यजुर्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सोमऋषिः

मूलम् (संयुक्तम्)

ब्र॒ह्म॒वा॒दिनो॑ वदन्ति॒ स त्वै य॑जेत॒ यो॑ऽग्निष्टो॒मेन॒ यज॑मा॒नोऽथ॒ सर्व॑स्तोमेन॒ यजे॒तेति

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्र॒ह्म॒वा॒दिनो॑ वदन्ति ।

मूलम्

ब्र॒ह्म॒वा॒दिनो॑ वदन्ति ।

पद-पाठः

ब्र॒ह्म॒वा॒दिन॒ इति॑ ब्रह्म-वा॒दिनः॑ । व॒द॒न्ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

1अधुना स्तोमान्तरयं निन्दन्विशिष्टरूपतामस्य ज्ञात्वैव यष्टव्यमनेनेति दर्शयितुमाह - ब्रह्मवादिन इत्यादि ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स त्वै य॑जेत

मूलम्

स त्वै य॑जेत

पद-पाठः

सः । तु । वै । य॒जे॒त॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

स एव यष्टुमर्हति । ‘अर्हे कृत्यतृचश्च’ इति यजेर्लिङादि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यो॑ऽग्निष्टो॒मेन॒ यज॑मानोऽथ॒ सर्व॑स्तोमेन॒ यजे॒तेति॑ ।

मूलम्

यो॑ऽग्निष्टो॒मेन॒ यज॑मानोऽथ॒ सर्व॑स्तोमेन॒ यजे॒तेति॑ ।

पद-पाठः

यः । अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेनेत्य॑ग्नि-स्तो॒मेन॑ । यज॑मानः । अथ॑ । सर्व॑स्तोमे॒नेति॒ सर्व॑-स्तो॒मे॒न॒ । यजे॑त । इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

इतः पूर्वं योग्निष्टोमेन यजमानस्सन् इदानीं सर्वस्तोमेन यजेत । ‘शकि लिङ्च’ इति द्वितीये पर्याये लिङ् । चतुष्टोमेनाप्यन्तरितेन सर्वस्तोमेन स्तोमानां याथात्म्यं विदित्वा अप्रमत्तो यष्टुं शक्नोतीति ब्रह्मवादिन आहुः । संहितायां तोरन्तलोपश्छान्दसः, उक्तं च प्रातिशाख्ये - ‘तुनुपूर्व उदात्तयोर्वकारः’ इति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यस्य॑ त्रि॒वृत॑मन्त॒र्यन्ति॑ प्रा॒णाँस्तस्या॒न्तर्य॑न्ति प्रा॒णेषु॒ मेऽप्य॑स॒दिति॒ खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते॒

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य॑ त्रि॒वृत॑मन्त॒र्यन्ति॑, प्रा॒णाँस्तस्या॒न्तर्य॑न्ति ।

मूलम्

यस्य॑ त्रि॒वृत॑मन्त॒र्यन्ति॑, प्रा॒णाँस्तस्या॒न्तर्य॑न्ति ।

पद-पाठः

यस्य॑ । त्रि॒वृत॒मिति॑ त्रि-वृत॑म् । अ॒न्त॒र्यन्तीत्य॑न्तः-यन्ति॑ । प्रा॒णानिति॑ प्र-अ॒नान् । तस्य॑ । अ॒न्तः । य॒न्ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

2यस्येत्यादि ॥ अन्तर्यन्ति प्रमादादुत्सृजन्ति । ‘अन्तरपरिग्रहे’ इति गतित्वात् ‘तिङि चोदात्तवति’ इति अन्तश्शब्दो निहन्यते, ‘उदात्तवता तिङा’ इति समासः, प्राणान्यजमानस्योत्सृजन्ति विनाशयन्ति साम्यात् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रा॒णेषु॒ मेऽप्य॑स॒दिति॑, खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते ।

मूलम्

प्रा॒णेषु॒ मेऽप्य॑स॒दिति॑, खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते ।

पद-पाठः

प्रा॒णेष्विति॑ प्र-अ॒नेषु॑ । मे॒ । अपीति॑ । अ॒स॒त् । इति॑ । खलु॑ । वै । य॒ज्ञेन॑ । यज॑मानः । य॒ज॒ते॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

ननु यद्यन्तरिताः प्राणाः प्रेप्सितस्य स्वर्गस्य का गतिरित्याह - प्राणेष्विति । न केवलं स्वर्ग एव अपि तु प्राणेष्वपि मे मम भागित्वमसत् अस्तीति खलु वै यज्ञेनानेन अग्निष्टोमेन यजमानो यजते सर्वेभ्यः कामेभ्योग्निष्टोम इति । यद्वा - प्राणेष्विति निमित्तसप्तमी । न केवलं स्वर्गार्थमेव, अपि तु प्राणार्थमपि ममायं यज्ञोस्तु इति यजमानो यजते, एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यस्य॑ पञ्चद॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ वी॒र्य॑न्तस्या॒न्तर्य॑न्ति वी॒र्ये॑ मेऽप्य॑स॒दिति॒ खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते [8]

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य॑ पञ्चद॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ वी॒र्य॑न्तस्या॒न्तर्य॑न्ति । वी॒र्ये॑ मेऽप्य॑स॒दिति॑, खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते ।

मूलम्

पद-पाठः

यस्य॑ । प॒ञ्च॒द॒शमिति॑ पञ्च-द॒शम् । अ॒न्त॒र्यन्तीत्य॑न्तः-यन्ति॑ । वी॒र्य॑म् । तस्य॑ । अ॒न्तः । य॒न्ति॒ ।
वी॒र्ये॑ । मे॒ । अपीति॑ । अ॒स॒त् । इति॑ । खलु॑ । वै । य॒ज्ञेन॑ । यज॑मानः । य॒ज॒ते॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

3वीर्यमिति ॥ पञ्चदशस्य वीर्यस्थानादुत्पन्नत्वात् ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यस्य॑ सप्तद॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ प्र॒जान्तस्या॒न्तर्य॑न्ति प्र॒जाया॒म्मेऽप्य॑स॒दिति॒ खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य॑ सप्तद॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ प्र॒जान्तस्या॒न्तर्य॑न्ति । प्र॒जाया॒म्मेऽप्य॑स॒दिति॑, खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते ।

मूलम्

पद-पाठः

यस्य॑ । स॒प्त॒द॒शमिति॑ सप्त-द॒शम् । अ॒न्त॒र्यन्तीत्य॑न्तः-यन्ति॑ । [8] प्र॒जामिति॑ प्र-जाम् । तस्य॑ । अ॒न्तः । य॒न्ति॒ ।
प्र॒जाया॒मिति॑ प्र-जाया॑म् । मे॒ । अपीति॑ । अ॒स॒त् । इति॑ । खलु॑ । वै । य॒ज्ञेन॑ । यज॑मानः । य॒ज॒ते॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

4प्रजामिति ॥ प्रजननसाधनत्वात्सप्तदशस्य ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यस्यै॑कविँ॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ प्रति॒ष्ठान्तस्या॒न्तर्य॑न्ति प्रति॒ष्ठाया॒म्मेऽप्य॑स॒दिति॒ खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्यै॑कविँ॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ प्रति॒ष्ठान्तस्या॒न्तर्य॑न्ति । प्रति॒ष्ठाया॒म्मेऽप्य॑स॒दिति॑, खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते ।

मूलम्

पद-पाठः

यस्य॑ । ए॒क॒विँ॒शमित्ये॑क-विँ॒शम् । अ॒न्त॒र्यन्तीत्य॑न्तः-यन्ति॑ । प्र॒ति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । तस्य॑ । अ॒न्तः । य॒न्ति॒ ।

प्र॒ति॒ष्ठाया॒मिति॑ प्रति-स्थाया॑म् । मे॒ । अपीति॑ । अ॒स॒त् । इति॑ । खलु॑ । वै । य॒ज्ञेन॑ । यज॑मानः । य॒ज॒ते॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

5प्रतिष्ठामिति ॥ एकविंशस्य पद्भ्यामुत्पन्नत्वात् ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यस्य॑ त्रिण॒वम॑न्त॒र्यन्त्यृ॒तूँश्च॒ तस्य॑ नक्ष॒त्रिया॑ञ्च वि॒राज॑म॒न्तर्य॑न्त्यृ॒तुषु॒ मेऽप्य॑सन्नक्ष॒त्रिया॑याञ्च वि॒राजीति॑ [9]
खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य॑ त्रि॒ण॒वम॑न्त॒र्यन्ति॑,

मूलम्

यस्य॑ त्रि॒ण॒वम॑न्त॒र्यन्ति॑,

पद-पाठः

यस्य॑ । त्रि॒ण॒वमिति॑ त्रि-न॒वम् । अ॒न्त॒र्यन्तीत्य॑न्तः-यन्ति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

6त्रिणवमिति ॥ त्रीणि नवकानि परिमाणमस्येति पूर्ववत् डः । सप्तविंशस्तोत्रियस्त्रिणवः । ‘पर्वूपदात्संज्ञायामगः’ इति णत्वम् । ननु त्रिणवत्रयस्त्रिंशयोः चतुष्टोमेऽस्मिन् कः प्रसंगः । सत्यम्, एतयोरप्यन्तरयदोषश्रवणात् एतावप्यग्निष्टोमे ऋद्ध्या संपाद्याविति भावः । तत्कथमेतौ संपादितौ स्यातामिति? उच्यते -आज्यानि चत्वारि पञ्चदशान्नानि संभूय षष्टिस्स्तोत्रिया भवन्ति ताश्च द्वौ त्रिंशद्वर्गौ तत्रैकस्मात्तिस्र उद्ध्रियन्ते एताश्चेतरत्र दीयन्ते । एवमेतौ संपन्नावनन्तरितौ भवतः । ततश्च तदन्तरयदोषो न भविष्यतीति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऋ॒तूँश्च॒॑ तस्य॑, न॒क्ष॒त्रिया॑ञ्च॒ वि॒राज॑म॒न्तर्य॑न्ति । ऋ॒तुषु॒ मेऽप्य॑सन्नक्ष॒त्रिया॑याञ्च वि॒राजीति॑ ,[9] खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते।

मूलम्

पद-पाठः

ऋ॒तून् । च॒ । तस्य॑ । न॒क्ष॒त्रिया॑म् । च॒ । वि॒राज॒मिति॑ वि-राज॑म् । अ॒न्तः । य॒न्ति॒ ।
ऋ॒तुषु॑ । मे॒ । अपीति॑ । अ॒स॒त् । न॒क्ष॒त्रिया॑याम् । च॒ । वि॒राजीति॑ वि-राजि॑ । इति॑ । [9] खलु॑ । वै । य॒ज्ञेन॑ । यज॑मानः । य॒ज॒ते॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

ऋतूनिति । नक्षत्रसंख्यान्वयेन संवत्सरात्मकत्वात्त्रिणवस्य । ऋत्वन्तरये च सर्वपुरुषार्थलोपः । नक्षत्रियामिति । नक्षत्रसमूहात्मिकां विराजमन्तर्यन्ति । ‘नक्षत्राद्घः’ इति समूहे घः । सप्तविंशतिनक्षत्राणीति तिस्रो विराजो निवृतः एकैकाक्षरोनत्वात् । एकैव त्रिवत् त्रिपदा विराट् । त्रिणवत्वस्यान्तरये नक्षत्राण्येवान्तरितानि स्युः ततोस्य सर्वार्थलोपः । यद्वा - जीवितविषयत्वात् जन्मदिनानामावृत्त्या त्रिंशन्नक्षत्राणि भवन्तीति पूर्णा एव तिस्रो विराजः । तदन्तरये जीवितलोप इति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यस्य॑ त्रयस्त्रिँ॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ दे॒वता॒स्तस्या॒न्तर्य॑न्ति दे॒वता॑सु॒ मेऽप्य॑स॒दिति॒ खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य॑ त्रयस्त्रिँ॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ दे॒वता॒स्तस्या॒न्तर्य॑न्ति ।

मूलम्

यस्य॑ त्रयस्त्रिँ॒शम॑न्त॒र्यन्ति॑ दे॒वता॒स्तस्या॒न्तर्य॑न्ति ।

पद-पाठः

यस्य॑ । त्र॒य॒स्त्रिँ॒शमिति॑ त्रयः-त्रिँ॒शम् । अ॒न्त॒र्यन्तीत्य॑न्तः-यन्ति॑ । दे॒वताः॑ । तस्य॑ । अ॒न्तः । य॒न्ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

7त्रयस्त्रिंशमिति ॥ त्रयश्च त्रिंशच्च त्रयस्त्रिंशत्, ‘त्रेस्त्रयः’ इति त्रयसादेशः । तावत्यस्स्तोत्रियाः परिमाणमस्येति पूर्ववत् डः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

दे॒वता॑सु॒ मेऽप्य॑स॒दिति॑, खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते ।

मूलम्

दे॒वता॑सु॒ मेऽप्य॑स॒दिति॑, खलु॒ वै य॒ज्ञेन॒ यज॑मानो यजते ।

पद-पाठः

दे॒वता॑सु । मे॒ । अपीति॑ । अ॒स॒त् । इति॑ । खलु॑ । वै । य॒ज्ञेन॑ । यज॑मानः । य॒ज॒ते॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

देवता इति । तासां त्रयस्त्रिंशत्वात् द्युपृथिव्यन्तरिक्षस्थानां प्रत्येकमेकादशत्वात् ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यो वै स्तोमा॑नामव॒मम्प॑र॒मता॒ङ्गच्छ॑न्तव्ँ॒वेद॑ पर॒मता॑मे॒व ग॑च्छति त्रि॒वृद्वै स्तोमा॑नामव॒मस्त्रि॒वृत्प॑र॒मो य ए॒वव्ँ वेद॑ पर॒मता॑मे॒व ग॑च्छति ॥ [10]

विश्वास-प्रस्तुतिः

यो वै स्तोमा॑नामव॒मम्, प॑र॒मता॒ङ्गच्छ॑न्तव्ँ॒वेद॑, प॒र॒मता॑मे॒व ग॑च्छति ।

मूलम्

पद-पाठः

यः । वै । स्तोमा॑नाम् । अ॒व॒मम् । प॒र॒मता॑म् । गच्छ॑न्तम् । वेद॑ । प॒र॒मता॑म् । ए॒व । ग॒च्छ॒ति॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

8एवं सर्वप्रकृतिरग्निष्टोमः सगुणो विहितः । अथ विकृतीनामप्युदाहरणार्थं अतिरात्रो यज्ञक्रतूनां परमो विधीयते । यथोक्तं - ‘अतिरात्रः परमो यज्ञक्रतूनाम्’ इति । तदर्थं तद्गतं कंचिद्गुणविशेषं विधातुमाह - यो वा इत्यादि ॥ अवमः अल्पः परमः उत्तमः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रि॒वृद् वै स्तोमा॑नामव॒मः । त्रि॒वृत् प॑र॒मः ।

मूलम्

त्रि॒वृद् वै स्तोमा॑नामव॒मः । त्रि॒वृत् प॑र॒मः ।

पद-पाठः

त्रि॒वृदिति॑ त्रि-वृत् । वै । स्तोमा॑नाम् । अ॒व॒मः । त्रि॒वृदिति॑ त्रि-वृत् । प॒र॒मः ।

भट्टभास्कर-टीका

यद्वा - अवमः आद्यः परमः अन्त्यस्त्रिवृत् स्तोमानामवमः सोतिरात्रे परमो भवतीति ‘त्रिवृद्रथन्तरसन्धिः’ इति सन्धिस्तोत्रस्य त्रिवृत्त्वात् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

य ए॒वव्ँ वेद॑ पर॒मता॑मे॒व ग॑च्छति ॥ [10] ]

मूलम्

य ए॒वव्ँ वेद॑ पर॒मता॑मे॒व ग॑च्छति ॥ [10] ]

पद-पाठः

यः । ए॒वम् । वेद॑ । प॒र॒मता॑म् । ए॒व । ग॒च्छ॒ति॒ ॥ [10]

भट्टभास्कर-टीका

एवं वेदिता परमतामुत्तमतां गच्छति । तस्मात् तथा कर्तव्यमिति शेषः । एवंगुणकोतिरात्रः कर्तव्य इति विधिरनुमीयते उपलक्षागत्वाच्च सर्वेऽप्येकाहा विहिता भवन्तीति ॥

इति सप्तमे प्रथमे तृतीयोनुवाकः ॥