११ संवत्सरगतेषु सर्वमासेष्वहानि

ज्योति॑ष्टोमम्प्रथ॒ममुप॑ यन्त्य॒स्मिन्ने॒व तेन॑ लो॒के प्रति॑ तिष्ठन्ति॒ गोष्टो॑मन्द्वि॒तीय॒मुप॑ यन्त्य॒न्तरि॑क्ष ए॒व तेन॒ प्रति॑ तिष्ठ॒न्त्यायु॑ष्टोमन्तृ॒तीय॒मुप॑ यन्त्य॒मुष्मि॑न्ने॒व तेन॑ लो॒के प्रति॑ तिष्ठन्ति

ज्योति॑ष्टोमम् प्रथ॒मम् उप॑ यन्ति । अ॒स्मिन्न् ए॒व तेन॑ लो॒के प्रति॑ तिष्ठन्ति । गोष्टो॑मन् द्वि॒तीय॒म् उप॑ यन्ति ।
अ॒न्तरि॑क्ष ए॒व तेन॒ प्रति॑ तिष्ठ॒न्ति । आयु॑ष्टोमन् तृ॒तीय॒म् उप॑ यन्ति । अ॒मुष्मि॑न्न् ए॒व तेन॑ लो॒के प्रति॑ तिष्ठन्ति ।

ज्योति॑ष्टोमम् प्रथ॒मम् उप॑ यन्ति । अ॒स्मिन्न् ए॒व तेन॑ लो॒के प्रति॑ तिष्ठन्ति । गोष्टो॑मन् द्वि॒तीय॒म् उप॑ यन्ति ।
अ॒न्तरि॑क्ष ए॒व तेन॒ प्रति॑ तिष्ठ॒न्ति । आयु॑ष्टोमन् तृ॒तीय॒म् उप॑ यन्ति । अ॒मुष्मि॑न्न् ए॒व तेन॑ लो॒के प्रति॑ तिष्ठन्ति ।

1सम्प्रति अभिप्लवष्षडहो विधीयते - ज्योतिष्टोममित्यादि ॥ गतम् । अत्र ज्योतिष्टोम अग्निष्टोमो वेदितव्यः । अग्निष्टोमावभित इति । गवायुश्शब्दयोः स्तोमविशेषस्वभाववृत्तित्वात् बहुव्रीहिद्वयम् ॥

इ॒यव्ँ वाव ज्योति॑र॒न्तरि॑क्ष॒ङ्गौर॒सावायु॒र्यदे॒तान्त्स्तोमा॑नुप॒यन्त्ये॒ष्वे॑व तल्लो॒केषु॑ स॒त्त्रिणᳶ॑ प्रति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति॒ ते सँस्तु॑ता वि॒राज॑म् [34]
अ॒भि सम्प॑द्यन्ते॒ द्वे चर्चा॒वति॑ रिच्येते॒ एक॑या॒ गौरति॑रिक्त॒ एक॒यायु॑रू॒नस्सु॑व॒र्गो वै लो॒को ज्योति॒रूर्ग्वि॒राडूर्ज॑मे॒वाव॑ रुन्धते॒ ते न क्षु॒धार्ति॒मार्च्छ॒न्त्यक्षो॑धुका भवन्ति॒ क्षुत्स॑म्बाधा इव॒ हि स॒त्त्रिणो॑

इ॒यव्ँ वाव ज्योति॑र् अ॒न्तरि॑क्ष॒ङ् गौः । अ॒साव् आयुः॑ । यदे॒तान्त्स्तोमा॑न् उप॒यन्त्य् ए॒ष्वे॑व तल् लो॒केषु॑ स॒त्त्रिणᳶ॑ प्रति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति ।
ते सँस्तु॑ता वि॒राज॑म् अ॒भि सम्प॑द्यन्ते [34] ।
द्वे च + ऋचा॒व् अति॑ रिच्येते । एक॑या॒ गौरति॑रिक्त॒ एक॒या ऽऽयु॑रू॒नः ।
सु॒व॒र्गो वै लो॒को ज्योति॒र् ऊर्ग्वि॒राड् ऊर्ज॑म् ए॒वाव॑ रुन्धते ।

इ॒यव्ँ वाव ज्योति॑र् अ॒न्तरि॑क्ष॒ङ् गौः । अ॒साव् आयुः॑ । यदे॒तान्त्स्तोमा॑न् उप॒यन्त्य् ए॒ष्वे॑व तल् लो॒केषु॑ स॒त्त्रिणᳶ॑ प्रति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति ।
ते सँस्तु॑ता वि॒राज॑म् अ॒भि सम्प॑द्यन्ते [34] ।
द्वे च + ऋचा॒व् अति॑ रिच्येते । एक॑या॒ गौरति॑रिक्त॒ एक॒या ऽऽयु॑रू॒नः ।
सु॒व॒र्गो वै लो॒को ज्योति॒र् ऊर्ग्वि॒राड् ऊर्ज॑म् ए॒वाव॑ रुन्धते ।

2इयं वावेत्यादि ॥ प्राथम्यादिना ताच्छब्द्यं स्तुतिर्वा तद्गुणप्रापणार्था । यदेतानित्यादि । विशिष्टस्तोमकानेतान् क्रतूनित्यर्थः । एष्विति । पृथिव्यादिषु । ते संस्तुता इत्यादि । अग्निष्टोमो ज्योतिश्च गौश्चायुश्चेत्येते त्रयोपि सह स्तुता विराजमभिसम्पद्यन्ते । नवाधिकं षट्छतं स्तोत्रीया इति । न ह्येषामन्यतमः कश्चित्त्रिकस्य प्रथमोस्तीत्याशङ्क्य ज्योतिष एव गुणवत्त्वात् प्राथम्यमितरयोश्च तदभावात् तदभावं च दर्शयति - द्वे इत्यादि । व्याख्यानम् । ज्योतिषश्च स्वर्गस्थानीयत्वात् विराडभिसम्पत्त्या च प्राथम्यमिति नवतिशतस्तोत्रीयोग्निष्टोम इत्युक्तम् । अत्र समुदायस्यापि विराट्सम्पत्त्या तस्य प्राधान्यमिति ‘ऊर्जमेवावरुन्धते’ इत्युक्तम् ।

ते न क्षु॒धा ऽऽर्ति॒म् आर्छ॑न्ति ।
अक्षो॑धका भवन्ति । क्षुत्स॑म्बाधा इव॒ हि स॒त्रिणः॑ ।

ते न क्षु॒धा ऽऽर्ति॒म् आर्छ॑न्ति ।
अक्षो॑धका भवन्ति । क्षुत्स॑म्बाधा इव॒ हि स॒त्रिणः॑ ।

ततस्ते यजमानाः प्रथममेव विराड्भावेन क्षुधा आर्तिं नार्छन्ति न गच्छन्ति । ‘गोपोषं पुष्णाति’ इतिवत्सामान्यविशेषभावादपौनरुक्त्यम् । किञ्च - अक्षोधुकाः अक्षुच्छीला एव भवन्ति सत्रिणः । छान्दस उकञ् । कस्मादेवमुच्यत इत्याह - क्षुत्संबाधा इत्यादि । क्षुधा संबाध्यन्ते इति क्षुरसंबाधाः । दासीभारादिः । यद्वा - क्षुन्निमितं संबाधा एषामिति बहुव्रीहिः । एवंस्वभावा एव सत्रिणो भवन्ति ॥

ऽग्निष्टो॒माव॒भितᳶ॑ प्र॒धी तावु॒क्थ्या॑ मध्ये॒ नभ्य॒न्तत्तदे॒तत्प॑रि॒यद्दे॑वच॒क्रय्ँयदे॒तेन॑ [35]
ष॒ड॒हेन॒ यन्ति॑ देवच॒क्रमे॒व स॒मारो॑ह॒न्त्यरि॑ष्ट्यै॒ ते स्व॒स्ति सम॑श्ञुवते

अ॒ग्नि॒ष्टो॒माव॒भितᳶ॑ प्र॒धी तौ ।

अ॒ग्नि॒ष्टो॒माव॒भितᳶ॑ प्र॒धी तौ ।

3इदानीं च क्रतुत्वेन षडहं रूपयति - अग्निष्टोमावित्यादि अग्निष्टोमौ द्वौ अभितष्षडहस्यास्य आदावन्ते च भवतः । प्रधी ताविति । प्रान्ते धीयेते इति प्रधी प्रकर्षेण धार्यते चक्रमाभ्यामिति । ‘उपसर्गे घोः किः’ । तौ च पर्यन्तफलके याभ्यां विष्कम्भार्थप्रमाणाभ्यां सर्वं चक्रं परितो व्याप्यत इति । अयमर्थः - यावेतावग्निष्टोमावभितः स्थितौ तावस्य चक्रस्य प्रधिस्थानीयौ वर्तेते इति ।

उ॒क्थ्या॑ मध्ये॒ - नभ्य॒न् तत् ।
तदे॒तत् प॑रि॒यद् दे॑वच॒क्रम् ।

यद् ए॒तेन॑ षड् अ॒हेन॒ यन्ति॑ देवच॒क्रमे॒व स॒मारो॑हन्ति + अरि॑ष्ट्यै ।

ते स्व॒स्ति सम॑श्नुवते ।

उ॒क्थ्या॑ मध्ये॒ - नभ्य॒न् तत् ।
तदे॒तत् प॑रि॒यद् दे॑वच॒क्रम् ।

यद् ए॒तेन॑ षड् अ॒हेन॒ यन्ति॑ देवच॒क्रमे॒व स॒मारो॑हन्ति + अरि॑ष्ट्यै ।

ते स्व॒स्ति सम॑श्नुवते ।

उक्थ्या मध्य इत्यादि । ये गोआयुषी गोआयुषी इति चत्वारः उकथ्याः ते अस्य चक्रस्य मध्ये भवन्ति । कथं तेषामवस्थानमित्याह - नभ्यं तदिति । चक्रस्य मध्ये नभ्यवत् परिमण्डलाकारेण वर्तते । नाभये हितं नभ्यम् । ‘नाभिनभं च’ इति यत्प्रत्ययः, नभभावश्च, ‘यतो नावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । तदेतत्परियत् परितो गच्छेत् देवचक्रं देवाः क्रियन्ते इज्यन्तेऽस्मिन्निति देवचक्रं षडहात्मकम् । यदेतेन षडहेन यन्ति । देवचक्रमेव देवसेनामेव समारोहन्ति सङ्गन्ता आरोहन्ति । तच्चारिष्ट्यै अहिंसायै च भवति । ते हि देवचक्रं समारुह्य वर्तमानाः स्वस्ति अविनाशेन अभिमतफलमश्नुवते ॥

षड्वा ऋ॒तव॑ ऋ॒तुष्वे॒व प्रति॑ तिष्ठन्त्युभ॒यतो॑ज्योतिषा यन्त्युभ॒यत॑ ए॒व सु॑व॒र्गे लो॒के प्र॑ति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति॒ द्वौ ष॑ड॒हौ भ॑वत॒स्तानि॒ द्वाद॒शाहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते द्वाद॒शो वै पुरु॑षो॒ द्वे स॒क्थ्यौ॑ द्वौ बा॒हू आ॒त्मा च॒ शिर॑श्च च॒त्वार्यङ्गा॑नि॒ स्तनौ॑ द्वाद॒शौ [36]
तत्पुरु॑ष॒मनु॑ प॒र्याव॑र्तन्ते॒ त्रय॑ष्षड॒हा भ॑वन्ति॒ तान्य॒ष्टाद॒शाहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते॒ नवा॒न्यानि॒ नवा॒न्यानि॒ नव॒ वै पुरु॑षे प्रा॒णास्तत्प्रा॒णाननु॑ प॒र्याव॑र्तन्ते च॒त्वार॑ष्षड॒हा भ॑वन्ति॒ तानि॒ चतु॑र्विँशति॒रहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते॒ चतु॑र्विँशतिरर्धमा॒सास्सव्ँ॑वत्स॒रस्तत्सव्ँ॑वत्स॒रमनु॑ प॒र्याव॑र्त॒न्ते

षड्वा ऋ॒तवः॑ । ऋ॒तुष्व् ए॒व प्रति॑ तिष्ठन्ति ।
उ॒भ॒यतो॑ज्योतिषा यन्ति ।
उ॒भ॒यत॑ ए॒व सु॑व॒र्गे लो॒के प्र॑ति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति ।

षड्वा ऋ॒तवः॑ । ऋ॒तुष्व् ए॒व प्रति॑ तिष्ठन्ति ।
उ॒भ॒यतो॑ज्योतिषा यन्ति ।
उ॒भ॒यत॑ ए॒व सु॑व॒र्गे लो॒के प्र॑ति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति ।

4एवं षडहं संपाद्य संप्रति मास संपादनार्थमाह - षडहेनेत्यादि ॥ मासावयवास्स्तूयन्ते - षड्वा इत्यादि । गतम् । उभयतोज्योतिषा आदावन्ते न ज्योतिष्टोमाग्निष्टोमवता ।

द्वौ ष॑ड॒हौ भ॑वतः । तानि॒ द्वाद॒शाहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते ।
द्वा॒द॒शो वै पुरु॑षो॒ , द्वे स॒क्थ्यौ॑ , द्वौ बा॒हू , आ॒त्मा च॒ शिर॑श्च च॒त्वार्यङ्गा॑नि॒ , स्तनौ॑ द्वाद॒शौ । [36]
तत्पुरु॑ष॒मनु॑ प॒र्याव॑र्तन्ते ।

द्वौ ष॑ड॒हौ भ॑वतः । तानि॒ द्वाद॒शाहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते ।
द्वा॒द॒शो वै पुरु॑षो॒ , द्वे स॒क्थ्यौ॑ , द्वौ बा॒हू , आ॒त्मा च॒ शिर॑श्च च॒त्वार्यङ्गा॑नि॒ , स्तनौ॑ द्वाद॒शौ । [36]
तत्पुरु॑ष॒मनु॑ प॒र्याव॑र्तन्ते ।

द्वाविति । द्वादशत्वयोगाद्द्वादशात्मकं पुरुषमभिपर्यावर्तन्ते । पुरुषमेव लक्ष्यमाणं पुनःपुनरभ्यावर्तन्ते । द्वे सक्स्थ्यौ पादमूले । ‘ई च द्विवचने’ इतीकारः । द्वौ बाहू हस्तमूले आत्मा कुक्षिः शिरो ग्रीवाभ्यः परं चत्वार्यङ्गानि हस्तौ पादौ च स्तनौ स्तनाधारौ वा वक्षोग्रीवाभागौ द्वादशौ एकादशौ द्वादशाहश्च । सत्सु हि द्वादशसु पूर्वेऽपि द्वादशांशाः द्वादशैरवयवैः तद्वान् पुरुषो द्वादशः । डप्रत्ययान्तः मत्त्वर्थीयो लुप्यते । परिमाणप्रत्ययो वा ।

त्रय॑ष्षड॒हा भ॑वन्ति । ता॒न्य् अ॒ष्टाद॒शाहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते ।
नवा॒न्यानि॒ नवा॒न्यानि । नव॒ वै पुरु॑षे प्रा॒णाः ।
तत्प्रा॒णाननु॑ प॒र्याव॑र्तन्ते । च॒त्वार॑ष् षड॒हा भ॑वन्ति । तानि॒ चतु॑र्विँशति॒रहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते ।
चतु॑र्विँशतिर् अर्धमा॒सास् सव्ँ॑वत्स॒रः ।
तत्सव्ँ॑वत्स॒रम् अनु॑ प॒र्याव॑र्त॒न्ते ।

त्रय॑ष्षड॒हा भ॑वन्ति । ता॒न्य् अ॒ष्टाद॒शाहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते ।
नवा॒न्यानि॒ नवा॒न्यानि । नव॒ वै पुरु॑षे प्रा॒णाः ।
तत्प्रा॒णाननु॑ प॒र्याव॑र्तन्ते । च॒त्वार॑ष् षड॒हा भ॑वन्ति । तानि॒ चतु॑र्विँशति॒रहा॑नि॒ सम्प॑द्यन्ते ।
चतु॑र्विँशतिर् अर्धमा॒सास् सव्ँ॑वत्स॒रः ।
तत्सव्ँ॑वत्स॒रम् अनु॑ प॒र्याव॑र्त॒न्ते ।

त्रय इति । नवत्वान्वयात् नवात्मकं प्राणमभिपर्यावर्तन्ते । ननु त्रयष्षडहाः अष्टादशाहा भवन्ति कथं नवेत्याह - नवान्यानीति । नवान्यानि त्रीणि नव तावत् भवन्ति । सर्वधा नवत्ववचनमनुवर्तत इति । नव वा इत्यादि । सप्त शीर्षण्याः, द्वाववाञ्चाविति । चत्वार इति । चत्वारः चतुर्विंशतिसङ्ख्यान्वयात् । नव चतुर्विंशत्यर्धमासात्मकं संवत्सरमभिपर्यावर्तन्ते । एवमेतानि चतुर्विंशतिरहानि पृष्ठ्यषडहो वक्ष्यते । मासिमासि पृष्ठान्युपयन्तीति । तेन मासः प्रतिपादितो भवति ॥

अप्र॑तिष्ठितस्सव्ँवत्स॒र इति॒ खलु॒ वा आ॑हु॒र्वर्षी॑यान्प्रति॒ष्ठाया॒ इत्य्…

अप्र॑तिष्ठितस् सव्ँवत्स॒र इति॒ खलु॒ वा आ॑हु॒र् वर्षी॑यान् प्रति॒ष्ठाया॒ इति॑ ।

अप्र॑तिष्ठितस् सव्ँवत्स॒र इति॒ खलु॒ वा आ॑हु॒र् वर्षी॑यान् प्रति॒ष्ठाया॒ इति॑ ।

5अधुना मासान्तरसंपादनार्थमाह - अप्रतिष्ठित इत्यादि ॥ एवं मासमात्रमनेन ब्राह्मणेन प्रतिपादितमिति मत्वा आहुरेकेऽप्रतिष्ठितस्संवत्सर इति । हेतुं चाहुर्वर्षीयान् प्रतिष्ठाया इति । प्रतितिष्ठति अभ्रंशेन तिष्ठत्यस्यामिति प्रतिष्ठा आधारः । ‘आतश्चोपसर्गे ‘इत्यधिकरणे अङ्प्रत्ययः । एकोयं मासः प्रतिष्ठा प्रतिपादितः । इतश्च वर्षीयान् वृद्धतरः संवत्सरस्स्यादप्रतिष्ठितः सुखेन स्थातुं न शक्नोति । प्रियस्थिरादिना वर्षादेशः । यद्वा वर्षीयान् खलु प्रतिष्ठायै प्रतिष्ठार्थं प्रभवति । न चायं प्रथमो मासः संवत्सराद्वर्षीयान् । न चास्मादन्यो वर्षीयानस्ति यः प्रतिष्ठायै स्यात् । तस्मादप्रतिष्ठितः संवत्सर इति । अस्मिन्पक्षे भावे अङ्प्रत्ययः । चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥

ए॒ताव॒द्वै सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ ब्राह्म॑णय्ँ॒याव॑न्मा॒सो मा॒सिमा॑स्ये॒व प्र॑ति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति ॥ [37]

ए॒ताव॒द्वै सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ ब्राह्म॑णय्ँ॒ याव॑न् मा॒सः ।
मा॒सिमा॑स्ये॒व प्र॑ति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति ॥ [37]

ए॒ताव॒द्वै सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ ब्राह्म॑णय्ँ॒ याव॑न् मा॒सः ।
मा॒सिमा॑स्ये॒व प्र॑ति॒तिष्ठ॑न्तो यन्ति ॥ [37]

6अत्रोत्तरमेतावद्वा इत्यादिना ब्रूमः । मासमेकं प्रतिपाद्यायमेको मासः संवत्सर इति तु एतावत्संवत्सरस्य द्वादशानां मासानां ब्राह्मणं क्रियते यावन्मासः यावन्मासमात्रस्य ब्राह्मणं मन्यसे । ‘ज्योतिष्टोमं प्रथममुपयन्ति’ इत्यारभ्य ‘चतुर्विंशतिरर्धमासास्संत्सरः’ इत्यन्तम् । पद्दन्नादिना मासशब्दस्य मासभावः । ‘ऊडिदं’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । अयमेव मासोभ्यासेन .संवत्सरं पूरयिष्यतीति ब्राह्मणस्याभिप्रायः । तस्मान्मासि मासि प्रतितिष्ठन्तः प्रतिष्ठितसंवत्सरा यन्ति । तस्मान्नितरां प्रतिष्ठितः संवत्सर इति भावः । पूर्ववद्विभक्त्युदात्तत्वम् । ‘अनुदात्तं च’ इत्याम्रेडितस्यानृदात्तत्वम् ॥

इति सप्तमे चतुर्थे एकादशोनुवाकः ॥