०१ एकाहेषु अग्निष्टोमविधिः

प्र॒जन॑न॒ञ्ज्योति॑र॒ग्निर्दे॒वता॑ना॒ञ्ज्योति॑र्वि॒राट्छन्द॑सा॒ञ्ज्योति॑र्वि॒राड्वा॒चो॑ऽग्नौ सन्ति॑ष्ठते वि॒राज॑म॒भि सम्प॑द्यते॒ तस्मा॒त्तज्ज्योति॑रुच्यते

प्र॒जन॑न॒ञ्ज्योतिः॑ ।

प्र॒जन॑न॒ञ्ज्योतिः॑ ।

प्र॒जन॑न॒मिति॑ प्र-जन॑नम् । ज्योतिः॑ ।

1षष्ठेन काण्डेन दीक्षाद्युदयनीयान्तोग्निष्टोमस्सगुणः प्रतिपादितः । स इदानीमिह विधीयते । पूर्वत्र हि कर्तव्यतामात्रमस्य विहितम् । अस्यैव गुणविकारास्सर्वसंस्था उत्तरा अत्यग्निष्टोमाद्यप्तोर्यामान्ताः । एतत्प्रकृतिकास्सर्वे विश्वजिदादय एकाहाः, द्विरात्रप्रभृतयश्चाहीनाः, द्वादशाहादीनि च सत्त्राणि । तत्र पूर्वप्रकरणशेषभूतं तद्गतमेव किञ्चिदारभ्यते । तत्र त्रिवृदादिस्तोमभेदनिबन्धनत्वात्तेषामह्नामहीनानां च विभागस्य । तेषां स्वरूपमुत्पत्तिं चाभिधास्यन् तन्निमित्तं चास्य ज्योतिरिति संज्ञां निर्वक्ष्यत् प्रथममनयैव संज्ञया इदमुपादाय विशिष्टफलसाधनत्वमस्य दर्शयतिप्रजनं ज्योतिरिति ॥ एषां च सर्वविकारार्थतां द्योतयितुं काण्डभेदः । अस्य च सर्वप्रकृतितां सूचयितुं काण्डभेदेन पृथक्कारः कृतः । तत्राद्यमनुवाकत्रयं सौम्यम्, शिष्टमपि सर्वं काण्डं वैश्वदेवम् । प्रजननं सर्वासां प्रजानां जन्महेतुः, वक्ष्यति च - ‘अग्निष्टोमेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत’ इति । ज्योतिरग्निष्टोमः ।

अ॒ग्निर्दे॒वता॑ना॒ञ्ज्योतिः॑ ।

अ॒ग्निर्दे॒वता॑ना॒ञ्ज्योतिः॑ ।

अ॒ग्निः । दे॒वता॑नाम् । ज्योतिः॑ ।

ज्योतिष्ट्वं चास्येदानीं प्रतिपादयति - अग्निरिति । देवानां मध्ये अग्निर्ज्योतिः द्योतमानो भवति,

वि॒राट्छन्द॑सा॒ञ्ज्योतिः॑ ।

वि॒राट्छन्द॑सा॒ञ्ज्योतिः॑ ।

वि॒राडिति॑ वि-राट् । छन्द॑साम् । ज्योतिः॑ ।

छन्दसां मध्ये विराट् दशाक्षरा ज्योतिर्विराजमाना भवति।

वि॒राड्वा॒चो॑ऽग्नौ सन्ति॑ष्ठते ।

वि॒राड्वा॒चो॑ऽग्नौ सन्ति॑ष्ठते ।

वि॒राडिति॑ वि-राट् । वा॒चः । अ॒ग्नौ । समिति॑ । ति॒ष्ठ॒ते॒ ।

भवतामग्निविराजौ ज्योतिषी, किन्निमित्तमग्निष्टोमस्य ज्योतिष्ट्वमित्याह - विराड्वाच इत्यादि । वाचस्स्तोमलक्षणायास्सम्बन्धिन्यग्नावाग्नेये अग्निष्टोमाख्ये यज्ञायज्ञीये सामनि संस्थिते विराट् संतिष्ठते विराट्संख्या पूर्यते, ‘वाचोग्नौ सन्तिष्ठते’ इति तलवकारब्राह्मणम् ।

वि॒राज॑म॒भि सम्प॑द्यते ।

वि॒राज॑म॒भि सम्प॑द्यते ।

वि॒राज॒मिति॑ वि-राज॑म् । अ॒भि । समिति॑ । प॒द्य॒ते॒ ।

तां च विराजं संपद्यमानामभि अग्निष्टोमोपि सम्पद्यते । ‘अभिरभागे’ इत्यभेः लक्षणे कर्मप्रवचनीयत्वम् ।

तस्मा॒त् तज् ज्योति॑र् उच्यते ।

तस्मा॒त् तज्ज्योति॑र् उच्यते ।

तस्मा॑त् । तत् । ज्योतिः॑ । उ॒च्य॒ते॒ ।

यस्मादयं ज्योतिर्द्द्वयसंपत्त्यधीनोस्यात्मलाभः तस्मात्सोग्निष्टोमो ज्योतिरुच्यते । तत्र बहिष्पवमाने नव स्तोत्रिया त्रिवृद्वहिष्पवमान इति । पञ्चदशान्याज्यानि; तत्र षष्टिः स्तोत्रीयाः । पञ्चदशो माध्यन्दिनः पवमान इति पञ्चदश स्तोत्रीयाः । सप्तदशानि पृष्ठानि; तत्र अष्टषष्टिः स्तोत्रीयाः । सप्तदशार्भवः पवमान इति सप्तदश स्तोत्रीयाः । एकविंशमग्निष्टोमसामेति एकविंशतिः स्तोत्रीयाः । एवमग्निष्टोमस्य द्वादशस्तोत्रस्य नवतिशतं स्तोत्रीया भवन्ति । ताश्च दशभिर्ह्रियमाणाः शुद्धं भागं प्रयच्छन्तीति विराट्सम्पत्तिः, नैवमुक्थ्यादीनां दशके सम्पूर्णे समाप्तिरिति ॥

द्वौ स्तोमौ॑ प्रातस्सव॒नव्ँव॑हतो॒ यथा॑ प्रा॒णश्चा॑पा॒नश्च॒ द्वौ माध्य॑न्दिनँ॒ सव॑नय्ँ॒यथा॒ चक्षु॑श्च॒ श्रोत्र॑ञ्च॒ द्वौ तृ॑तीयसव॒नय्ँयथा॒ वाक्च॑ प्रति॒ष्ठा च॒ पुरु॑षसम्मितो॒ वा ए॒ष य॒ज्ञोऽस्थू॑रिः यङ्काम॑ङ्का॒मय॑ते॒ तमे॒तेना॒भ्य॑श्ञुते॒ सर्वँ॒ ह्यस्थू॑रिणाभ्यश्ञु॒ते॑ऽग्निष्टो॒मेन॒ वै प्र॒जाप॑तिᳶ प्र॒जा अ॑सृजत॒ ता अ॑ग्निष्टो॒मेनै॒व पर्य॑गृह्णा॒त्तासा॒म्परि॑गृहीतानामश्वत॒रोऽत्य॑प्रवत॒ तस्या॑नु॒हाय॒ रेत॒ आद॑त्त॒ तद्ग॑र्द॒भे न्य॑मा॒र्ट्तस्मा॑द्गर्द॒भो द्वि॒रेता॒ अथो॑ आहु॒र्वड॑बाया॒न्न्य॑मा॒र्डिति॒ तस्मा॒द्वड॑बा द्वि॒रेता॒ [1]

द्वौ स्तोमौ॑ प्रा॒त॒स्स॒व॒नव्ँव॑हतो॒, यथा॑ प्रा॒णश्चा॑पा॒नश्च॑ ।

द्वौ स्तोमौ॑ प्रा॒त॒स्स॒व॒नव्ँव॑हतो॒, यथा॑ प्रा॒णश्चा॑पा॒नश्च॑ ।

द्वौ । स्तोमौ॑ । प्रा॒त॒स्स॒व॒नमिति॑ प्रातः-स॒व॒नम् । व॒ह॒तः॒ । यथा॑ । प्रा॒ण इति॑ प्र-अ॒नः । च॒ । अ॒पा॒न इत्य॑प-अ॒नः । च॒ ।

2अथ के पुनस्ते स्तोमाः ? को वा यज्ञस्य तदुपकारः ? इत्याह - द्वावित्यादि ॥ त्रिवृत्पञ्चदशौ प्रातस्सवनं धारयतः। यथा प्राणापानौ पुरुषं धारयतः । जन्मकाल एवानेन संयुज्येते इति पूर्वभावित्वमेतयोः ।

द्वौ माध्य॑न्दिनँ॒सव॑नं॒ +++(वहतः)+++ यथा॒ चक्षु॑श्च॒ श्रोत्र॑ञ्च ।

द्वौ माध्य॑न्दिनँ॒सव॑नं॒ +++(वहतः)+++ यथा॒ चक्षु॑श्च॒ श्रोत्र॑ञ्च ।

द्वौ । माध्य॑न्दिनम् । सव॑नम् । यथा॑ । चक्षुः॑ । च॒ । श्रोत्र॑म् । च॒ ।

द्वौ माध्यन्दिनं पञ्चदशसप्तदशौ वहत इत्येव, यथा चक्षुश्च श्रोत्रं च पुरुषं वहतः । जननोत्तरकालं विषयग्रहणमेतयोर्भवतीति मध्यभावित्वमेतयोः ।

द्वौ तृ॑तीयसव॒नम् +++(वहतः)+++, यथा॒ वाक्च॑ प्रति॒ष्ठा च ।

द्वौ तृ॑तीयसव॒नम् +++(वहतः)+++, यथा॒ वाक्च॑ प्रति॒ष्ठा च ।

द्वौ । तृ॒ती॒य॒स॒व॒नमिति॑ तृतीय-स॒व॒नम् । यथा॑ । वाक् । च॒ । प्र॒ति॒ष्ठेति॑ प्रति-स्था । च॒ ।

द्वौ तृतीयसवनं वहतः सप्तदशैकविंशौ, यथा वाक्च प्रतिष्ठा चादौ पुरुषं वहतः । वाक्प्रतिष्ठयोः स्वकार्यकरणसामर्थ्ये कतिपयदिवसव्यपगतौ भवत इति चरमभावित्वमेतयोः ।

पुरु॑षसम्मितो॒ वा ए॒ष य॒ज्ञोऽस्थू॑रिः

पुरु॑षसम्मितो॒ वा ए॒ष य॒ज्ञोऽस्थू॑रिः

पुरु॑षसम्मित॒ इति॒ पुरु॑ष-स॒म्मि॒तः॒ । वै । ए॒षः । य॒ज्ञः । अस्थू॑रिः । [1]

यथा प्राणादिवृत्तित्वेऽविशिष्टेऽपि विशिष्टोपकारजनकतया प्राणापानादिषट्कं भिद्यते एवं सवनभेदेनोपकारविशेषजनकतया पञ्चदशसप्तदशयोरावृत्त्याऽवस्थानात् षट्त्वोपपत्तिस्स्तोमानाम् । यस्मादेवं तस्मादेष यज्ञः पुरुषसम्मितः पुरुषेण तुल्यः । उपमानपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, ‘तृतीया कर्मणि’ इति वा । अस्थूरिः अग्निष्टोमः । शाखान्तरीयपाठे च इयमग्निष्टोमस्याख्या । सर्वं स्वर्गादिफलं अस्थूरिणाऽग्निष्टोमेन अभ्यश्नुते, न प्रजापतिमेव । अस्थूरित्वं चास्य ‘द्वौ स्तोमौ प्रातस्सवनम्’ इत्यादिना प्रतिपादितम् । तथा अस्थूरिः पृष्ठवाही स चतुर्भिः पादैर्युज्यमानः स्वकार्यवहनं करोति यथा गवादिः । अयं तु प्रतिसवनं द्वाभ्यां युज्यमानस्स्वकार्यं करोति यथा शिरोवाही पुरुषः । तस्मादेष पुरुषसम्मित इति । ‘हि च’ इति निघाताभावः, ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम्, समासश्च ॥

यङ् काम॑ङ् का॒मय॑ते, तम् ए॒तेना॒भ्य॑श्ञुते। सर्वँ॒ ह्यस्थू॑रिणाभ्यश्ञु॒ते ।

यङ् काम॑ङ् का॒मय॑ते, तम् ए॒तेना॒भ्य॑श्ञुते। सर्वँ॒ ह्यस्थू॑रिणाभ्यश्ञु॒ते ।

यम् । काम॑म् । का॒मय॑ते । तम् । ए॒तेन॑ । अ॒भीति॑ । अ॒श्ञु॒ते॒ ।
सर्व॑म् । हि । अस्थू॑रिणा । अ॒भ्य॒श्ञु॒त इत्य॑भि-अ॒श्ञु॒ते ।

अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेन॒ वै प्र॒जाप॑तिᳶ प्र॒जा अ॑सृजत ।

अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेन॒ वै प्र॒जाप॑तिᳶ प्र॒जा अ॑सृजत ।

अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेनेत्य॑ग्नि-स्तो॒मेन॑ । वै । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । प्र॒जा इति॑ प्र-जाः । अ॒सृ॒ज॒त॒ ।

3अय यदुक्तं ‘प्रजननं ज्योतिः’ इति, तत्समर्थयते अग्निष्टोमेनेत्यादिना ॥ अप्रजाताः प्रजा अजनयत्, प्रजाताश्च पर्यगृह्णात् विधेयीकृतवान् ।

ता अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेनै॒व पर्य॑गृह्णात् ।

ता अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेनै॒व पर्य॑गृह्णात् ।

ताः । अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेनेत्य॑ग्नि-स्तो॒मेन॑ । ए॒व । परीति॑ । अ॒गृ॒ह्णा॒त् ।

अग्नेस्स्तोमो यज्ञायज्ञीयः, तदन्तः क्रतुरग्निष्टोमः ‘अग्नेस्तुत्स्तोमसोमाः’ इति षत्वम् ।

तासा॒म् परि॑गृहीतानाम् अश्वत॒रोऽत्य॑प्रवत ।

तासा॒म् परि॑गृहीतानाम् अश्वत॒रोऽत्य॑प्रवत ।

तासां परिगृहीतानां प्रजानां मध्ये अश्वतरोत्यप्रवत परिग्रहमतीत्यागच्छत् । ज्युङ् प्रुङ् प्लुङ् गतौ । अश्वायां गर्दभेनोत्पन्नोश्वतरः । ‘वत्सोक्षाश्व’ इत्यादिना ष्टरच् ।

तस्या॑नु॒हाय॒ रेत॒ आद॑त्त ।

तस्या॑नु॒हाय॒ रेत॒ आद॑त्त ।

तस्य॑ । अ॒नु॒हायेत्य॑नु-हाय॑ । रेतः॑ । एति॑ । अ॒द॒त्त॒ ।

तस्यानुहायानुगम्य रेत आदत्त गृहीतवान् । ओहाङ् गतौ ।

तद्ग॑र्द॒भे न्य॑मार्ट्।

तद्ग॑र्द॒भे न्य॑मार्ट्।

तत् । ग॒र्द॒भे । नीति॑ । अ॒मा॒र्ट्॒ ।

तद्रेतो गर्दभे न्यमार्ट् निसृष्टवान् । मृजेर्लङि तिपि ‘मृजेर्वृद्धिः’ इति वृद्धिः, व्रश्चादिना षत्वम्, तिपो हल्ङ्यादिलोपे कृते ‘रात्सस्य’ इति नियमादन्त्यस्य न संयोगान्तलोपः ।

तस्मा॑द्गर्द॒भो द्वि॒रेताः॑ ।

तस्मा॑द्गर्द॒भो द्वि॒रेताः॑ ।

तस्मा॑त् । ग॒र्द॒भः । द्वि॒रेता॒ इति॑ द्वि-रेताः॑ ।

तस्माद्गर्दभो द्विरेताः द्वयोर्गर्दभ्या बडबायाश्च प्रजायते इति कृत्वा द्विशक्तिकं रेतोस्येति द्विरेताः । ‘परादिश्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।

अथो॑ आहु॒र्वड॑बाया॒न्न्य॑मा॒र्डिति॑ ।

अथो॑ आहु॒र्वड॑बाया॒न्न्य॑मा॒र्डिति॑ ।

अथो॒ इति॑ । आ॒हुः॒ ।
वड॑बायाम् । नीति॑ । अ॒मा॒र्ट्॒ । इति॑ ।

अथो अन्ये बडबायामश्वायां न्यमार्डित्याहुः ।

तस्मा॒द्वड॑बा द्वि॒रेताः॑ ।

तस्मा॒द्वड॑बा द्वि॒रेताः॑ ।

तस्मा॑त् । वड॑बा । द्वि॒रेता॒ इति॑ द्वि-रेताः॑ ।

तस्माद्बडबा द्विरेता द्वाभ्यामश्वगर्दभाभ्यां प्रजायते इति कृत्वा द्वे रेतसी अस्मा[स्मि]न्निषिच्येते इति द्विरेताः ।

अथो॑ आहु॒रोष॑धीषु [2] न्य॑मा॒र्डिति॒ तस्मा॒दोष॑ध॒योऽन॑भ्यक्ता रेभ॒न्त्यथो॑ आहुᳶ प्र॒जासु॒ न्य॑मा॒र्डिति॒ तस्मा॑द्य॒मौ जा॑येते॒ तस्मा॑दश्वत॒रो न प्र जा॑यत॒ आत्त॑रेता॒ हि तस्मा॑द्ब॒र्हिष्यन॑वकॢप्तस्

अथो॑ आ॒हु॒रोष॑धीषु न्य॑मा॒र्डिति॑ ।

अथो॑ आ॒हु॒रोष॑धीषु न्य॑मा॒र्डिति॑ ।

अथो॒ इति॑ । आ॒हुः॒ । ओष॑धीषु । [2] नीति॑ । अ॒मा॒र्ट्॒ । इति॑ ।

अथो अन्ये ओषधीषु न्यमार्डित्याहुः । ‘ओषधेश्च विभक्तौ’ इति दीर्घः ।

तस्मा॒दोष॑ध॒योऽन॑भ्यक्ता रेभन्ति ।

तस्मा॒दोष॑ध॒योऽन॑भ्यक्ता रेभन्ति ।

तस्मा॑त् । ओष॑धयः । अन॑भ्यक्ता॒ इत्यन॑भि-अ॒क्ताः॒ । रे॒भ॒न्ति॒ ।

तस्मादोषधयोऽनभ्यक्ता अकृतमैथुना रेभन्ति जगति । प्रथने रेभशब्दः ।

अथो॑ आ॒हु॒ᳶ प्र॒जासु॑ न्य॑मा॒र्डिति ।

अथो॑ आ॒हु॒ᳶ प्र॒जासु॑ न्य॑मा॒र्डिति ।

अथो॒ इति॑ । आ॒हुः॒ । प्र॒जास्विति॑ प्र-जासु॑ । नीति॑ । अ॒मा॒र्ट्॒ । इति॑ ।

अथापरे प्रजासु न्यमार्द्धित्याहुः ।

तस्मा॑द्य॒मौ जा॑येते ।

तस्मा॑द्य॒मौ जा॑येते ।

तस्मा॑त् । य॒मौ । जा॒ये॒ते॒ इति॑ ।

तस्माद्यमौ प्रजासु प्रजायेते, रेतोद्वयस्य विद्यमानत्वात् ।

तस्मा॑दश्वत॒रो न प्र जा॑यत ।

तस्मा॑दश्वत॒रो न प्र जा॑यत ।

तस्मा॑त् । अ॒श्व॒त॒रः । न । प्रेति॑ । जा॒य॒ते॒ ।

तस्मादश्वतरो न प्रजायते इति यस्मात्तस्मादनुहाय रेत आदत्ते इति प्रकृतेनान्वीयते ।

आत्त॑रेता॒ हि तस्मा॑द्ब॒र्हिष्यन॑वकॢप्तः ।

आत्त॑रेता॒ हि तस्मा॑द्ब॒र्हिष्यन॑वकॢप्तः ।

आत्त॑रेता॒ इत्यात्त॑-रे॒ताः॒। हि । तस्मा॑त् । ब॒र्हिषि॑ । अन॑वकॢप्त॒ इत्यन॑व-कॢ॒प्तः॒ ।

तदेवाह - आत्तरेता हीति । हेतौ हिशब्दः । तस्मादेव बर्हिषि यज्ञे अश्वतरोनवकॢप्तः दक्षिणादौ योग्यतां न भजते, आत्तरेतस्त्वेनासारत्वात् ॥

सर्ववेद॒से वा॑ स॒हस्रे॒ वाव॑कॢ॒प्तोऽति॒ ह्यप्र॑वत॒ [3]

सर्व-वे॒दसे वा॑, स॒हस्रे॑ वाऽव॑क्ल्प्तः।

सर्व-वे॒दसे वा॑, स॒हस्रे॑ वाऽव॑क्ल्प्तः।

स॒र्व॒वे॒द॒स इति॑ सर्व-वे॒द॒से । वा॒ । स॒हस्रे॑ । वा॒ । अव॑कॢप्त॒ इत्यव॑-कॢ॒प्तः॒ ।

4सर्ववेदस इत्यादि ॥ सर्वाणि वेदांसि अस्मिन्देयानीति सर्ववेदसं सर्वस्वदानम् ‘अनसन्तात्’ इत्यच्समासान्तः । यद्वा - सर्वधनवत्सर्ववेदसं, अर्शआदिनाऽच्समासान्तः । सहस्रदक्षिणत्वात्सहस्रमित्युपचारः, तत्रावकॢप्तः देय एव । गतिरनन्तरः ’ इति गतेः प्रकृतित्वरत्वम् ।

अति॒ ह्यप्र॑वत ।

अति॒ ह्यप्र॑वत ।

अतीति॑ । हि । अप्र॑वत । यः । ए॒वम् । वि॒द्वान् । अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेनेत्य॑ग्नि-स्तो॒मेन॑ । यज॑ते । प्रेति॑ । अजा॑ताः । प्र॒जा इति॑ प्र-जाः । ज॒नय॑ति । परीति॑ । प्रजा॑ता॒ इति॒ प्र-जा॒ताः॒ । गृ॒ह्णा॒ति॒ ।

हेतुमाह - अति ह्यप्रवतेति । ‘हि च’ इति निघातप्रतिषेधः । अयं च बर्हिष्यनवकॢप्तत्वे इतरत्र प्रदेयत्वे हेतुः । अग्निष्टोमदक्षिणाभूतगवादिसकाशात् निष्क्रान्तत्वात् तत्र तावदनवकॢप्तः सोयं ‘गौश्चाश्वतरश्च’ इति प्रकृतावाम्नानात् इह च प्रतिषिद्धत्वात् साप्तदश्यवत् विकृत्यर्थो भवति । तदिदमुक्तं - अति ह्यप्रवतेति । प्राकृतीर्दक्षिणा अतीत्य गतोयं इदानीं विकृत्यर्थोपि यदि न स्यात् आम्नानवैयर्थ्यं स्यात् । प्रासंगिकोयमश्वतरस्य क्षेपः ॥

य ए॒वव्ँवि॒द्वान॑ग्निष्टो॒मेन॒ यज॑ते॒ प्राजा॑ताᳶ प्र॒जा ज॒नय॑ति॒ परि॒ प्रजा॑ता गृह्णाति॒ तस्मा॑दाहुर्ज्येष्ठय॒ज्ञ इति॑ प्र॒जाप॑ति॒र्वाव ज्येष्ठ॒स्स ह्ये॑तेनाग्रेऽय॑जत

तस्मा॑त् । आ॒हुः॒ ।
ज्ये॒ष्ठ॒य॒ज्ञ इति॑ ज्येष्ठ-य॒ज्ञः । इति॑ । [3]

प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । वाव । ज्येष्ठः॑ ।
सः । हि । ए॒तेन॑ । अग्रे॑ । अय॑जत ।

य ए॒वव्ँवि॒द्वान् अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेन॒ यज॑ते प्राजा॑ताᳶ प्र॒जा ज॒नय॑ति॒ परि॒ प्रजा॑ता गृह्णाति॒

य ए॒वव्ँवि॒द्वान् अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेन॒ यज॑ते प्राजा॑ताᳶ प्र॒जा ज॒नय॑ति॒ परि॒ प्रजा॑ता गृह्णाति॒

यः । ए॒वम् । वि॒द्वान् । अ॒ग्नि॒ष्टो॒मेनेत्य॑ग्नि-स्तो॒मेन॑ । यज॑ते । प्रेति॑ । अजा॑ताः । प्र॒जा इति॑ प्र-जाः । ज॒नय॑ति । परीति॑ । प्रजा॑ता॒ इति॒ प्र-जा॒ताः॒ । गृ॒ह्णा॒ति॒ ।

5य एवमित्यादि ॥ तस्मादग्निष्टोमेन यजेतेति विधिरनुमीयते । ‘चादिलोपे विभाषा’ इति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते ।

तस्मा॑दाहुर्ज्येष्ठय॒ज्ञ इति॑ प्र॒जाप॑ति॒र्वाव ज्येष्ठः॑ ।

तस्मा॑दाहुर्ज्येष्ठय॒ज्ञ इति॑ प्र॒जाप॑ति॒र्वाव ज्येष्ठः॑ ।

तस्मा॑त् । आ॒हुः॒ ।
ज्ये॒ष्ठ॒य॒ज्ञ इति॑ ज्येष्ठ-य॒ज्ञः । इति॑ । [3] प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । वाव । ज्येष्ठः॑ ।

तस्मादाहुरिति । यस्मादेवं प्रजासृष्ट्यर्थं प्रजापतिरनेनायजत तस्मादिममग्निष्टोमं ज्येष्ठयज्ञमाहुः। ज्येष्ठस्य प्रशस्तस्य प्रजापतेः यज्ञ इति कृत्वा । तदेवाह - प्रजापतिर्वावेत्यादि ।

स ह्ये॑तेनाग्रेऽय॑जत ।

स ह्ये॑तेनाग्रेऽय॑जत ।

सः । हि । ए॒तेन॑ । अग्रे॑ । अय॑जत ।

अग्र इतीदानीमधिकं स्यात्; तस्मादन्यथा व्याख्यायते - ज्येष्ठः प्रथमः ज्येष्ठश्चासौ यज्ञश्चेति ज्येष्ठयज्ञः । प्राथम्ये हेतुमाह - यस्मात्प्रजा- पतिरनेनाग्रे प्रथममयजत ततोन्यः क्रतुभिः अयष्ट तस्मात् अयं प्रथमो यज्ञानामासीदिति, यथोक्तं - ‘एष वाव प्रथमो यज्ञो यज्ञानाम्’ इति । इदमिदानीं किमर्थं प्रजापतिर्वाव ज्येष्ठ इति? नानेन ज्येष्ठपदं व्याख्यायते, अपि तर्हि? वृद्धतमत्वं प्रजापतेरुच्यते; यथाऽनेन कृतं तथाऽन्यैः कर्तव्यमिति प्रतिपादनार्थम् । तस्मादनेनानिष्ट्वा अन्येन विकारेण न यजेतेति । ‘हि च’ इति निघाताभावः ॥

प्र॒जाप॑तिरकामयत॒ प्र जा॑ये॒येति॒ स मु॑ख॒तस्त्रि॒वृत॒न्निर॑मिमीत॒ तम॒ग्निर्दे॒वतान्व॑सृज्यत गाय॒त्री छन्दो॑ रथन्त॒रँसाम॑ ब्राह्म॒णो म॑नु॒ष्या॑णाम॒जᳶप॑शू॒नान्तस्मा॒त्ते मुख्या॑ मुख॒तो ह्यसृ॑ज्य॒न्त

प्र॒जाप॑तिरकामयत ।

प्र॒जाप॑तिरकामयत ।

प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । अ॒का॒म॒य॒त॒ ।

6प्रजापतिरकामयतेत्यादि ॥

प्र जा॒ये॒येति॑ ।

प्र जा॒ये॒येति॑ ।

स्तोमानामुत्पत्तिरिहोच्यते । प्रासङ्गिकमग्न्यादीनाम् ।

स मु॑ख॒तस् त्रि॒वृत॒न् निर॑मिमीत ।

स मु॑ख॒तस् त्रि॒वृत॒न् निर॑मिमीत ।

सः । मु॒ख॒तः । त्रि॒वृत॒मिति॑ त्रि-वृत॑म् । निरिति॑ । अ॒मि॒मी॒त॒ ।

त्रिवृतं नवस्तोत्रीयं स्तोमं मुखतो निरमिमीत । ‘अपादाने चाहीयरुहोः’ इति तसिः । त्र्यवयवास्तिस्रो वृत्तयोस्येति त्रिवृत्, त्रिचक्रादित्वादुत्तरपदान्तादोत्तत्वम् ।

तम॒ग्निर्दे॒वतान्व॑सृज्यत गाय॒त्री छन्दो॑ रथन्त॒रँ साम॑ ब्राह्म॒णो म॑नु॒ष्या॑णाम॒जᳶ प॑शू॒नाम्।

तम॒ग्निर्दे॒वतान्व॑सृज्यत गाय॒त्री छन्दो॑ रथन्त॒रँ साम॑ ब्राह्म॒णो म॑नु॒ष्या॑णाम॒जᳶ प॑शू॒नाम्।

तम् । अ॒ग्निः । दे॒वता॑ । अन्विति॑ । अ॒सृ॒ज्य॒त॒ । गा॒य॒त्री । छन्दः॑ । र॒थ॒न्त॒रमिति॑ रथम्-त॒रम् । साम॑ । ब्रा॒ह्म॒णः । म॒नु॒ष्या॑णाम् । अ॒जः । प॒शू॒नाम् ।

तमनु तेन सहाग्न्यादयोन्वसृज्यन्त । तृतीयार्थे अनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् ।

तस्मा॒त्ते मुख्याः॑ ।

तस्मा॒त्ते मुख्याः॑ ।

तस्मा॑त् । ते । मुख्याः॑ ।

मुख्याः प्रधाना इत्यर्थः । तमेव हेतुमाह -

मु॒ख॒तो ह्यसृ॑ज्य॒न्त ।

मु॒ख॒तो ह्यसृ॑ज्य॒न्त ।

मु॒ख॒तः । हि । असृ॑ज्यन्त ।

मुखत इति । मुखे भवत्वान्मुख्यस्य च प्रधानत्वात् । दिगादित्वाद्यत् । यतो हि यत् निर्मीयते तत्र भवति तत् । न हि निष्क्रमणमात्रं निर्माणमिति । पूर्ववन्निघाताभावः ॥

उर॑सो बा॒हुभ्या॑म्पञ्चद॒शन्निर॑मिमीत॒ तमिन्द्रो॑ दे॒वतान्व॑सृज्यत त्रि॒ष्टुप्छन्दो॑ बृ॒हत् [4] साम॑ राज॒न्यो॑ मनु॒ष्या॑णा॒मविᳶ॑ पशू॒नान्तस्मा॒त्ते वी॒र्या॑वन्तो वी॒र्या॑द्ध्यसृ॑ज्यन्त

उर॑सो बा॒हुभ्या॑म्पञ्चद॒शन्निर॑मिमीत ।

उर॑सो बा॒हुभ्या॑म्पञ्चद॒शन्निर॑मिमीत ।

उर॑सः । बा॒हुभ्या॒मिति॑ बा॒हु-भ्या॒म् । प॒ञ्च॒द॒शमिति॑ पञ्च-द॒शम् । निरिति॑ । अ॒मि॒मी॒त॒ ।

7उरसो बाहुभ्यां पञ्चदशं पञ्चदशस्तोत्रीयं निरमिमीत । ‘स्तोमे डविधिः पञ्चदशाद्यर्थे’ इति डः ।

तमिन्द्रो॑ दे॒वतान्व॑सृज्यत, त्रि॒ष्टुप्छन्दो॑, बृ॒हत्साम॑ , राज॒न्यो॑ मनु॒ष्या॑णा॒म्, अविᳶ॑ पशू॒नाम् ।

तमिन्द्रो॑ दे॒वतान्व॑सृज्यत, त्रि॒ष्टुप्छन्दो॑, बृ॒हत्साम॑ , राज॒न्यो॑ मनु॒ष्या॑णा॒म्, अविᳶ॑ पशू॒नाम् ।

तम् । इन्द्रः॑ । दे॒वता॑ । अन्विति॑ । अ॒सृ॒ज्य॒त॒ । त्रि॒ष्टुप् । छन्दः॑ । बृ॒हत् । [4] साम॑ । रा॒ज॒न्यः॑ । म॒नु॒ष्या॑णाम् । अविः॑ । प॒शू॒नाम् ।

ततस्त्विन्द्रादयोसृज्यन्त ।

तस्मा॒त्ते वी॒र्या॑वन्तः ।

तस्मा॒त्ते वी॒र्या॑वन्तः ।

तस्मा॑त् । ते । वी॒र्या॑वन्त॒ इति॑ वी॒र्य॑-व॒न्तः॒ ।

वीर्यावन्तः । ‘अन्येषामपि’ इति दीर्घत्वम् ।

वी॒र्या॑द्ध्यसृ॑ज्यन्त ।

वी॒र्या॑द्ध्यसृ॑ज्यन्त ।

वी॒र्या॑त् । हि । असृ॑ज्यन्त ।

तमेव हेतुमाह - वीर्यादिति । वीर्यवतः स्थानादित्यर्थः । वीर्यवत्त्वातिशयप्रदर्शनार्थं ताच्छब्द्यम् । लुप्तमत्वर्थीयो वा ॥

मध्य॒तस्स॑प्तद॒शन्निर॑मिमीत॒ तव्ँविश्वे॑ दे॒वा दे॒वता॒ अन्व॑सृज्यन्त॒ जग॑ती॒ छन्दो॑ वैरू॒पँ साम॒ वैश्यो॑ मनु॒ष्या॑णा॒ङ्गावᳶ॑ पशू॒नान्तस्मा॒त्त आ॒द्या॑ अन्न॒धाना॒द्ध्यसृ॑ज्यन्त॒ तस्मा॒द्भूयाँ॑सो॒ऽन्येभ्यो॒ भूयि॑ष्ठा॒ हि दे॒वता॒ अन्वसृ॑ज्यन्त

म॒ध्य॒तस् स॑प्तद॒शन् निर॑मिमीत ।

म॒ध्य॒तस् स॑प्तद॒शन् निर॑मिमीत ।

म॒ध्य॒तः । स॒प्त॒द॒शमिति॑ सप्त-द॒शम् । निरिति॑ । अ॒मि॒मी॒त॒ ।

8मध्यत उदरात् सप्तदशस्तोत्रं निरमिमीत ।

तव्ँ विश्वे॑ दे॒वा दे॒वता॒ अन्व॑सृज्यन्त , जग॑ती॒ छन्दो॑, वै॒रू॒पँ सााम॒, वैश्यो॑ मनु॒ष्या॑णा॒ङ्, गावᳶ॑ पशू॒नाम् ।

तव्ँ विश्वे॑ दे॒वा दे॒वता॒ अन्व॑सृज्यन्त , जग॑ती॒ छन्दो॑, वै॒रू॒पँ सााम॒, वैश्यो॑ मनु॒ष्या॑णा॒ङ्, गावᳶ॑ पशू॒नाम् ।

तम् । विश्वे॑ । दे॒वाः । दे॒वताः॑ । अन्विति॑ । अ॒सृ॒ज्य॒न्त॒ । जग॑ती । छन्दः॑ । वै॒रू॒पम् । साम॑ । वैश्यः॑ । म॒नु॒ष्या॑णाम् । गावः॑ । प॒शू॒नाम् ।

तमनु विश्वेदेवादयोन्वसृज्यन्त ।

तस्मा॒त्त आ॒द्याः॑ । अ॒न्न॒धाना॒द्ध्यसृ॑ज्यन्त ।

तस्मा॒त्त आ॒द्याः॑ । अ॒न्न॒धाना॒द्ध्यसृ॑ज्यन्त ।

तस्मा॑त् । ते । आ॒द्याः॑ ।
अ॒न्न॒धाना॒दित्य॑न्न-धाना॑त् । हि । असृ॑ज्यन्त ।

आद्या उपजीव्याः, कृष्यादीनां क्षीरादीनां च तदधीनत्वात् । तमेव हेतुमाह - अन्नधानादित्यादि । अन्नानि अशनामि धीयन्ते अस्मिन्नित्यन्नधानमुदरम् ।

तस्मा॒द्भूयाँ॑ सो॒ऽन्येभ्यः॑ ।

तस्मा॒द्भूयाँ॑ सो॒ऽन्येभ्यः॑ ।

तस्मा॑त् । भूयाँ॑सः । अ॒न्येभ्यः॑ ।

तस्माद्भूयांसो बहुतराः अन्येभ्यः उत्पन्नेभ्यः ।

भूयि॑ष्ठा॒ हि दे॒वता॒ अन्वसृ॑ज्यन्त ।

भूयि॑ष्ठा॒ हि दे॒वता॒ अन्वसृ॑ज्यन्त ।

तमेव हेतुमाह - यस्मात् भूयिष्ठाभिर्बहुतमाभिः देवताभिर्विश्वेदेवाख्याभिस्सहासृज्यन्त जगत्यादयः तस्मात् भूयांसोन्येभ्यः, अन्ये त्वेकैकामनूत्पन्ना इति नातिभूयांसः ॥

प॒त्त ए॑कविँ॒शन्निर॑मिमीत॒ तम॑नु॒ष्टुप्छन्दः॑ [5]
अन्व॑सृज्यत वैरा॒जँ साम॑ शू॒द्रो म॑नु॒ष्या॑णा॒मश्वᳶ॑ पशू॒नान्तस्मा॒त्तौ भू॑तसङ्क्रा॒मिणा॒वश्व॑श्च शू॒द्रश्च॒ तस्मा॑च्छू॒द्रो य॒ज्ञेऽन॑वकॢप्तो॒ न हि दे॒वता॒ अन्वसृ॑ज्यत॒ तस्मा॒त्पादा॒वुप॑ जीवतᳶ प॒त्तो ह्यसृ॑ज्येताम्

प॒त्त ए॑कविँ॒शन्निर॑मिमीत ।

प॒त्त ए॑कविँ॒शन्निर॑मिमीत ।

प॒त्तः । ए॒क॒विँ॒शमित्ये॑क-विँ॒शम् । निरिति॑ । अ॒मि॒मी॒त॒ ।

9पत्तः पद्भ्यां एकविंशस्तोत्रीयं निरमिमीत । ‘पद्दन्नः’ इत्यादिना पद्भावः ।

तम॑नु॒ष्टुप्छन्दो॑ऽन्व॑सृज्यत। +++(सम्पादकटिप्पनी - सन्धिः परीक्षणीयः)+++, वै॒रा॒जँ॒ साम॑, शू॒द्रो म॒नुष्या॑णाम्, अश्वᳶ॑ पशू॒नाम् ।

तम॑नु॒ष्टुप्छन्दो॑ऽन्व॑सृज्यत। +++(सम्पादकटिप्पनी - सन्धिः परीक्षणीयः)+++, वै॒रा॒जँ॒ साम॑, शू॒द्रो म॒नुष्या॑णाम्, अश्वᳶ॑ पशू॒नाम् ।

तम् । अ॒नु॒ष्टुबित्य॑नु-स्तुप् । छन्दः॑ । [5] 1 । अन्विति॑ । अ॒सृ॒ज्य॒त॒ । वै॒रा॒जम् । साम॑ । शू॒द्रः । म॒नु॒ष्या॑णाम् ।
अश्वः॑ । प॒शू॒नाम् ।

तमनुष्टुबादयोन्वसृज्यन्त ।

तस्मा॒त्तौ भू॑तसङ्क्रा॒मिणौ॑ अश्व॑श् च शू॒द्रश् च॑ ।

तस्मा॒त्तौ भू॑तसङ्क्रा॒मिणौ॑ अश्व॑श् च शू॒द्रश् च॑ ।

तस्मा॑त् । तौ । भू॒त॒स॒ङ्क्रा॒मिणा॒विति॑ भूत-स॒ङ्क्रा॒मिणौ॑ । अश्वः॑ । च॒ । शू॒द्रः । च॒ ।

तौ भूतसंक्रामणौ विदितावेतावनन्तरोक्तावश्वशूद्रौ भूतानां संक्रामयितारौ वोढृत्वेन देशाद्देशान्तरं प्रापयतः कृष्यादिव्यापारद्वारा इत्यर्थः । वक्ष्यमाणः ‘पत्तो ह्यसृज्येताम्’ इति हेतुः अत्रापि द्रष्टव्यः ।

तस्मा॑च्छू॒द्रो य॒ज्ञेऽन॑वकॢप्तः ।

तस्मा॑च्छू॒द्रो य॒ज्ञेऽन॑वकॢप्तः ।

तस्मा॑त् । शू॒द्रः । य॒ज्ञे । अन॑वकॢप्त॒ इत्यन॑व-कॢ॒प्तः॒ ।

तस्मादेव शूद्रो यज्ञे सर्वात्मनाऽनवकॢप्तः ।

न हि दे॒वता॒ अन्वसृ॑ज्यत ।

न हि दे॒वता॒ अन्वसृ॑ज्यत ।

न । हि । दे॒वताः॑ । अन्विति॑ । असृ॑ज्यत ।

हेतुं चाह - न हीति । न ह्यश्वशूद्रौ देवताभिस्सहासृज्यत, एकविंशसृष्ट्यादौ देवतासृष्ट्यभावात् । नन्वश्वस्यापि समानमेतत् । सत्यम् । तस्य स्वयमेव सर्वदेवताधारत्वात् न देवताभिस्सह सृष्ट्यभावो यागायोग्यतामस्यावहतीति नूनं मन्यन्ते । यथोक्तं - ‘तस्मादश्वे सर्वा देवता अन्वायत्ताः’ इति ।

तस्मा॒त्पादा॒वुप॑ जीवतः ।

तस्मा॒त्पादा॒वुप॑ जीवतः ।

तस्मा॑त् । पादौ॑ । उपेति॑ । जी॒व॒तः॒ ।

तस्मात्पादावुपजीवत इति । स्वप्रयासाधीनजीवना इत्यर्थः ।

प॒त्तो ह्यसृ॑ज्येताम् ।

प॒त्तो ह्यसृ॑ज्येताम् ।

प॒त्तः । हि । असृ॑ज्येताम् ।

कस्मादित्याह - पत्तो हीति ॥

प्रा॒णा वै त्रि॒वृद॑र्धमा॒साᳶ प॑ञ्चद॒शᳶ प्र॒जाप॑तिस्सप्तद॒शस्त्रय॑ इ॒मे लो॒का अ॒सावा॑दि॒त्य ए॑कविँ॒शः

प्रा॒णा वै त्रि॒वृत् ।

प्रा॒णा वै त्रि॒वृत् ।

प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः । वै । त्रि॒वृदिति॑ त्रि-वृत् ।

10प्राणा वा इत्यादि ॥ स्तोमानां स्तुतिः । नवत्वान्वयात्त्रिवृदादीनां प्राणादित्वेन स्तुतिः ‘न व वै पुरुषे प्राणाः’ इति ।

अ॒र्ध॒मा॒साᳶ प॑ञ्चद॒शः ।

अ॒र्ध॒मा॒साᳶ प॑ञ्चद॒शः ।

अ॒र्ध॒मा॒सा इत्य॑र्ध-मा॒साः । प॒ञ्च॒द॒श इति॑ पञ्च-द॒शः ।

अर्धमासाः पञ्चदशदिवसाः पञ्चदशः ।

प्र॒जाप॑तिस्सप्तद॒शः ।

प्र॒जाप॑तिस्सप्तद॒शः ।

प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । स॒प्त॒द॒श इति॑ सप्त-द॒शः ।

प्रजापतिः सप्तदशात्मा छन्दस्यः । यथा - ‘यो वै सप्तदशम्’ इत्यादि । यद्वा - प्रजोत्पत्तिहेतुत्वात्सप्तदशस्य प्रजापतित्वेन स्तुतिः ।

त्रय॑ इ॒मे लो॒काः ।

त्रय॑ इ॒मे लो॒काः ।

त्रयः॑ । इ॒मे । लो॒काः ।

सप्तदशेन प्रजापतिना त्रिभिश्च लोकैः सम्मितः ।

अ॒सावा॑दि॒त्य ए॑कविँ॒शः ।

अ॒सावा॑दि॒त्य ए॑कविँ॒शः ।

अ॒सौ । आ॒दि॒त्यः । ए॒क॒विँ॒श इत्ये॑क-विँ॒शः ।

आदित्यः एकविंशत्यन्वयादेकविंशः स्तोमः ॥

ए॒तस्मि॒न्वा ए॒ते श्रि॒ता ए॒तस्मि॒न्प्रति॑ष्ठिता॒ य ए॒वव्ँ वेदै॒तस्मि॑न्ने॒व श्र॑यत ए॒तस्मि॒न्प्रति॑ तिष्ठति ॥ [6]

ए॒तस्मि॒न्वा ए॒ते श्रि॒ताः ।

ए॒तस्मि॒न्वा ए॒ते श्रि॒ताः ।

ए॒तस्मि॑न् । वै । ए॒ते । श्रि॒ताः ।

11एतस्मिन्नित्यादि ॥ एवमनेन प्रकारेण एतस्मिन्नेतत्स्तोमचतुष्टयवत्यग्निष्टोमे एते प्राणादय आदित्यपर्यन्ताश्श्रिताः,

ए॒तस्मि॒न्प्रति॑ष्ठिताः ।

ए॒तस्मि॒न्प्रति॑ष्ठिताः ।

ए॒तस्मि॑न् । प्रति॑ष्ठिता॒ इति॒ प्रति॑-स्थि॒ताः॒ ।

एतस्मिन्नेव प्रतिष्ठिताः अत्रैव नियतं वर्तन्ते, न कदाचिदिमं त्यजन्ति ।

य ए॒वव्ँ वेदै॒तस्मि॑न्ने॒व श्र॑यत ए॒तस्मि॒न्प्रति॑ तिष्ठति ॥ ।

य ए॒वव्ँ वेदै॒तस्मि॑न्ने॒व श्र॑यत ए॒तस्मि॒न्प्रति॑ तिष्ठति ॥ ।

यः । ए॒वम् । वेद॑ । ए॒तस्मि॑न् । ए॒व । श्र॒य॒ते॒ । ए॒तस्मि॑न् । प्रतीति॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ ॥ [6]

एवं वेदिता एतस्मिन्नग्निष्टोमे श्रितः प्रतिष्ठितश्च भवति एतदनुष्ठानशीलो भवति ॥

इति सप्तमे प्रथमे प्रथमोनुवाकः ॥