०१

3यदाऽऽरण्यैरिति ॥ यदाऽऽरण्यैः पशुभिः संस्थापयेत् यागान्तं कर्म समापयेत् तदा तेषां विरुद्धस्वभावत्वात् अत्यन्तसंश्लिष्टौ पितापुत्रावपि अस्य राज्ये व्यवस्येतां विरुद्धाध्यवसायौ स्याताम् ।

व्यध्वा॑नᳵ क्रामेयुः ।
विदू॑र॒ङ्ग्राम॑योर्ग्रामा॒न्तौ स्या॑ताम् ॥2॥

व्यध्वा॑नᳵ क्रामेयुः ।
विदू॑र॒ङ्ग्राम॑योर्ग्रामा॒न्तौ स्या॑ताम् ॥2॥

अध्वानश्च विक्रामेयुः अध्ववर्तिनो जनाः अध्वानः तात्स्थ्यात् ताच्छब्द्यं, मञ्चाः क्रोशन्तीतिवत्, ते विरुद्धं क्रामयेयुः परस्परस्य बाधका भवेयुः तादृशत्वादारण्यानामपि । विदूरमिति द्वयोः ग्रामयोः द्वौ ग्रामान्तौ ग्रामसीमानौ ग्रामयोर्विदूरं यथा तथा स्याताम् प्रवर्तेयाताम् अरण्यप्रायत्वेनानावृतत्वात् निजसीमातिक्रमेण वृत्तेः । यथा द्वयोरेव सर्वेषामिति तेन पुनर्ग्रामग्रहणम् ।

ऋ॒क्षीका॑ᳶ पुरुषव्या॒घ्राᳶ प॑रिमो॒षिण॑ आव्या॒धिनी॒स्तस्क॑रा॒ अर॑ण्ये॒ष्वाजा॑येरन् ।

ऋ॒क्षीका॑ᳶ पुरुषव्या॒घ्राᳶ प॑रिमो॒षिण॑ आव्या॒धिनी॒स्तस्क॑रा॒ अर॑ण्ये॒ष्वाजा॑येरन् ।

ऋक्षीकादयो हिंस्रजन्तवः । त एवारण्येष्वाजायेरन् सर्वतो जायेरन्, न तु मृगवानरतापसमयूरादयः । पुंव्याघ्राः पुरुषव्याघ्राः । परिमोषिणो मार्गचोराः । आव्याधिन्यः सर्वतस्ताडयित्र्यस्सेनाः, या गणशो वर्तमानाः हिंसन्ति ‘वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । तस्कराः मायाविनो हर्तारः ‘तद्बृहतोः’ इति सुट् ॥

तदा॑हुः ।
अप॑शवो॒ वा ए॒ते ।
यदा॑र॒ण्याः ।
यदा॑र॒ण्यैस्सँ॑स्था॒पये॑त् ।
क्षि॒प्रे यज॑मान॒मर॑ण्यम्मृ॒तँ ह॑रेयुः ।
अर॑ण्यायतना॒ ह्या॑र॒ण्याᳶ प॒शव॒ इति॑ ।

तदा॑हुर् - “अप॑शवो॒ वा ए॒ते ।
यदा॑र॒ण्याः ।

यदा॑र॒ण्यैस्सँ॑स्था॒पये॑त् क्षि॒प्रे यज॑मान॒मर॑ण्यम्मृ॒तँ ह॑रेयुः ।

अर॑ण्यायतना॒ ह्या॑र॒ण्याᳶ प॒शव॒” इति॑ ।

तदा॑हुर् - “अप॑शवो॒ वा ए॒ते ।
यदा॑र॒ण्याः ।

यदा॑र॒ण्यैस्सँ॑स्था॒पये॑त् क्षि॒प्रे यज॑मान॒मर॑ण्यम्मृ॒तँ ह॑रेयुः ।

अर॑ण्यायतना॒ ह्या॑र॒ण्याᳶ प॒शव॒” इति॑ ।

4तदाहुरिति ॥ तत्र आरण्यसंस्थापनायां दोषान्तरमप्याहुः । अपशवः पशुकार्याकरणादारण्याः । तस्मात् आरण्यसंस्थापनायां पशुयागो न कृत इति वृधा आरण्यपशुहिंसाकारिणं क्षिप्रे काले मृतं यजमानं अरण्यं हरेयुः प्रापयेयुः । अरण्यस्थाना ह्यारण्याः पशवो भवन्ति । आरण्यपशुयाजिनो यजमानस्य इदमेव फलं स्यात् ।

यत्प॒शून्नालभे॑त ।
अन॑वरुद्धा अस्य प॒शव॑स्स्युः ।
यत्पर्य॑ग्निकृतानुत्सृ॒जेत् ॥3॥
य॒ज्ञ॒वे॒श॒सङ्कु॑र्यात् ।

यत्प॒शून्नालभे॑त + अन॑वरुद्धा अस्य प॒शव॑स्स्युः ।

यत्पर्य॑ग्निकृतानुत्सृ॒जेद् यज्ञवेश॒सङ्कु॑र्यात् ।

यत्प॒शून्नालभे॑त + अन॑वरुद्धा अस्य प॒शव॑स्स्युः ।

यत्पर्य॑ग्निकृतानुत्सृ॒जेद् यज्ञवेश॒सङ्कु॑र्यात् ।

यत्पशूनिति । अथ यद्यारण्यानां पशूनां आलम्भ एव न क्रियते आलभ्य तैत्संस्थापने दोषो भवति चेद्वरमनालम्भ एवेति भावः ।
तन्न सुन्दरमित्याह - अनवरुद्धा इति । आलम्भनमात्रमकुर्वाणस्य अस्य यजमानस्य आरण्याः पशवोऽनवरुद्धा अविधेयास्स्युः ।

यत्प॒शूना॒लभ॑ते ।
तेनै॒व प॒शूनव॑रुन्धे ।
यत्पर्य॑ग्निकृतानुत्सृ॒जत्यय॑ज्ञवेशसाय ।
अव॑रुद्धा अस्य प॒शवो॒ भव॑न्ति ।

यत्प॒शूना॒लभ॑ते ।
तेनै॒व प॒शूनव॑रुन्धे ।
यत्पर्य॑ग्निकृतानुत्सृ॒जत्यय॑ज्ञवेशसाय ।
अव॑रुद्धा अस्य प॒शवो॒ भव॑न्ति ।

यत्प॒शूना॒लभ॑ते ।
तेनै॒व प॒शूनव॑रुन्धे ।
यत्पर्य॑ग्निकृतानुत्सृ॒जत्यय॑ज्ञवेशसाय ।
अव॑रुद्धा अस्य प॒शवो॒ भव॑न्ति ।

यदित्यादि । गतम् । अथ मतं आलभ्यैवारण्याः पशवः पर्यग्निकरणानन्तरमुत्स्रष्टव्याः, तत उभय्यपि दोषप्रसक्तिर्न भविष्यतीत्याक्षिपति ।

न य॑ज्ञवेश॒सम्भ॑वति ।
न यज॑मान॒मर॑ण्यम्मृ॒तँ ह॑रन्ति ।
ग्रा॒म्यैस्सँ स्था॑पयति ।
ए॒ते वै प॒शवः॒ क्षेमो॒ नाम॑ ।
सम्पि॑तापु॒त्रावव॑स्यतः ।
समध्वा॑नᳵ क्रामन्ति ।
स॒म॒न्ति॒कङ्ग्राम॑योर्ग्रामा॒न्तौ भ॑वतः ।
नर्क्षीका॑ᳶ पुरुषव्या॒घ्राᳶ प॑रिमो॒षिण॑ आव्या॒धिनी॒स्तस्क॑रा॒ अर॑ण्ये॒ष्वाजा॑यन्ते ॥4॥

न य॑ज्ञवेश॒सम्भ॑वति ।
न यज॑मान॒मर॑ण्यम्मृ॒तँ ह॑रन्ति ।
ग्रा॒म्यैस्सँ स्था॑पयति ।
ए॒ते वै प॒शवः॒ क्षेमो॒ नाम॑ ।
सम्पि॑तापु॒त्रावव॑स्यतः ।
समध्वा॑नᳵ क्रामन्ति ।
स॒म॒न्ति॒कङ्ग्राम॑योर्ग्रामा॒न्तौ भ॑वतः ।
नर्क्षीका॑ᳶ पुरुषव्या॒घ्राᳶ प॑रिमो॒षिण॑ आव्या॒धिनी॒स्तस्क॑रा॒ अर॑ण्ये॒ष्वाजा॑यन्ते ॥4॥

यज्ञवेशसमिति । यागार्थमालम्भनं, तत्रालब्धानामयागं कुर्वन् यज्ञविनाशकार्येव स्यात् । कुतस्त्यमिदं पूर्वापरविप्रतिषिद्धं प्रयोगज्ञानमिति भावः । वेशश्शब्दात् ‘अनसन्तान्नपुंसकात्’ इत्यच् समासान्तः ॥