमगाथाभिः परिगायति’ इति विहिता मन्त्रविशेषा गाथाः। मनुष्यवृत्तान्तप्रतिपादिका ऋचो नाराशंस्यः। तस्मान्मन्त्रब्राह्मणव्यतिरिक्तभागाभावाल्लक्षणं सुस्थितम्। तच्च ब्राह्मणं द्विविधं विधिरूपमर्थवादरूपं चेति। ‘यत्पर्णशाखया वत्सानपाकरोति’ इति विधिः। ‘तृतीयस्यामितो दिवि सोम आसीत्’ इत्यादिकोऽर्थवादः।
तत्र विधेः प्रामाण्यं प्रथमाध्याये प्रथमपादे प्रतिपादितम् –
‘‘अबोधको बोधको वा न तावद्बोधको विधिः।
शक्तेरलौकिके धर्मे प्रहणं दुर्घटं यतः।।
समभिव्याहृते धर्मे शक्तिग्रहणसंभवात्।
बोधकस्य विधेर्मात्वमनपेक्षतया स्थितम्।।’’ इति।
धर्मो नामानुष्ठानजन्यापूर्वं तद्धेतुर्यागो वा। तस्यालौकिकत्वेन गवाद्यार्थवद्वृद्धव्यवहाराविषयत्वात्संगातिग्रहणं नास्ति। ततो विधेरबोधकत्वादप्रामाण्यमिति चेन्मैवम्। प्रसिद्धार्थैः पर्णशाखादिपदैः समभिव्याहृतस्यापाकरोतीति पदस्यापूर्वपर्यवसायिन्यर्थे शक्तिग्रहणसंभवात्। यथा प्रभिन्नकमलोदरे मधुकरो मधूनि पिबतीत्यत्र मधुकरशब्दस्यार्थमजानान इतरपदार्थानामर्थमवगत्य तत्समभिव्याहारात्कमलमध्यगते मधुपानं कुर्वति भ्रमरे मधुकरशब्दस्य शक्तिं गृह्णाति तद्वत्।

[[023]]

अतो बोधकत्वान्मूलप्रमाणानपेक्षत्वाच्च विधिः स्वत एव प्रमाणम्। न च ‘वत्सानपाकरोति’ इत्यत्र विधायकानां लिङ्लोट्तव्यप्रत्ययानामभावादविधित्वमिति शङ्कनीयम्। क्रत्वङ्गोपवीतवदपूर्वार्थत्वे सति पञ्चमलकाराश्रयणेन विधित्वसंभवात्।
एतच्च तृतीयाध्यायस्य चतुर्थपादे विचारितम् —
‘उपव्यानेऽनुवादो वा विधिर्वाऽऽद्यो यतः स्मृतौ।
प्राप्तं मैवमपूर्वत्वात्क्रतौ लेटा विधीयते’ ।।इति।
दर्शपूर्णमासप्रकरणे क्रत्वङ्गत्वेन वस्त्रस्योपवीतत्वमाम्नायते —‘देवानामुपव्ययते देवलक्ष्ममेव तत्कुरुते’ इति। तदिदं वाक्यमुपवीतत्वस्यानुवादकं वा विधायकं वेति संशयः। ‘नित्योदकी नित्ययज्ञोपवीती’ इति स्मृत्या प्रप्तत्वाद्विधायकानां लिङादीनामभावाच्चानुवादकमिति प्राप्ते ब्रूमः – पुरुषार्थस्य स्मृत्या प्राप्ताविपि क्रत्वर्थस्य प्राप्त्यभावात्पञ्चमलकारेण दर्शपूर्णमासाङ्गतया विधीयत इति राद्धान्तः। तेनैव न्यायेन ‘वत्सानपाकरोति’ इत्ययं न प्रथमलकारः किंतु पञ्चमलकारः। तस्य च विधायकत्वं ‘लिङ्र्थे लेट्’ (पा॰ सू॰ अ॰ ३ पा॰ ४ सू॰ ७) इतिसूत्रसिद्धम्। नन्वेवमपि ‘यत्पर्णशाखया’ इत्यनुवादत्वगमकेन यच्छब्देन विधिशक्तिप्रतिघातः। ‘देवाँश्च याभिर्यजते’ इत्यादिवादिति चेन्मैवम्। उपरिधारणन्यायेन यच्छब्दस्य बाधितत्वात्।
स च न्यायस्तस्मिन्नेव पादेऽभिहितः —
‘‘धारयत्युपरिष्टाद्धि देवेभ्य इति संस्तवः।।
विधिवोऽऽद्यो धृतेः पित्र्ये प्रोक्तायाः पूर्ववत्स्तुतिः।।
ऊर्ध्वं विधारणं प्राप्तं समिधो नान्यमानतः।
अतो हिशब्दसंत्यागादपूर्वार्थो विधीयते’’ इति।
प्रेताग्निहोत्रे श्रूयते — अधस्तात्समिधं धारयन्ननुद्रवेदुपरिष्टाद्धि देवेभ्यो धारयति’ इति। अत्र पित्र्यं हविर्होतुं हस्ते धारयन्यदा मन्त्रं पठति तदानीमुद्धृतस्याधस्तात्समिधं धारयेत् , इति यद्विधीयते तदेतद्दैविकेनोपरिधारणेन स्तूयते। कुतः। हिशब्दानुवादत्वप्रतीतेः। तत्रत्ये पूर्वाधिकरणे — “प्राची-

[[024]]

नावीती दोहयेद्यज्ञोपवीती हि देवेभ्यो दोहयति ये पुरादञ्चो दर्भास्तान्दक्षिणाग्रान्स्तृणीयात्” इत्यस्मिन्नुदाहरणद्वये यज्ञोपवीतित्वोदगग्रत्ववाक्ययोर्हिशब्दयच्छब्दयुक्तयोर्विधायकत्वमपोद्यार्थवादत्वं निर्णीतं तद्वदत्रापीति प्राप्ते ब्रूमः — विषमो दृष्टान्तः। दैविके यज्ञोपवीतित्वोदगग्रत्वयोर्मानान्तरप्राप्तत्वाद्धिशब्दयच्छब्दावबाधित्वा तत्रार्थवादत्वं वक्तुमुचितम्। उपरिधारिणे त्वप्राप्तत्वाद्धिशब्दं परित्यज्य विधिरेवाभ्युपगन्तव्यः। एवं सति वत्सापाकरणस्याप्यपूर्वार्थत्वाद्यच्छब्दपरित्यागेन विधिरेव युक्तः। ननु लोके सायंदोहार्थिभिः प्रातर्वत्सा गोभ्योऽपाक्रियन्तेऽतो लोकत एव प्राप्तत्वान्न वत्सापाकरणं विधेयमिति चेन्मैवम्। अवघातवन्नियमापूर्वहेतुत्वेन विधेयत्वात।
अवघातन्यायश्च द्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादे वर्णितः —
‘‘ अवघातादिनाऽपूर्वमुत्पाद्यं विद्यते न वा।
यजत्यादिवदस्त्येव वाक्यवैयर्थ्यमन्यथा।।
दृष्टे तुषविमोकेऽस्ति नापूर्वं द्रव्यतन्त्रता।
स्याद्यजत्यादिवैषम्यं नियमापूर्वकृद्वचः’’ इति।।
यथा ‘‘समिधो यजति’’ इत्यत्र यागजन्यमपूर्वमस्ति तथा ‘‘व्रीहीनवहन्यात्’’ इत्यत्रापि तदभ्युपेयमन्यथा विधिवाक्यवैयर्थ्यप्रसङ्गादिति चेन्न। दृष्टे संभवत्यदृष्टकल्पनस्यान्याय्यत्वात्। न चात्र यजत्यादिविधिसाम्यमस्ति, गुणकर्मत्वेनावधातस्य द्रव्यतन्त्रत्वात्। यागस्तु प्रधानकर्म। अयं च कर्मणां भेदो जैमिनिना सूत्रत्रयेण स्पष्टीकृतः —‘‘तानि द्वैधं गुणप्रधानभूतानि। यैस्तु द्रव्यं चिकीर्ष्यते गुणस्तत्र प्रतीयेत तस्य द्रव्यप्रधानत्वात्। यैस्तु द्रव्यं न चिकीर्ष्यते तानि प्रधानभूतानि द्रव्यस्य गुणभूतत्वात्’’ इति। यैस्तु कर्मभिर्द्रव्यमुत्पादयितुं संस्कर्तुं वेष्यते देषु कर्मसु गुणत्त्वम्। कुतः। तस्य कर्मणो द्रव्यप्रधानत्वात्। द्रव्यं प्रधानमस्येति बहुव्रीहिः। ‘‘यूपं तक्षति’’ आहवनीयमादधाति’’ इत्यादौ यूपाहवनीयादि द्रव्यमुत्पादयितुमिष्यते। ‘‘व्रीहीनवहन्ति’’ ‘‘तण्डुलान्पिनष्टि’’ इत्यत्र व्रीह्यादि द्रव्यं संस्कर्तुमिष्टम्। ‘‘आज्येन प्रयाजा इज्यन्ते’’ इत्यादिषूक्तवैपरीत्यात्प्रधानकर्मत्वम्। अतो यजतिवैषम्यान्नावघातोऽपूर्वजनकः। न च विधिवाक्यवैयर्थ्यं नखविदलनादिनाऽपि तण्डुलनिष्पत्तिसंभवे सत्यवघातेनैव तण्डुला निष्पादनीया इति तन्नियमजन्यमपूर्वं बोधयितुं विधेरपेक्षितत्वात्। तद्वच्छास्त्रीयापाकरणेनैव सायं दोहः संपादनीय इति नियमविधिरस्तु। उक्तेषु विधिसामान्यविचारेष्येते निर्णयाः संपन्नाः — विधिर

[[025]]

लौकिककर्मबोधकः। पञ्चमलकाराश्रयणेन विधायकत्वम्। अप्राप्तार्थे यच्छब्दादयो न विधिबाधकाः। संस्कारकर्म दृष्टार्थसंभवेऽपि नियमापूर्वार्थमपीति।
शाखाहरण एव चतुर्थाध्याये विचारितं किंचिद्द्वितीयपादे —
‘‘प्राचीमाहरतीत्यत्र दिक्शाखा वाऽस्तु दिक्श्रुतेः।
आहार्यत्वं दिशो नास्ति शाखा तेनोपलभ्यते’’ इति।।
‘‘यत्प्राचीमाहरेत्’’ इति वाक्ये प्राचीशब्देन मुख्या दिग्विवक्षितेति चेन्न। दिश आहर्तुमशक्यत्वेन दिक्संबन्धिन्याः शाखाया उपलक्षणीयत्वात्।
तस्मिन्नेव पादेऽन्यद्विचारितम्।
‘‘शाखां छित्त्वोपवेषं च मूले कुर्वीत शाखया।
नुदेद्वत्सान्कपालानि स्थापयेदुपवेषतः।।
द्वयं प्रयोजनं छित्तेर्वत्सापाकृतिरेव वा।
आद्योऽग्रमूलयोरत्र विभज्य विनियोगतः।।
उपवेषं करोतीति साकाङ्क्षोऽन्यार्थमूलतः।
पूर्यतेऽतोऽनुनिष्पादी स तस्माद्युज्यतेऽन्तिमः’’ इति।।
इदमाम्नायते — ‘‘मूलतः शाखां परिवास्योपवेषं करोति’’ इति। अस्यायमर्थः — येयम् ‘‘इषे त्वा’’ इति मन्त्रेणावाच्छिन्ना शाखा तां पुनर्मूले छित्त्तवा तं मूलभागमुपवेषं कुर्यादिति। अत्र तयोर्मूलाग्रयोः पृथग्विनियोग आम्नायते — ‘‘उपवेषेण कपालान्युपदधाति शाखया वत्सानपाकरोति’’ इति। अत्र कपालोपधानं वत्सापाकरणं चेत्युभयं शाखाछेदनस्य प्रयोजकम्। कुतः। अग्रमूलयोः साम्येन विभज्य विनियोगात् , इति चेन्मैवम्। उपवेषं करोतीत्ययं विधिरुपवेषस्य प्रकृतिद्रव्यमपेक्षते। सा चापेक्षा मूलेन पूर्यते। तच्च मूलं शाखार्थम् : ‘‘इषे त्वोर्जे त्वेति तानीच्छिनत्ति’’ इत्यत्र च्छिन्नायाः समूलायाः शाखायाः सौकर्यार्थे परिवासनवावयेन पुनर्मूलापादानकं छेदनं श्रूयते। न चासति मूले मूलापादानकं छेदनं संभवति। तस्माच्छाखार्थमेव मूलं न तूपवेषार्थम्। अतोऽन्यार्थमूलानुनिष्पन्नोपवेषेण क्रियमाणं कपालोपधानं न शाखाछेदनस्य प्रयोजकं, किंतु वत्सापाकरणमेव तत्प्रयोजकम्। तथा सति यत्र शाखायाः प्रथमच्छेदनेनैव सौकर्यं संपद्यते तत्रोपवेषसिद्धये पुनः प्रयत्नेन मूलं न संपादनीयं, किंतु लौकिकेन केनचित्काष्ठेन कपालान्युपधेयानीति विचारस्य फलं सिद्धम्।

[[026]]

ब्राह्मणे विधिभागस्य सामान्यविशेषविचाराः प्रकाशिताः। अथार्थवादविचाराः प्रदर्श्यन्ते —
‘ वायुर्वा इत्येवमादेरर्थवादस्य मानता।
न विधेयेऽस्ति धर्मे किं किं वाऽसौ तत्र विद्यवे।।
विध्यर्थवादशब्दानां मिथोपेक्षापरिक्षयात्।
नास्त्येकवाक्यता धर्मे प्रामाण्यं संभवेत्कुतः।।
विध्यर्थवादौ साकाङ्क्षौ प्राशस्त्य पुरुषार्थयोः।
तेनैकवाक्यता तस्माद्वादानां धर्ममानता’ इति।।
काम्यपशुकाण्डे विध्यर्थवादौ श्रूयेते —‘वायव्यँ श्वेतमालभेत भूतिकामः’ इति विधिः। ‘वायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता इत्यर्थवादः। तत्र वायव्यादिशब्दा अर्थवादशब्दनैरपेक्ष्येणैव विशिष्टमर्थं विदधते। अर्थवादशब्दाश्चेतरनैरपेक्ष्येणैव शीघ्रगामिदेवतालक्षणं सिद्धार्थमाचक्षते। अत एवैकवाक्यत्वाभावान्नास्त्यर्थवादानां धर्मे प्रामाण्यमिति चेन्न। पदैकवाक्यत्वाभावेऽपि वाक्यैकवाक्यत्वात्। विधिवाक्येन पुरुषप्रवृत्तिसिद्धये स्तावकमर्थवादवाक्यमपेक्ष(क्ष्य)ते। अर्थवादवाक्यस्यापि पुरुषार्थपर्यवसानाय विधिवाक्यापेक्षा। अतो वाक्ययोः परस्परमन्वयादेकवाक्यत्वे सति विधिभागवदर्थवादभागेऽपि धर्मे प्रामाण्यम्। अनेनैव न्यायेन ‘तृतीयस्यामितो दिवि सोम आसीत्’ इत्याद्यर्थवादस्य ‘यत्पर्णशाखया वत्सानपाकरोति’ इत्येतद्विधिस्तावकत्वाद्विधिगम्ये नियमापूर्वे प्रामाण्यमस्ति। नन्वर्थवादस्य विधिस्तावकत्वं क्वचिद्व्यभिचरति ‘प्राचीमुदीचीमाहरति। उभयोर्लोकयोरभिजित्यै’ इत्यत्र फलविधिप्रतिभानादिति चेन्मैवम्। औदुम्बराधिकरणन्यायेन स्तावकत्वात्।
स च न्यायस्तस्मिन्नेव पादेऽभिहितः –
‘ ऊर्जोऽवरुद्ध्या इत्येष विधिवन्निगदो न किम्।
यूषौदुम्बरतां स्तौति स्तौति वा तद्विधित्सया।।
चतुर्थ्या फलताभानाद्यूपौदुम्बरता फलम्।
ऊर्जोवरोधं कथयन्कथं स्तुतिपरो भवेत्।।
अस्तुतौदुम्बरत्वस्याविधानात्कस्य तत्फलम्।
अर्थद्वैधे वाक्यभेदस्तेन स्तावक एव सः’ इति।।
इदमाम्नायते —‘औदुम्बरो यूपो भवत्यूर्जा उदुम्बर उर्क्पशव ऊर्जैवास्मा ऊर्जं पशूनाप्नोत्यूर्जोऽवरुद्ध्यै’ इति। अत्रावरोधवाक्येन किं फलमेव

[[027]]

विधीयते किंवा यूपौदुम्बरत्वमपि स्तूयते। नाऽऽद्यः। औदुम्बरत्वविध्यभावेन तत्फलकथनायोगात्। न चात्रौदुम्बरत्वस्य प्रत्यक्षो विधिरस्ति। लिङाद्यश्रवणात्। अतः स्तुत्यैवात्र विधिरुन्नेतव्यः। न चात्र स्तुतिमङ्गी करोषि। न द्वितीयः। अर्थभेदेनाऽऽवृत्तिलक्षणवाक्यभेदापत्तेः। तस्मादूर्गवरोधः स्तावकः। तद्वदुभयलोकाभिजयेनाप्यैशानदिक्प्रवृद्धापेषणादिभिः(?) प्रवृता शाखा विधानाय स्तूयते। तदेवं वेदसामान्यतद्विशेषयोर्मन्त्रब्राह्मणयोर्मन्त्रविशेषाणामृगादीनां ब्राह्मणविशेषयोर्विध्यर्थवादयोश्चापेक्षिताः सामान्यविशेषविचारा अस्मिन्ननुवाक उदाहृताः। वक्ष्यमाणानुवाकेष्वपि ते सर्वे यथायोगमुदाहरणीयाः।
उदाहृत्यात्र मीमांसां प्रकृतिप्रत्ययस्थितिम्।
अर्थं व्याकरणे सिद्धं बोद्धुं तत्प्रक्रियोच्यते।।
न च व्याकरणप्रामाण्ये तत्प्रयोजने वा विवादितव्यम्। तत्प्रामाण्यस्य स्मृतिपादे निर्णीतत्वात्। तत्प्रयोजनस्य च कात्यायनेनाभिहितत्वात्।
तथा हि —
‘‘गोगव्यादिषु साधुत्वे प्रयोगे वा न कश्चन।
नियमोऽत्रास्ति वा नास्ति व्याकृतेर्मूलवर्जनात्।।
साधूनेव प्रयुञ्जीत गवाद्या एव साधवः।
इत्यस्ति नियमः पूर्वपूर्वव्याकृतिमूलतः’’ इति।।
निर्मूलत्वेन विगीतत्वादयः पूर्वपक्षहेतवोऽप्युपलक्षन्ते —
‘निर्मूलत्वाद्विगीतत्वाद्वैफल्याद्वेदबोधनात्।
पूर्वापरविरोधाच्च नास्य प्रामाण्यसंभवः’।।
इति हेतव उक्ताः।
व्याकरणस्य पौरुषेयत्वान्मूलप्रमाणमपेक्षितम्। अत एव बुद्धादिवाक्यानां प्रामाण्यं दूषितम् —
‘प्रायेणानृतवादित्वात्पुसां भ्रान्त्यादिसंभवात्।
चोदनानुपलब्धेश्च श्रद्धामात्रात्प्रमाणता’ इति।।
न तावत्प्रयत्यक्षं मूलं गवादिशब्दा एव साधवो न गव्यादिशब्दाः। साधूनेव प्रयुञ्जीत नापशब्दानित्यर्थद्वयस्य केनापीन्द्रियेण ग्रहीतुमशक्यत्वात्। योगिप्रयक्षस्यातीन्द्रियत्वात्तद्ग्राहकत्वामिति चेन्न।

[[028]]

‘‘यत्रास्यातिशयो दृष्टः स स्वार्थानतिलङ्घनात्।
अयोग्यं नेन्द्रियग्राह्यं न रूपे श्रोत्रवृत्तिता’’।।
इत्याचार्योक्तेः।
विगीतत्वमपि व्याकरणे बहुश उपलभ्यते। अनादिसिद्धेऽभिप्रयुक्तव्यवहारे गृहीतसंगतिका गवादिशब्दा एव साधव इति भगवतो मतम्। पाणिनिस्तु शास्त्रस्याऽऽमूलचूडं तद्विपरीतानेव शब्दाञ्जगौ। ‘अइउण्’ ‘घेर्ङिति’ ‘स्तोश्चुना श्चुः’ ‘ष्टुना ष्टुः’ इत्यादिप्रयोगात्। न च धर्मार्थकाममोक्षादिषु किंचित्फलं व्याकरणस्य पश्यामः। वेदस्तु प्रयत्नेन व्याकरणं बाधते ‘तस्माद्ब्राह्मणेन न म्लेच्छितवै नापभाषितवै म्लेच्छो ह वा एष यदपशब्दः’ इति। परस्परविरोधश्च भूयानस्ति त्रिमुनि व्याकरणमित्यभ्युपगच्छन्ति। यत्पाणिनिना प्रयुक्तम् ‘इन्धिभवतिभ्यां च’ (पा॰ सू॰ १। २। ६) ‘कर्मवत्कर्मणा तुल्यक्रियः’ (पा॰ सू॰ ३। १। ८७) इति, तत्कात्यायणो दूषयति —‘इन्धेश्छन्दोविषयत्वाद्भुवो वुको नित्यत्वात्ताभ्यां लिटः किद्ववचनानर्थक्यं, सिद्धं तु प्राक्तनकर्मत्वात्’ इति। क्वचित्तु पाणिनिना स्वोक्तं स्त्रयमेव दूष्यते — ‘तदशिष्यं संज्ञाप्रमाणत्वात्’ (पा॰ सू॰ १।२। ५३) इति। तस्मान्न व्याकरणं प्रमाणमिति प्राप्ते ब्रूमः — न तावदिदं निर्मूलं पूर्वव्याकरणानामेव मूलत्वात्। सन्ति हि तानि, पाणिनिनैव तत्तन्मतानामुदाहृतत्वात्। ‘तृषिमृषिकृषेः काश्यपस्य’ (पा॰ सू॰ १-२-२५) ‘ऋतो भारद्वाजस्य’ (पा॰ सू॰ ७-२-६३) ‘त्रिप्रभृतिषु शाकटायनस्य’ (पा॰ सू॰ ८-४-५०) ‘लोपः शाकल्यस्य’ (पा॰ सू॰ ८-३-१९) ‘ओतो गार्ग्यस्य’ (पा॰ सू॰ ८-३-२०) इति ह्युदाहृतम्। तत्तद्व्याकरणानां पूर्वपूर्वव्याकरणमूलत्वेऽपि बीजाङ्कुरवदनादित्वेन मूलक्षयाभावान्नानवस्थादोषः। न च ‘घेर्ङिति’ ‘इत्यादेरपशब्दत्वं’ सांकेतिकानामपि गवादिपदवत्स्वविषये सुशब्दत्वात्। अन्यथा वबरः प्रावाहणिरकामयत’ इत्यादिरपशब्दः स्यात्। नापि निष्फलत्वम्। एकः शब्दः सम्याग्ज्ञातः सुप्रयुक्तः स्वर्गे लोके कामधुग्भवति’ इति साधुशब्दावगमतत्प्रयोगाभ्यां धर्मोत्पत्तिश्रवणात्। नापि वेदबाधः, न म्लेच्छितवै’ इत्यादेर्गाव्याद्यपशब्दविषयत्वादिनाऽप्युपपत्तेः। नानुध्यायाद्बहूञ्शब्दान्वाचो विग्लापनं हि तत्’ इति निषेधः समाधितिष्ठब्रह्मयोगिविषयः। नापि परस्परविरोधः। उक्तानुक्तदुरुक्तचिन्तारूपं वार्तिकं कुर्वतः कात्यायनस्य क्वचित्क्वचिद्दूषयितुमुचितत्वात्। नापि स्वोक्तव्याहतिः। पूर्वोत्तरपक्षाभिप्रयेण तदुपन्यासात्। तस्मात्प्रमाणभूतव्याकरणानुसारेण गवादिशब्दा एव

[[029]]

साधवस्तानेव प्रयुञ्जीतेति नियमद्वयं सिद्धम्। प्रकृतिप्रत्ययविभागोऽपि ज्ञातव्य इत्यनेनैवाभिप्रायेण वेदे तत्र तत्र शब्दनिर्वचनमुदाह्रियते। तथा हि ब्राह्मणे प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके श्रूयते — ‘प्रजापती रोहिण्यामग्निमसृजत। तं देवा रोहिण्यामादधत। ततो वै ते सर्वान्रोहानरोहन्। तद्रौहिण्यै रोहिणित्वम्’ इति। तत्रैव तृतीयेऽनुवाके प्रजापतिं प्रस्तुत्य श्रूयते — ‘स वराहो रूपं कृत्वोपन्यमज्जत्। स पृथिवीमध आर्च्छत्। तस्या उपहत्योदमज्जत्। तत्पुष्करपर्णेऽप्रथयत्। यदमथयत्। तत्पृथिव्यै पृथिवित्वम्। अभूद्वा इदमिति। तद्भूम्यै भूमित्वाम्’ इति। एवं सर्वत्रोदाहार्यम्। व्याकरणपूर्वकस्य पदार्थज्ञानस्यावश्यंभावित्वादेव देवैः प्रार्थित इन्द्रो व्याकरणं निर्मते। एतच्च षष्ठकाण्डे चतुर्थप्रपाठक ऐन्द्रवायवग्रहब्राह्मणे श्रूयते — ‘वाग्वै पराच्यव्याकृताऽवदत्ते देवा इन्द्रमब्रुवन्निमां नो वाचं व्याकुर्विति। सोऽब्रवीद्वरं वृणै मह्यं चैवैष वायवे च सह गृह्यता इति। तस्मादैन्द्रवायवः सह गृह्यते तामिन्द्रो मध्यतोऽवक्रम्य व्याकरोत्तस्मादियं व्याकृता वागुच्यते’ इति। पराची प्रकृतिप्रत्ययविभागरहिता। मघ्यतोऽवक्रम्य विभागं कृत्वेत्यर्थः। आथर्वणिकास्तु ऋग्वेदादिवद्द्व्याकरणमपि वदितव्यमित्यामनन्ति — ‘हे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म यद्ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरी च। तत्रापरा ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति। अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इति। कात्यायनोऽपि व्याकरणप्रयोजनान्युदाजहार - ‘इति रक्षोहागमलघ्वसंदेहाः प्रयोजनम्’ इति। स्वरवर्णविपर्यासरूपो विप्लवो वेदस्य मा भूदिति व्याकरणेन वेदो रक्षणीयः। विप्लवे तु बाधं पठन्ति —

‘‘मन्त्रो हीनः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्या प्रयुक्तो न तमर्थमाह।
स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधात्’’।।इति।
इन्द्रस्त्वष्टुः पुत्रं विश्वरूपाख्यं जघानेति त्वष्टा सोमयागे चेन्द्रमुपाह्वयत्। इन्दश्च यज्ञविघ्नं कृत्वा बलात्सोमं पीत्वा जगाम। अवशिष्टेन सोमरसेनेन्द्रस्याभिचारं कर्तुं (त्वष्टा) ‘स्वाहेन्द्रशत्रुवर्धस्व’ इत्यनेन मन्त्रेणाजुहोत्। तत्र शत्रुशब्दो घातकमाचष्टे। भो उत्पत्स्यमानपुरुषेन्द्रस्य घातकस्त्वं वर्धस्वेति विवक्षित्वा मन्त्रमुच्चारितवान्। तदानीं तत्पुरुषसमासत्वादन्तोदात्तेन भवितव्यम्। प्रमादात्त्वनेनाऽऽद्युदात्तो मन्त्रः प्रयुक्तः। स च स्वरो बहुव्रीहौ समासे लभ्यः। ततश्चेन्द्रो घातको यस्येत्यर्थे पर्यवसानादिन्द्रेण वध्यो वृत्र उदपद्यत। तस्माच्च

[[030]]

वेदस्य रक्षा कर्तव्या। तथा प्रकृतौ दर्शपूर्णमासेष्टौ ‘अग्नये जुष्टं निर्वपामि’ इति मन्त्र आम्नातः। स च विकृतावैन्द्राग्नेष्टावतिदिष्टः। तत्र कर्मसमवेतार्थप्रकाशनायाग्निपदं परित्यज्य ‘इन्द्राग्निभ्यां जुष्टं निर्वपामि’ इत्यूहनीयः। स चोहो व्याकरणानभिज्ञेन कर्तुमशक्यः। तथा ‘वेदोऽध्येयोज्ञेयश्च’ इत्यागमेन ज्ञेयत्वं विहितम्। तच्च प्रकृतिप्रत्ययादिनिर्णयं विना न संभवति। तथा बृहस्पतिनाऽध्याप्यमान इन्द्रो दिव्यं वर्षसहस्रमधीयानोऽपि यदा शब्दानामन्तं न जगाम तदानीमिन्द्रादिभिर्धातुप्रातिपदिकप्रत्ययादेशादिरूपा उपायाः कल्पिताः। उपायमन्तरेण सर्वे शब्दाः कथं ज्ञातुं शक्यन्ते। तथा ‘स्थूलपृषतीमालभेत’ इत्यत्र स्थूला चासौ पृषती चेति विग्रहे पशुशरीरगतं स्थैल्यमुक्तं भवति, स्थूलानि पृषन्ति यस्यामित्यत्र शरीरगतवर्णविशेषरूपाणां बिन्दूनां स्थौल्यमुक्तं भवतीत्ययं संदेहः स्वरनिर्जयमन्तरेण नापैति। तस्माद्रक्षोहादीनि पञ्च प्रयोजनानि। तस्मात्प्रमाणत्वात्सप्रयोजनत्वाच्च व्याकरणमारब्धव्यम्।
इषेत्वेत्यादिशब्दानां प्रक्रियां शब्दसंग्रहे।
अवोचं स्वरमात्रं तु वैशद्याय पुनर्ब्रुवे।।
इषि प्रातिपदिके गत इकराः ‘फिषोऽन्त उदात्तः’ (फि॰ षा॰ सू॰१।१) इत्युदात्तः। फिडिति प्रातिपदिकसंज्ञा। इषित्यत्र षकारस्यान्तिमत्वेऽपि ‘स्वरविधौ व्यञ्जनमविद्यमानवद्भवति’ इत्युक्तत्वादिकार एवान्तिमः। इकारस्य सुप्त्वात् ‘अनुदात्तौ सुप्पितौ’ (पा॰ सू॰ ३-१-४) इत्यनुदात्तत्वे प्राप्ते तदपवादः ‘सावेकाचस्तृतीयादिर्विभक्तिः’ (पा॰ सू॰ ६-१-१६८) इति। सप्तमीबहुवचने परतः स्थिते यत्प्रातिपदिकमेकाच्कं तस्मादुत्तरा तृतीयादिर्विभक्तिरुदात्ता भवति। ‘अनुदात्तं पदमेकवर्जम्’ (पा॰ सू॰ ६-१-१५८) उदात्तः स्वरितो वा यस्य वर्णस्य विधीयते तं वर्जयित्वा शिष्टं पदमनुदात्तं भवति। तत्रास्मिन्पद एकारस्योदात्तत्वविधानादिकारोऽनुदात्तः। नन्विकारस्यापि पूर्वमुदात्तत्वं विहितं ततस्तं वर्जयित्वा विभक्तेरनुदात्तत्वमस्त्विति चेन्न। प्रथमतः प्रातिपदिकस्वरेऽवस्थिते सति पश्चाद्विधीयमानत्वेन विभिक्तिस्वरस्य प्रबलत्वात्। सति शिष्टस्वरो बलवानिति हि मर्यादा। तस्मादनुदात्तादिकमुदात्तान्तमिष इति पदम्। त्वेति पदमनुदात्तम्। युष्मच्छब्दस्याऽऽष्टमिकापादादावादेशत्वात्। ‘अनुदात्तं सर्वमपादादौ’ (पा॰ सू॰ ८-१-१८) इति हि तत्रानुवर्तते। संहितायामुदात्तादेकारादुत्तरत्वेन तस्य ‘उदात्तादनुदात्तस्य स्वरितः’

[[031]]

(पा॰ सू॰ ८-४-६६) इति स्वरितत्वम्। ततः स्वरितान्तमिदं वाक्यम्। एवमूर्जे त्वेति वाक्यं योज्यम्। तयोर्वाक्ययोः संहितायाम् ‘आद्गुणः’ (पा॰ सू॰ ६-१ -८७) इत्योकारे गुणे स्वरिते प्राप्ते ‘पूर्वत्रासिद्धम्’ (पा॰ सू॰ ८-१-१) इति स्वरितत्वासिद्ध्याऽनुदात्तयोः पूर्षोत्तरवर्णयोः स्थाने विहित ओकरोऽनुदात्तः। तस्योदात्तादुत्तरत्वेन स्वरितत्वे प्राप्ते तदपवादः ‘उदात्तस्वरितपरस्य सन्नतरः’ (पा॰ सू॰ १-२-४०) इति। यस्मादनुदात्तात्परत उदात्तः स्वरितो वा वर्तते तस्यानुदात्तस्यातिनीचोऽनुदात्तो भवति। एतावता यथाम्नानमिषे त्वोर्जे त्वेति सिद्धम्। ‘उणादीन्यव्युत्पन्नानि प्रातिपदिकानि’ इति मते वायुशब्दस्य फिट्स्वरेणान्तोदात्तत्वादवशिष्ट आकारोऽनुदात्तः। विभक्तेः सुप्त्वादनुदात्तत्वे सत्युदात्तादुत्तरत्वेन स्वरितत्वम्। स्थशब्दस्य ‘तिङ्ङतिङः’(पा॰ सू॰ ८-१-२८) इति (निघातः)। अतिङन्तात्परं तिङन्तं निहन्यते। निघातो नामानुदात्तः। ‘स्वरितात्संहितायामनुदात्तानाम्’ (पा॰ सू॰ १-२-३९) इति स्थशब्दगतस्यानुदात्तस्य स्वरितादुत्तरत्वेनैकश्रुतिर्भवति। तां प्रचय इत्याचक्षतेऽध्यापकाः। एवमुपायवः स्थेति वाक्यं योज्यम्। तयोर्वाक्ययोः संहितायामोकारः प्रचयः। प्रचयानुदात्तयोरुभयोः स्थाने विहितस्यापि द्वैरूप्यस्य युगपदसंभवात्पर्यायेण तथातथात्वे स्थानिवद्भावादेवैकस्मिन्पक्षे प्रचयः पक्षान्तरे तु स्थानिवद्भावादनुदात्तत्वे स्वरितात्संहितायामिति प्रचयः। पाशब्दस्य सन्नतरत्वम्। देवशब्दस्य फिट्स्वरेणान्तोदात्तत्वात्संहितायामोकारोऽप्युदात्तः। युष्मच्छब्दादेशश्चानुदात्तः। संहितायां स्वरितः। ‘चितः’ (पा॰ सू॰ ६।१।१६३) चित्प्रत्यययुक्तस्य समुदायस्यान्त उदात्तः स्यात्। ततः सवितृशब्दे तृच्प्रत्ययस्य चकारेत्त्वात्सवितृपदस्य कृदन्तत्वेन प्रातिपदिकत्वाद्वाऽन्तोदात्तत्वम्। संहितायां सेत्यस्य प्रचयः। विशब्दस्योदात्तपरत्वादिकारः सन्नतरः। ‘उपसर्गाश्चाभिवर्जम्’ अभिव्यतिरिक्ता उपसर्गांश्चाऽऽद्युदात्ता इति प्रशब्द उदात्तः। अर्पयत्वित्यस्य निवाते ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ (पा॰ सू॰ ८।२।५) उदात्तेन सह य एकादेशः स उदात्तः स्यादिति सवर्णदीर्घ उदात्तः। तस्मादुत्तेरषां स्वरितप्रचयौ। तुशब्दस्य संहितायां सन्नतरत्वम्। श्रेष्ठतमायेत्यत्र ‘ञ्नित्यादिर्नित्यम्’ (पा॰ सू॰ ६।१।९७) ञिति निति च प्रत्यये परतः पूर्वस्याऽऽदिरुदात्तः स्यादिति श्रेष्ठशब्दगतस्येष्ठन्प्रत्ययस्य नित्त्वाच्छ्रेष्ठशब्दस्याऽऽदिरुदात्तः। ष्ठेत्यस्यानुदात्तस्वरितौ। तमपः पित्त्वाद्विभक्तोः सुप्त्वाच्चानुदात्तत्वे सति पश्चात्प्रचयसन्नतरत्वं पूर्ववत्।

[[032]]

‘ नब्विषयस्यानिसन्तस्य’ इसन्तव्यतिरिक्तस्य नपुंसकलिङ्गविषयस्य प्रातिपादिकस्याऽऽदिरुदात्तः स्यादित्यनेन कर्मशब्दस्याऽऽदिरुदात्तः। इतरयोर्यथायोगमनुदात्ते सति स्वरितप्रचयौ सन्नतरत्वं च पूर्ववत्। आप्यायध्वामित्यत्रोपासर्ग उदात्तः। शिष्टस्यानुदात्तत्वे सति स्वरितप्रचयौ। ‘ आमन्त्रितस्य च’ (पा॰ सू॰ ८-१-१९) पदादुत्तरस्य च संबोधनान्तस्य सर्वस्यानुदात्तः स्यादिति अध्नियाशब्दस्य निघाते सति संहितायां पूर्वाभ्यां प्रचयाभ्यां सह प्रचयः। देवभागशब्दे ‘ समासस्य’ (पा॰ सू॰ ६-१-२२३) इत्यन्तोदात्ते सति विभक्त्या सहैकादेशस्वरः। संहितायामाद्यौ द्वौ प्रचयौ। तृतीयः सन्नतरः। ऊर्जःपयःशब्दयोर्नपुंसकत्वादा द्युदात्तत्वम्। मतुपो ङीपश्च पित्त्वादनुदात्तत्वम्। ततो यथायोगं स्वरितप्रचयसन्नतराः। प्रजाशब्दे प्रातिपदिकमन्तोदात्तं टाबनुदात्तस्तयोरेकदेश उदात्तः। शेषं पूर्ववत्। ‘ नञ्सुभ्याम्’ (पा॰ सू॰ ६-१-१७२) बहुव्रीहिसमासे नञ्तु इत्येताभ्यामुत्तरस्य पदस्यान्त उदात्तः स्यादित्यनमीवायक्ष्मशब्दयोरन्तो दात्तत्वे सति शेषमुन्नेयम्। न चात्र समासस्येत्यन्तोदात्तत्वं सिध्यति। ‘ बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम्’ (पा॰ सू॰ ६-२-१) इत्युक्तपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वमपवदितुं नञ्सुभ्यामिति सूत्रस्यापेक्षितत्वात्। निपाता आद्युदात्ता इति माशब्द उदात्तः। व इत्येतुत्पूर्ववत्। स्तेनशब्दस्य फिट्स्वरः। ईशतेत्यस्य निघातः। मेति पूर्ववत्। अघेन क्रौर्येण शंसो विशसनं वधो यस्य सोऽयमघशंसः। ततो बहुव्रीहिस्वरेणाघ इत्यन्तोदात्तः। रुद्रहेतिशब्दयोः फिट्स्वरः। परिशब्दो निपातत्वादाद्युदात्तः। वो वृणक्त्वितिशब्दावनुदात्तौ। घ्रुवशब्दस्य फिट्स्वरे सति टाप्प्रत्ययेन विभक्त्या सहैकादेशस्वरः। अस्मिन्नित्यत्र विभक्तेः ‘सावेकाचः’ (पा॰ सू॰ ६-१-१६८) इत्युदात्तत्वम्। गोपतावित्यत्र ‘ पत्यावैश्वर्ये’ (पा॰ सू॰ ६-२-१८) (इति) ऐश्वर्यार्थे पतिशब्दे परतः पूर्वपदस्य प्रकृतिस्वरत्वं भवति। ततो गोशब्दस्योदात्तत्वे सति शिष्टस्यानुदात्तस्वरितप्रचयाः। स्यातेत्यस्य निघातप्रचयौ। बह्वीरिति। ङीष्प्रत्ययस्योदात्तत्वे सवर्णदीर्घोऽप्युदात्तः। यजमानस्येत्यत्र ‘ धातोः’ (पा॰ सू॰ ६-१-१६२) धातोरन्त उदात्तः स्यादिति जकारात्पूर्वाकार उदात्तः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। शानचः ‘ चितः’ (पा॰ सू॰ ६-१-६३) इत्यन्तोदात्तत्वे प्राप्ते तदपवादः ‘तास्यनुत्तेन्ङिददुपदेशाल्लसार्वधातुकमनुदात्तमह्न्विङोः’ (पा॰ सू॰ ६-१-१८६) तासिप्रत्ययादनुदत्तेतो धातोर्ङितो धातोरकारोपदेशाच्चोत्तरस्य लकारस्य स्थाने विहितं

[[033]]

यत्सार्वधातुकं तदनुदात्तं भवति ह्नुङ् अपह्नवे, इङ् अध्ययने, इत्येतौ धातू वर्जयित्वा। अत्र शबन्तस्य यजेत्यस्यादुपदेशत्वात्तदुत्तरः शानजनुदात्तः। पशूनित्यत्र फिट्स्वर एकादेशस्वरश्च। पाहीत्यस्य निघाते सति स्वरितप्रचयौ।

संबन्धश्च श्रुतिव्याख्यामीमांसाव्याकृतिस्वरैः।
चतुष्प्रकारैराद्योऽयमनुवाकः समापितः।। १।।

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डे
प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः।। १।।