०७ तदङ्गसहस्रतमीदानम्

विश्वेदेवा ऋषयः

मूलम् (संयुक्तम्)

स॒ह॒स्र॒त॒म्या॑ वै यज॑मानस्सुव॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति॒ सैनँ॑ सुव॒र्गल्ँ लो॒कङ्ग॑मयति॒ सा मा॑ सुव॒र्गल्ँ लो॒कङ्ग॑म॒येत्या॑ह सुव॒र्गमे॒वैनल्ँ॑ लो॒कङ्ग॑मयति॒ सा मा॒ ज्योति॑ष्मन्तल्ँ लो॒कङ्ग॑म॒येत्या॑ह॒ ज्योति॑ष्मन्तमे॒वैनल्ँ॑ लो॒कङ्ग॑मय॒ति सा मा॒ सर्वा॒न्पुण्याल्ँ॑ लो॒कान्ग॑म॒येत्या॑ह॒ सर्वा॑ने॒वैन॒म्पुण्याल्ँ॑ लो॒कान्ग॑मयति॒ सा [29]
मा॒ प्र॒ति॒ष्ठाङ्ग॑मय प्र॒जया॑ प॒शुभि॑स्स॒ह पुन॒र्मा वि॑शताद्र॒यिरिति॑ प्र॒जयै॒वैन॑म्प॒शुभी॑ र॒य्याम्प्रति॑ ष्ठापयति प्र॒जावा॑न्पशु॒मान्र॑यि॒मान्भ॑वति॒ य ए॒वव्ँ वेद॒

विश्वास-प्रस्तुतिः

स॒ह॒स्र॒त॒म्या॑ वै यज॑मानस् सुव॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति ।
सैनँ॑ सुव॒र्गल्ँ लो॒कङ् ग॑मयति ।

मूलम्

पद-पाठः

स॒ह॒स्र॒त॒म्येति॑ सहस्र-त॒म्या॑ । वै । यज॑मानः । सु॒व॒र्गमिति॑ सुवः-गम् । लो॒कम् । ए॒ति॒ ।
सा । ए॒न॒म् । सु॒व॒र्गमिति॑ सुवः-गम् । लो॒कम् । ग॒म॒य॒ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

1सहस्रतम्येत्यादि ॥ सहस्रतम्या यजमानस्स्वर्गं गच्छति सा चैनं स्वर्गं गमयति यद्येतैर्मन्त्रैस्स्तुता ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा मा॑ सुव॒र्गल्ँ लो॒कङ् ग॑म॒येत्या॑ह ।
सु॒व॒र्गमे॒वैनल्ँ॑ लो॒कङ् ग॑मयति ।

मूलम्

पद-पाठः

सा । मा॒ । सु॒व॒र्गमिति॑ सुवः-गम् । लो॒कम् । ग॒म॒य॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
सु॒व॒र्गमिति॑ सुवः-गम् । ए॒व । ए॒न॒म् । लो॒कम् । ग॒म॒य॒ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

तस्मात् ‘सा मा सुवर्गम्’ इत्यादिभिरुदीचीं नीयमानामनुमन्त्रयते सा त्वं गच्छन्ती मां सुवर्गं लोकं गमयेति, सुवर्गं गमयेत्येव ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा मा॒ ज्योति॑ष्मन्तल्ँ लो॒कङ् ग॑म॒येत्या॑ह॒।
ज्योति॑ष्मन्तम् ए॒वैनल्ँ॑ लो॒कङ् ग॑मय॒ति।
सा मा॒ सर्वा॒न् पुण्याल्ँ॑ लो॒कान् ग॑मयेत्या॑ह ।
सर्वा॑ने॒वैन॒म् पुण्याल्ँ॑ लो॒कान् ग॑मयति ।

मूलम्

पद-पाठः

सा । मा॒ । ज्योति॑ष्मन्तम् । लो॒कम् । ग॒म॒य॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
ज्योति॑ष्मन्तम् । ए॒व । ए॒न॒म् । लो॒कम् । ग॒म॒य॒ति॒ ।
सा । मा॒ । सर्वान्॑ । पुण्यान्॑ । लो॒कान् । ग॒म॒य॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
सर्वान्॑ । ए॒व । ए॒न॒म् । पुण्यान्॑ । लो॒कान् । ग॒म॒य॒ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

एक एव मन्त्रोऽवयुत्यैव ब्राह्मणेन व्याख्यायते । गता मन्त्राः, ब्राह्मणानि च । ज्योतिष्मान् लोकः आदित्यः । पुण्या लोका इन्द्रादीनां लोकाः ब्रह्मलोकपर्यन्ताः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा मा॒ प्र॒ति॒ष्ठाङ् ग॑मय ।[29]

मूलम्

सा मा॒ प्र॒ति॒ष्ठाङ् ग॑मय ।[29]

पद-पाठः

सा । [29] मा॒ । प्र॒ति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । ग॒म॒य॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

प्रतिष्ठा प्रजादिभिस्सहास्मिन् लोके धनविषयमैश्वर्यम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्र॒जया॑ प॒शुभि॑स्स॒ह पुन॒र्मा वि॑शताद्र॒यिरिति॑ ।
प्र॒जयै॒वैन॑म् प॒शुभी॑ र॒य्याम् प्रति॑ ष्ठापयति ।

प्र॒जावा॑न् पशु॒मान् र॑यि॒मान् भ॑वति॒ , य ए॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

प्र॒जावा॑न् पशु॒मान् र॑यि॒मान् भ॑वति॒ , य ए॒वव्ँ वेद॑ ।

पद-पाठः

प्र॒जयेति॑ प्र-जया॑ । प॒शुभि॒रिति॑ प॒शु-भिः॒ । स॒ह । पुनः॑ । मा॒ । एति॑ । वि॒श॒ता॒त् । र॒यिः । इति॑ ।

प्र॒जयेति॑ प्र-जया॑ । ए॒व । ए॒न॒म् । प॒शुभि॒रिति॑ प॒शु-भिः॒ । र॒य्याम् । प्रतीति॑ । स्था॒प॒य॒ति॒ ।
प्र॒जावा॒निति॑ प्र॒जा-वा॒न् । प॒शु॒मानिति॑ पशु-मान् । र॒यि॒मानिति॑ रयि-मान् । भ॒व॒ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

प्रजावानित्यादि । विदुषस्सिद्धिः ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

ताम॒ग्नीधे॑ वा ब्र॒ह्मणे॑ वा॒ होत्रे॑ वोद्गा॒त्रे वा॑ध्व॒र्यवे॑ वा दद्यात्स॒हस्र॑मस्य॒ सा द॒त्ता भ॑वति स॒हस्र॑मस्य॒ प्रति॑गृहीतम्भवति॒ यस्तामवि॑द्वान् [30]
प्र॒ति॒गृ॒ह्णाति॒ ताम्प्रति॑ गृह्णीया॒देका॑सि॒ न स॒हस्र॒मेका॑न्त्वा भू॒ताम्प्रति॑ गृह्णामि॒ न स॒हस्र॒मेका॑ मा भू॒ता वि॑श॒ मा स॒हस्र॑मिति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ताम॒ग्नीधे॑ वा , ब्र॒ह्मणे॑ वा , होत्रे॑ वोद्गा॒त्रे वा॑ध्व॒र्यवे॑ वा दद्यात् ।

मूलम्

पद-पाठः

ताम् । अ॒ग्नीध॒ इत्य॑ग्नि-इधे॑ । वा॒ । ब्र॒ह्मणे॑ । वा॒ । होत्रे॑ । वा॒ । उ॒द्गा॒त्र इत्यु॑त्-गा॒त्रे । वा॒ । अ॒ध्व॒र्यवे॑ । वा॒ । द॒द्या॒त् ।

भट्टभास्कर-टीका

2तामित्यादि ॥ गतम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स॒हस्र॑मस्य॒ सा द॒त्ता भ॑वति । स॒हस्र॑मस्य॒ प्रति॑गृहीतम्भवति॒ , यस्तामवि॑द्वान् प्र॒ति॒गृ॒ह्णाति॑ ।[30]

मूलम्

पद-पाठः

स॒हस्र॑म् । अ॒स्य॒ । सा । द॒त्ता । भ॒व॒ति॒ ।
स॒हस्र॑म् । अ॒स्य॒ । प्रति॑गृहीतमिति॒ प्रति॑-गृ॒ही॒त॒म् । भ॒व॒ति॒ । यः । ताम् । अवि॑द्वान् । [30] प्र॒ति॒गृ॒ह्णातीति॑ प्रति-गृ॒ह्णाति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

सहस्रमस्येत्यादि । यस्तामविद्वानिति विशेषं वक्ष्यामीति पुनर्वचनम् । अविदुषा प्रतिगृह्णता सहस्रं प्रतिगृहीतं भवति तस्मादेवं विदित्वा तां प्रतिगृह्णीयात् - ‘एकाऽसि’ इत्यादिना मन्त्रेण ‘सुशेवामाविश’ इत्यन्तेन ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ताम् प्रति॑ गृह्णीयात् -
“एका॑सि॒ न स॒हस्र॑म् “। एका॑न्त्वा भू॒ताम्प्रति॑ गृह्णामि॒ , न स॒हस्र॑म् ।
एका॑ मा भू॒ताऽऽवि॑श॒ , मा स॒हस्र॑म्” इति॑ ।

मूलम्

पद-पाठः

ताम् । प्रतीति॑ । गृ॒ह्णी॒या॒त् ।
एका॑ । अ॒सि॒ । न । स॒हस्र॑म् ।
एका॑म् । त्वा॒ । भू॒ताम् । प्रतीति॑ । गृ॒ह्णा॒मि॒ । न । स॒हस्र॑म् ।
एका॑ । मा॒ । भू॒ता । एति॑ । वि॒श॒ । मा॒ । स॒हस्र॑म् । इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

एका त्वमसि न सहस्रं । तस्मादेकामेव भूतां त्वां प्रतिगृह्णामि, न सहस्रभूतां, तस्मा- त्त्वमप्येकैव भूता मामाविश, मा सहस्रभूता ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

एका॑मे॒वैना॑म्भू॒ताम्प्रति॑ गृह्णाति॒ न स॒हस्रय्ँ॒य ए॒वव्ँ वेद॑ स्यो॒नासि॑ सु॒षदा॑ सु॒शेवा॑ स्यो॒ना मा वि॑श सु॒षदा॒ मा वि॑श सु॒शेवा॒ मा वि॑श [31]
इत्या॑ह स्यो॒नैवैनँ॑ सु॒षदा॑ सु॒शेवा॑ भू॒ता वि॑शति॒ नैनँ॑ हिनस्ति

विश्वास-प्रस्तुतिः

एका॑मे॒वैना॑म्भू॒ताम्प्रति॑ गृह्णाति , न स॒हस्रय्ँ॒ य ए॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

एका॑मे॒वैना॑म्भू॒ताम्प्रति॑ गृह्णाति , न स॒हस्रय्ँ॒ य ए॒वव्ँ वेद॑ ।

पद-पाठः

एका॑म् । ए॒व । ए॒ना॒म् । भू॒ताम् । प्रतीति॑ । गृ॒ह्णा॒ति॒ । न । स॒हस्र॑म् । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

3एकामेवेत्यादि ॥ विदुषो ब्राह्मणम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

“स्यो॒नासि॑ सु॒षदा॑ सु॒शेवा॑ ।

स्यो॒ना मा वि॑श, सु॒षदा॒ मा वि॑श , सु॒शेवा॒ मा वि॑श” +इत्या॑ह।[31]

मूलम्

“स्यो॒नासि॑ सु॒षदा॑ सु॒शेवा॑ ।

स्यो॒ना मा वि॑श, सु॒षदा॒ मा वि॑श , सु॒शेवा॒ मा वि॑श” +इत्या॑ह।[31]

पद-पाठः

स्यो॒ना । अ॒सि॒ । सु॒षदेति॑ सु-सदा॑ । सु॒शेवेति॑ सु-शेवा॑ ।

स्यो॒ना । मा॒ । एति॑ । वि॒श॒ । सु॒षदेति॑ सु-सदा॑ । मा॒ । एति॑ । वि॒श॒ । सु॒शेवेति॑ सु-शेवा॑ । मा॒ । एति॑ । वि॒श॒ । [31] इति॑ । आ॒ह॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

स्योना सुखहेतुरस्माकं सुपरिचारा वा त्वमसि । सुषदा सुखेन सादनीया दोहनादाविति । खलि कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सुशेवा सुफला बहुदुग्धत्वात् । ‘आद्युदात्तश्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सा त्वं तादृशी स्योना अविगुणा सती मामाविश यथा मे न कदाचिदपि हिंसा स्यात् तथा मामाविशेति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्यो॒नैवैनँ॑ सु॒षदा॑ सु॒शेवा॑ भू॒ताऽऽवि॑शति , नैनँ॑ हिनस्ति ।

मूलम्

स्यो॒नैवैनँ॑ सु॒षदा॑ सु॒शेवा॑ भू॒ताऽऽवि॑शति , नैनँ॑ हिनस्ति ।

पद-पाठः

स्यो॒ना । ए॒व । ए॒न॒म् । सु॒षदेति॑ सु-सदा॑ । सु॒शेवेति॑ सु-शेवा॑ । भू॒ता । एति॑ । वि॒श॒ति॒ । न । ए॒न॒म् । हि॒न॒स्ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

स्योनैवेत्यादि । ब्राह्मणम् । गतम् ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

ब्रह्मवा॒दिनो॑ वदन्ति स॒हस्रँ॑ सहस्रत॒म्यन्वे॒ती ३ स॑हस्रत॒मीँ स॒हस्रा ३ मिति॑ ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्र॒ह्म॒वा॒दिनो॑ वदन्ति -
“स॒हस्रँ॑ सहस्रत॒म्य् अन्वे॒ती३, +++(उत)+++ स॑हस्रत॒मीँ स॒हस्रा३म्?” इति॑ ।

मूलम्

पद-पाठः

ब्र॒ह्म॒वा॒दिन॒ इति॑ ब्रह्म-वा॒दिनः॑ । व॒द॒न्ति॒ ।
स॒हस्र॑म् । स॒ह॒स्र॒त॒मीति॑ सहस्र-त॒मी । अन्विति॑ । ए॒ती(३) । स॒ह॒स्र॒त॒मीमिति॑ सहस्र-त॒मीम् । स॒हस्रा(३)म् । इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

4ब्रह्मवादिन इत्यादि ॥ किं सहस्रं सहस्रतम्यन्वेति अनुगच्छति? उत सहस्रं सहस्रतमीमन्वेति । उभयत्र ‘विचार्यमाणानाम्’ इति प्लुतः । एवं ब्रह्मवादिनो विचारं वदन्ति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यत्प्राची॑मुत्सृ॒जेत्स॒हस्रँ॑ सहस्रत॒म्यन्वि॑या॒त्तत्स॒हस्र॑मप्रज्ञा॒त्रँ सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कन्न प्र जा॑नीयात्प्र॒तीची॒मुत्सृ॑जति॒ ताँ स॒हस्र॒मनु॑ प॒र्याव॑र्तते॒ सा प्र॑जान॒ती सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति॒ यज॑मानम॒भ्युत्सृ॑जति क्षि॒प्रे स॒हस्र॒म्प्र जा॑यत उत्त॒मा नी॒यते॑ प्रथ॒मा दे॒वान्ग॑च्छति ॥ [32]

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत्प्राची॑मुत्सृ॒जेत् , स॒हस्रँ॑ सहस्रत॒म्य् अन्वि॑यात् ।

मूलम्

यत्प्राची॑मुत्सृ॒जेत् , स॒हस्रँ॑ सहस्रत॒म्य् अन्वि॑यात् ।

पद-पाठः

यत् । प्राची॑म् । उ॒त्सृ॒जेदित्यु॑त्-सृ॒जेत् । स॒हस्र॑म् । स॒ह॒स्र॒त॒मीति॑ सहस्र-त॒मी । अन्विति॑ । इ॒या॒त् ।

भट्टभास्कर-टीका

5इदानीं पक्षद्वयस्योत्थापनं फलभेदं चाह - यत्प्राचीमित्यादि ॥ यत् यद्यर्थे । यद्येनां प्राचीमुत्सृजेत् सहस्रतमी सहस्रमन्वियात् अनुगच्छेत् अग्रे सहस्रं गच्छेत् तत्सहस्रतम्यनुगच्छेत् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स॒हस्र॑मप्रज्ञा॒त्रँ सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कन्न प्र जा॑नीयात् ।

मूलम्

स॒हस्र॑मप्रज्ञा॒त्रँ सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कन्न प्र जा॑नीयात् ।

पद-पाठः

तत् । स॒हस्र॑म् । अ॒प्र॒ज्ञा॒त्रमित्य॑प्र-ज्ञा॒त्रम् ।
सु॒व॒र्गमिति॑ सुवः-गम् । लो॒कम् । न । प्रेति॑ । जा॒नी॒या॒त् ।

भट्टभास्कर-टीका

ततश्च तत्सहस्रमप्रज्ञात्रं प्रज्ञानरहितं स्वर्गं न प्रजानीयात् ततश्च स्वर्गं न गच्छेत् यजमानः, प्रकृष्टज्ञानं प्रज्ञात्रम् । औणादिकस्त्रप्रत्ययः, बहुव्रीहौ ‘नङ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्र॒तीची॒मुत्सृ॑जति ।

मूलम्

प्र॒तीची॒मुत्सृ॑जति ।

पद-पाठः

प्र॒तीची॑म् । उदिति॑ । सृ॒ज॒ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

तस्मात्प्रतीचीमुत्सृजतीति विधिः । ‘चौ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्, अन्तोदात्तत्वं च ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ताँ स॒हस्र॒मनु॑ प॒र्याव॑र्तते ।

मूलम्

ताँ स॒हस्र॒मनु॑ प॒र्याव॑र्तते ।

पद-पाठः

ताम् । स॒हस्र॑म् । अन्विति॑ । प॒र्याव॑र्तत॒ इति॑ परि-आव॑र्तते ।

भट्टभास्कर-टीका

तां सहस्रतमीमग्रे गच्छन्तीं सहस्रमनु पर्यावर्तते अनु गच्छति । ‘गतिर्गतौ’ इति पूर्ववन्निघातस्समासश्च । अनुः कर्मप्रवचनीय उदात्त एव ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा प्र॑जान॒ती सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति ।

मूलम्

सा प्र॑जान॒ती सु॑व॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति ।

पद-पाठः

सा । प्र॒जा॒न॒तीति॑ प्र-जा॒न॒ती ।
सु॒व॒र्गमिति॑ सुवः-गम् । लो॒कम् । ए॒ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

सा च प्रजानती सुवर्गं गच्छति । ‘शतुरनुमः’ इति नद्या उदात्तत्वम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यज॑मानम॒भ्युत्सृ॑जति , क्षि॒प्रे स॒हस्र॒म् प्र जा॑यते ।

मूलम्

यज॑मानम॒भ्युत्सृ॑जति , क्षि॒प्रे स॒हस्र॒म् प्र जा॑यते ।

पद-पाठः

यज॑मानम् । अ॒भि । उदिति॑ । सृ॒ज॒ति॒ ।
क्षि॒प्रे । स॒हस्र॑म् । प्रेति॑ । जा॒य॒ते॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

तत्र चैवं वक्तव्यमित्याहयजमानमभि यजमानं लक्षीकृत्य तामुत्सृजति, ततश्च क्षिप्रे काले सहस्रं बहु प्रजायते यजमानः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

उ॒त्त॒मा नी॒यते॑ , प्रथ॒मा दे॒वान् ग॑च्छति ॥ [32]

मूलम्

उ॒त्त॒मा नी॒यते॑ , प्रथ॒मा दे॒वान् ग॑च्छति ॥ [32]

पद-पाठः

उ॒त्त॒मेत्यु॑त्-त॒मा । नी॒यते॑ । प्र॒थ॒मा । दे॒वान् । ग॒च्छ॒ति॒ ॥ [32]

भट्टभास्कर-टीका

उत्तमा नीयते पश्चात्सर्वास्ता नीयन्ते । प्रथमा देवान् गच्छति प्रथममेव यजमानमपि गृहीत्वा देवसकाशं गच्छति । उत्तमशब्दः उञ्छादित्वादन्तोदात्तः ॥

इति सप्तमे प्रथमे सप्तमोनुवाकः ॥