यजुर्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

प्रास्ताविकम्

अस्मादृशानाम् अन्तर्जालाध्येतॄणां सौकर्याय प्रतिमन्त्रं विविच्य तैत्तिरीयश्रुतेर् भट्टभास्करभाष्यं ज्ञानयज्ञाख्यं प्रकाश्यते। कदाचिदन्येषाम् अप्युपयोगाय स्यात्। दोषेषु दृष्टेषु सूचनीया वयम् (प्रत्येकस्मिन् पृष्ठे लेखनीचित्रनोदनेन github fork इति कृत्वा pull request इति प्रेषयितुं शक्यम्)!
उट्टङ्कितपाठः पराङ्कुशाचार्यजालक्षेत्राल् लब्धः।
सम्पादनेस्मिन् लब्धः पाठो (संहिताया भाष्यस्यापि च) यथापेक्षं परिवर्तितः । विवरणान्यधः।

मन्त्र-भाष्य-संवलनम्

यद्यपि भाष्य-संहितयोर्मेलनं पुस्तकेषु विद्यमानमेवं वर्तते, एकस्मिन् पत्र ऊर्ध्वभागे संहिता अविच्छिन्ना एकश्रुत्या प्रवर्तते । अधोभागे भाष्यमप्यविच्छिन्नवाक्यविभागम् । अत्र संहिता वाक्यव्यवस्थानुरोधेन तत्र तत्र विभक्ता ।

मन्त्रेषु परिवर्तनानि

समस्या-परिचयः -

कण्ठस्थीकरणसौकर्याय +अखिलाम् अपि संहितां पञ्चाति-नामसु भागेषु विभजन्ति।
एष पाठः प्रकाशितो बहुषु पुस्तकेषु जालक्षेत्रेषु च। एवं हि कण्ठस्थीकृत्य चानुवदन्ति।
प्रत्येकस्मिन् संहिताभागे तादृशे नानावाक्यानां मध्ये सन्धिः कृतो दृश्यते। यत्र तु पञ्चातिभेद इष्टः, वाक्यमध्येऽपि संहिताविभागः कृतः! तेन विनियोगदशायाम् अनुचिताः स्वरा आयान्ति बहुत्र। मन्त्रार्थावगमने ऽप्यनेन बाधाः सम्भवन्ति।

परिहारपरिचयः -

अत्र विनियोगं मनस्यवधार्य मन्त्रशो (यशुश्श [अर्ध]ऋक्शो वा) संहितापाठो विच्छिद्यते संयोज्यतेऽपि वा। विवरणान्यधः।
विनियोगदृष्ट्या ऽर्थावगमनदृष्ट्या च वाक्यान्ते ऽर्धर्चन्ते वा विरामः स्यान्, नान्यत्रेत्यस्मन्निश्चयः।

परिवर्तनक्रमे -

विनियोगानुसारेण 1-2-3 इति संख्या भाष्ये निर्दिष्टा पूर्वमुद्रितपुस्तकेषु । परन्तु तत्र वाक्यशो मन्त्रविभागः क्वचन न कृतः । अत्र अध्ययनसौकर्याय मन्त्रविभागः वाक्यव्यवस्था च कृता । सार्थकविनियोगेऽपि भिन्नवाक्यानां मध्ये विरामो गृह्यते, तत्र तेन च सन्धिविच्छेदो भवेदिति मतम्।
संहितामूले यत्र निगदेषु यजुषाम् ऋचाञ्च समाहारस् तत्रेयं यजुरिति, इयं ऋगिति न स्पष्टं प्रतिभासः । तेन भाष्याध्ययने मन्त्रविभागः निगदे कियत्पर्यन्तम् अनुवर्तत इति न ज्ञायते । अत इदानीमत्र व्याख्यानानुरोधेन मन्त्रविभागः कृतः ।

आश्रितः क्रमः

विभागसमये आदिम-अन्त्यपदयोः प्रकृतिस्वराः यदि संहितामात्रदर्शनेनास्पष्टाः तत्र पदपाठं पश्यामः। इत्थं प्रकृतिस्वरे ज्ञाते तु यथापेक्षं पाणिनीयनियमान् संहिताभागञ्चावलोक्य स्वरव्यत्ययं सम्पादयामः।
क्वचित् विनियोगस्यैकत्वेऽपि वाक्यानि भिन्नानि, प्रतीकानि च भिन्नानीत्यस्मात् कारणात् सन्धिविच्छेदः कृतः, यथापेक्षं स्वराश्च परिवर्तिताः । तादृशस्थलेषु अवगाहनाय संयुक्तमन्त्रः इति पीठिकया साकं पूर्णमन्त्रः स्थापितः ।
क्वचिद् एकस्यैव मन्त्रस्य विनियोगः विभज्योक्तो भाष्ये । तत्र मन्त्रं विच्छिद्य विनियोगानुसारेण पादशः, अर्धर्चशः, पादोनर्क्-शः मन्त्रा विभज्य निर्दिष्टाः । पञ्चमप्रपाठके विनियोगद्वयस्योदाहरणं दृश्यते - **त्रय॑स्त्रिँश॒त्तन्त॑वो॒ ये वि॑तत्नि॒रे य इ॒मय्ँ य॒ज्ञँ स्व॒धया॒ दद॑न्ते । तेषा॑ञ्छि॒न्नम्प्रत्ये॒तद्द॑धामि॒ स्वाहा॑। तं घ॒र्मो दे॒वाँ अप्ये॑तु ॥ [46] इति मन्त्रस्य टीका -“13 .त्रयस्त्रिंशदिति त्रिष्टुभा च”’ इति । अयं पूर्वमन्त्रस्य विनियोगभागः । तथा " 14अन्यं कपालं तेषु विसृजति - घर्म इति ॥"’ अयं चोत्तरविनियोगभाष्यभागः । अत्र वस्तुतः 13-14 मिलित्वा त्रिष्टुप् भवति ।
क्वचिद् भाष्ये अनुष्टुप्, जगती, इत्यादि दिशा छन्दांसि सूचितानि । तेषां छन्दसां सुज्ञानायाक्षरगणनया मन्त्रेषु विभागः कृतः । एतदर्थं संहितान्तरमपि क्वचिदवलोक्तम्।

अध्याहारः ऊहश्च

मन्त्रेष्वध्याहाराः […. ] इति चिहिताः। यथा - अमृता॑ अ॒मृते॑न॒ [उत्पुनामि] स्वाहा॑ राज॒सूया॑य॒ चिता॑नाः ॥ अत्र उत्पुनामि इत्ययमध्याहृतभागः ॥
मन्त्रेषु +ऊहाः {…} इत्य् आवरणभागे निर्दिष्टः । यथा 1/8-25 इत्यत्र एकस्मिन् मन्त्रे द्विवचनं पठ्यते । परन्त्व् अध्याहार्यं क्रियापदमेकवचनमस्ति । तत्र द्विवचननिर्देश ऊह्यः । यथा - “त्रिणवत्रयस्त्रिँ॒शौ स्तोमौ॑ {त्वामवताम्} शाक्वररैव॒ते साम॑नी॒ {त्वामवताम्}” इत्यादि।

भाष्यविशेषांशाः

अत्र भट्टभास्करभाष्योक्त-विशेषांशसङ्ग्रहः अस्ति ।
- पदपाठस्य अनित्यत्वविषये १-काण्डे ५ प्रपाठके इदमुच्यते । `त्वसमसीमनेमेत्यनुच्चानि’ इति त्वशब्दस्यानुदात्तत्वात्तस्याख्यातेनैकपद्यं मन्यन्ते पदकाराः । इति । तेन पदकारा इतिपदेन पदपाठस्यानित्यत्वं सूचितं भवति ।
- संहिताभागे क्वचिद् यजूंषि, क्वचिद् ऋचश्च भवन्ति ।तत्र ‘पुरस्तादुपयामा यजुषा गृह्यन्ते’ इति सामान्यनियमः । तत्रापवादः १-४प्रपाठके ३ अनुवाके भट्टभास्कराचार्येण प्रतिपादितः ।
“अत्रेदमुक्तमाचार्येण” - (उक्तमाचार्येण २-१-९) इति १-७-१ आदिमभागे प्रथममन्त्रव्याख्याने प्रयुक्तम् । कोयमाचार्यः ?
शाखान्तरपाठोदाहरणम्
- २का.-५प्र.-९ -अनु.
  आ व॑ह दे॒वान्दे॑वय॒ते यज॑माना॒येति॑ ,भ्रातृ॑व्यमस्मै जनयेत् । आ व॑ह दे॒वान्यज॑माना॒येत्या॑ह । यज॑मानमे॒वैतेन॑ वर्धयति ।
  अत्र टीका - 6यद्ब्रूयादिति ॥ आवह देवान् यजमानाय इत्यन्ता निवित् । शाखान्तरेषु तु ‘आवह देवान् देवयते यजमानाय’ इति पाठः ।
२का.-५प्र.-९ -अनु.
- सा॒धु ते॑ यजमान दे॒वतेत्या॑ह । आ॒शिष॑मे॒वैतामा शा॑स्ते ।
  यद्ब्रू॒याद् यो॑ऽग्निँ होता॑र॒मवृ॑था॒ इति॑ ।
- अत्र टीका- स्मः स्याम वयं होतारः सर्वदा तवेति मन्त्रार्थं दर्शयति - आशिषमिति ॥ हे यजमान इज्यमाना देवता तव साधयित्री अभिमतानां इत्येतामाशिषमनेनाशास्ते । भवत्येव च तत्फलमिति । अत्र ‘साधु ते यजमान देवता योऽग्निं होतारमवृथाः’ इत्यध्वर्युप्रवरानुवाकेन शाखान्तरीयपाठः ।
शाखान्तरपाठनिराकरणम्- संहितायामिति निर्देशः (२-५-९) यद्ब्रू॒यात्सू॑पावसा॒ना च॑ स्वध्यवसा॒ना चेति॑ प्र॒मायु॑को॒ यज॑मानस्स्याद्य॒दा हि प्र॒मीय॒तेऽथे॒मामु॑पाव॒स्यति॑ सूपचर॒णा च॑ स्वधिचर॒णा चेत्ये॒व ब्रू॑या॒द्
- यदा हीत्यादि ॥ मृत्युभिः पृथिवीमुपेत्यावस्यतीति । एवमिदं शाखान्तरीयं पाठं निन्दित्वा पाठान्तरं दर्शयति ।
१-७ प्रपाठके उक्तं च प्रातिशाख्ये इति प्रातिशाख्योदाहरणं कृतम् ।

भाष्यसमीकरणम्

क्वचिन् मन्त्राणां व्याख्या पूर्वमेवागता इत्यस्मात् ‘व्याख्यातं पूर्वत्र’ इति, ‘गतमन्यत् ’ इत्यादिदिशा भाष्य उच्यते । तत्र अध्येतृसौकर्याय पूर्वतनभाष्यभाग एव सूचिरूपेण स्थापितः । तेन अयमत्र पूर्वतनभाग इति स्पष्टं ज्ञायते ।
भाष्ये लुप्तपङ्किनिवेशः क्वचित् कृतः।
भाष्ये टङ्कणदोषः क्वचित् निवारितः ।
टङ्कितसञ्चिकासु दोषः द्वेधा भवति। सुष्ट्वर्थापरिज्ञानेन अनर्थकशब्द-अपार्थकशब्दप्रयुक्त एकः । टङ्कणकाले अनवधानेन अपरः । इदं प्रासङ्गिकमुक्तम् ॥ इति । अपरो यथा - तत्र च ते व्यतृष्यन् इति स्थाने व्यतृप्यन् इति । (व्यतृप्यन् भूयोपि ऋद्ध्यभावेन विविधं तृष्यन्तोभवन् ।) इत्युदाहरणम् । एतादृशाः तत्रतत्र भवन्तः समीकृताः ।
क्वचित् वाक्यामध्ये दण्डः अनवधानेन स्थापितः । सच निष्कासितः ।योग्यस्थाने पूरणेन सार्थकीकृतः । यथा -“उपासदत् उपसीदति दोग्धा । ऌदित्वादङ् “। इति । अत्र “उपासदत् उपसीदति । दोग्धा ऌदित्वादङ् ।इति वाक्यं समीचीनम् ।
भाष्ये क्वचिन् मन्त्राणां व्याख्या नास्ति ।
- यथा - पञ्चमप्रपाठके तद्रेत॑स्सि॒क्तन्न इत्यादि ३५-तः ४० पर्यन्तम् ।
- भाष्योक्तप्रतीकानि मूले क्वचित् पूर्वापरीकरेणोपलभ्यते । यथा - ५ प्रपाठके पुत्रस्येति ॥ अमुष्मा+++(अमुष्मै इति पदम् उत्तरमूले उपलभ्यते । अत्र नोपलभ्यते)+++ इत्यत्र यथा नारायणाय केशवायेति ।
भाष्ये ५ प्रपाठकेे केचित्, अन्ये इति पक्षद्वयम् उल्लिखितम् । अस्य विवरणं न लब्धम् । केचित्कारपक्षः कः अन्य इति कस्य वोल्लेख इत्यादि विचारणीयम् ।
क्वचित् अन्ये एके इति उल्लिखितम् ।यथा “अत्र वृत्तिद्वययोगात्संशये सङ्ख्यया त्रिष्टुबित्येके । ‘आद्यात्सन्देहे । देवतादिभ्यश्च’ इति जगतीत्यन्ये ॥” इति । ब्राह्मण्यां क्षत्रियेण जातस्येत्येके ।
क्वचिद् केचित्कारपक्षे अस्वारस्यं सूचितम् । यथा - १-७प्रपाठके “केचिदाहुः - ‘आश्रावयेति चतुरक्षरमस्तु श्रौषडिति चतुरक्षरं यजेति द्व्यक्षरं ये यजामह इति पञ्चाक्षरं द्व्यक्षरो वषट्कार एष वै सप्तदशः प्रजापतिः’ इत्यस्यैकाक्षरादारभ्योच्यन्ते, इति । तेषां बहुव्रीहिस्वरो नोपपद्यते ।” इति ।

विषयपरिष्कारः

1काण्डे 8-प्रपाठके 11 अनुवाके अयं मन्त्रः प्रस्तुतः । [] चिन्हान्तर्गतभागः मन्त्रस्य पूर्णरूपतां स्पष्टयति । संहितायां पूर्णमन्त्रः न पठितः ।
शु॒क्रा व॑श्शु॒क्रेणोत्पु॑नामि [स्वाहा॑ राज॒सूया॑य॒ चिता॑नाः ॥]
च॒न्द्राश्च॒न्द्रेण [उत्पुनामि , स्वाहा॑ राज॒सूया॑य॒ चिता॑नाः॥]
अमृता॑ अ॒मृते॑न॒ [उत्पुनामि] स्वाहा॑ राज॒सूया॑य॒ चिता॑नाः ॥
अत्र भाष्यम्- " केचित्तु - त्रिभिरुत्पवनमाहुः । तदा ‘शुक्रा वश्शुक्रेणोत्पुनामि स्वाहा राजसूयाय चितानाः’ इति ‘अमृता अमृतेनोत्पुनामि स्वाहा राजसूयाय चितानाः’ इति ‘अमृता अमृतेनोत्पुनामि स्वाहा राजसुयाय चितानाः’ इति प्रयोगाः ॥ " इति ।
अत्र संहितानुरोधात् " च॒न्द्राश्च॒न्द्रेण उत्पुनामि स्वाहा॑ राज॒सूया॑य॒ चिता॑नाः॥” इति भाष्ये स्यात् । द्विवारम् ‘अमृता’ इति मन्त्रग्रहणे कारणं न पश्यामः ।

सम्पादकस्य टिप्पन्यः

संहिता-भाष्ययोर्मध्ये पूर्वतनपुस्तकापेक्षया ऽनेकधा व्यत्यासो ऽस्मिंसंस्करणे कृतः । तत्र तत्र “संपादकस्य लेख” इति किमपि लिख्यते ।
यत्राधिकजिज्ञासा भवति तत्रापि सम्पादकस्य लेख इति निर्दिष्टम् । तत्र क्वचित् परिशीलनीयमपि वाक्यजातं भवति ।
क्वचिन् मन्त्राणां व्याख्या नास्ति । यथा - ए॒वैनँ॑ समा॒नाना॑ङ्करो॒त्यथो॑ देवलो॒कादे॒व म॑नुष्यलो॒के प्रति॑ तिष्ठति । एतादृशस्थलेषु सम्पादकस्य लेख इति स्थापितम् । तेन अन्यत्र भाष्यादिष्वैतादृशवाक्यजातस्यार्थोपलब्धावत्र तदर्थो निवेशितुं सुकरो भवति ।

किं अन्यत् कार्यं विद्यते अत्र कर्तुम्

यस्मिन् भागे ??? चिह्नं विद्यते तत्र मुद्रितपुस्तकानुसारेण वाक्यानि योजनीयानि ।
इदानीं टङ्कितभट्टभास्कभाष्यस्य मुद्रितपुस्तकेन सह तोलनं कार्यम् । क्वचित् पङ्क्तयः लुप्ताः