११ दर्शपूर्णमासप्रायश्चित्तमन्त्राः

ब्रह्म॑ प्रति॒ष्ठा मन॑सो॒ ब्रह्म॑ वा॒चः ।
ब्रह्म॑ य॒ज्ञानाँ॑ ह॒विषा॒माज्य॑स्य ।
अति॑रिक्त॒ङ्कर्म॑णो॒ यच्च॑ ही॒नम् ।
य॒ज्ञᳶ पर्वा॑णि प्रति॒रन्ने॑ति क॒ल्पय॑न् ।
स्वाहा॑कृ॒ताऽऽहु॑तिरेतु दे॒वान् ।

ब्रह्म आत्मा कर्मणामपादानम् । यथा - ‘यत एव यज्ञं प्रयुङ्क्ते । तदेनं प्रतिष्ठापयति’ इति । ईश्वरस्य क्रियाशक्तिः वाताख्यः विश्वोपादानभूतः परमात्मा । तदेव ब्रह्म प्रतिष्ठा मनसः, वाचः, यज्ञानां, तत्साधनानां च हविषां, आज्यस्य च । तस्मात् अस्य कर्मणो यदतिरिक्तं मात्राधिक्येन कृतं यच्च हीनं मात्राया ऊनं तत्सर्वं यज्ञः यष्टव्यं तदेव ब्रह्म कल्पयन् गुणीकुर्वन् फलसाधनसमर्थं कुर्वन् पर्वाणि यागकालांश्च प्रतिरन् सम्यङ्निर्वर्तितयागतया वर्धयन् अशून्यं कुर्वन् एति अविच्छेदेन वर्तते । तदर्थं इयं स्वाहाकृता स्वाहाकारेण संस्कृता आहुतिः देवान् एतु गच्छतु तेषां स्थितये भवतु ॥

आश्रा॑वितम॒त्याश्रा॑वितम् ।
वष॑ट्कृतम॒त्यनू॑क्तञ्च य॒ज्ञे ।
अति॑रिक्त॒ङ्कर्म॑णो॒ यच्च॑ ही॒नम् ।
य॒ज्ञᳶ पर्वा॑णि प्रति॒रन्ने॑ति क॒ल्पय॑न् ।
स्वाहा॑कृ॒ताऽऽहु॑तिरेतु दे॒वान् ॥111॥

2आश्रावितमिति ॥ अस्मिन् यज्ञे यत् आश्रावितं सम्यङ्निर्वर्तिताश्रावणं अत्याश्रावितं असमीचीनाश्रावणं वषट्कृतं सम्यक् वषट्कारेण दत्तं अत्यनूक्तं असमीचीनानुवचनम् ।
अतिरिक्तमित्यादि । समानम् । समीचीनकरणमत्र कल्पनं वेदितव्यम् ॥

• तस्मात् अस्य कर्मणो यदतिरिक्तं मात्राधिक्येन कृतं यच्च हीनं मात्राया ऊनं तत्सर्वं यज्ञः यष्टव्यं तदेव ब्रह्म कल्पयन् गुणीकुर्वन् फलसाधनसमर्थं कुर्वन् पर्वाणि यागकालांश्च प्रतिरन् सम्यङ्निर्वर्तितयागतया वर्धयन् अशून्यं कुर्वन् एति अविच्छेदेन वर्तते । तदर्थं इयं स्वाहाकृता स्वाहाकारेण संस्कृता आहुतिः देवान् एतु गच्छतु तेषां स्थितये भवतु ॥

यद्वो॑ देवा अतिपा॒दया॑नि ।
वा॒चा चि॒त्प्रय॑तन्देव॒हेड॑नम् ।
अ॒रा॒यो अ॒स्माँ अ॒भिदु॑च्छुना॒यते॑ ।
अ॒न्यत्रा॒स्मन्म॑रुत॒स्तन्निधे॑तन ।

3यद्व डति जगती त्रिष्टुब्वा ॥ हे देवाः! मरुतः! युष्माकं संबन्धि यत् कर्म अहं अतिपादयानि अतिपन्नं यथाकामं करोमि । अकरणं अन्यथा करणं चातिपत्तिः । कामचारकरणे लोट् । वाचा चित् वाचा च, सामर्थ्यात् मनसा चेति गम्यते । प्रयतं प्रकर्षेण यतं उपरतम् । यम उपरमे । अत एव देवहेडनं देवानां क्रोधनम् । यच्चास्मान् अरायः निर्धनान् । ‘ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वं रैशब्दादपि भवति । अभिदुच्छुनायते आभिमुख्येन नाशयति अस्मान्वा अभिलक्ष्य दुच्छुनेवाचरति । दुच्छुना दारिद्र्यम्, तदिवास्मान् पीडयतीति यावत् । ईदृशं अतिपन्नं कर्म तत् अस्मत्तः अन्यत्र निधेतन स्थापयत तत्फलं अस्मासु मा भूत् । दधातेर्लिङि ‘लिङ्याशिष्यङ्’ यासुट्, ‘अतो येयः’ ‘तप्तनप्तनधनाश्च’ इति तनादेशः ॥

त॒तम्म॒ आप॒स्तदु॑ तायते॒ पुनः॑ ।
स्वादि॑ष्ठा धी॒तिरु॒चथा॑य शस्यते ।
अ॒यँ स॑मु॒द्र उ॒त वि॒श्वभे॑षजः ।
स्वाहा॑कृतस्य॒ समु॑तृप्णुतर्भुवः ।

4ततं म इति जगती ॥ मम आपः कर्म ततं विस्तीर्णं यावज्जीवसंकल्पात् ।
तद् एव इदानीं अनेन होमेन पुनः तायते भूयोपि विस्तीर्यते । किञ्च - स्वादिष्ठा स्वादुतमा धीतिः धारकं हविः । संज्ञायां क्तिन् । उचथाय कर्मणे हविषः समवायाधारत्वात् उचथः । उच समवाये, औणादिकः थप्रत्ययः । यत्र समवैति तदर्थं स्वादिष्ठं भूत्वा अनेन होमेन हविः शस्यते, प्रशस्ततां भजते । यस्मादेवं तस्मात् अयं समुद्रः समुद्रोपमम् इदं दीयमानं आज्यं, अपि च विश्वभेषजः सर्वानिष्ट-शमनहेतुः, न तु धृतान्तरवत् कतिपयरोगभेषजम् ।
तस्य तादृशस्य स्वाहाकृतस्य स्वाहाकारेण प्रदत्तस्य समु तृप्णुत, उकारो ऽवधारणे, संतृप्यत, यस्य णुत्वम् । हे ऋभुवः! देवाः! । छान्दसः उवङादेशः । सुहितार्थयोगे षष्ठीसमासप्रतिषेधेन षष्ठ्याः ज्ञापितत्वात् स्वाहाकृतस्येति षष्ठी ।

इ॒मञ्जी॒वेभ्य॑ᳶ परि॒धिन्द॑धामि ।
मैषान्नु॑गा॒दप॑रो॒ अर्ध॑मे॒तम् ।
श॒तञ्जी॑वन्तु श॒रद॑ᳶ पुरू॒चीः ।
ति॒रो मृ॒त्युन्द॑धता॒म्पर्व॑तेन ।

5इमं जीवेभ्य इति त्रिष्टुप् ॥ जीवेभ्यः जीवनार्थं जीवानां वा परिधिं सर्वतः धातारं रक्षकं दधामि स्थापयामि एतद्धोमात्मकम् । अतः एषां अनेन होमेन रक्षितानां जीवानां मध्ये अपरः कश्चिदपि मा गात् मा गमत् । नु इति क्षिप्रार्थे । एतमर्धं पुरुषायुषस्य प्रथमार्धं पञ्चाशद्वर्षलक्षणं आयुष्ट्वेन मा गात् तावत्यायुषि मा मृतेति यावत् । यद्बा - एतमर्थं ऋद्धिं ऋद्धिहेतुम् । वर्णव्यत्ययो वा एतमर्धम् । प्रथमे पक्षे छान्दसमाद्युदात्तत्वम् । किन्तु शतं जीवन्तु शरदः संवत्सरान् पुरूचीः पुरून् बडून्वा नानाविधान् भोगान् अञ्चतीति, नकाराकारयोः लुप्तयोः ‘चौ’ इति दीर्घत्वम् । अत एव मृत्युं तिरोदधतां विनष्टं कुरुताम् पर्वतेन पर्वणि क्रियमाणेन अनेन होमेन । ‘पर्वमरुद्भ्यां तन्’ इति तन्प्रत्ययः । पर्वतवदभेद्येन वा ॥

7यत इन्द्रेति पथ्या बृहती ॥ हे इन्द्र! यतः मृत्युरोगचोरादेर्हेतोः वयं भयामहे बिभीमः । व्यत्ययेन शप्, आत्मनेपदं च । ततः नः अस्माकं यथा भयं न भवति तथा कृधि कुरु । शपो लुकि, ‘श्रुशृणुपृकृवृभ्यः’ इति घिभावः । हे मघवन्! तव या ऊतिः रक्षा अनितरसाधारणी तत् तस्याः नः अस्मदर्थं तां रक्षां कर्तुं त्वमेव शग्धि शक्तो वर्तस्व । छान्दसो वर्तमाने लोट्, प्राक्काले वा । त्वदीयरक्षाशक्तेः प्रदर्शनकालोऽयम् । ‘ऊतियूति’ इति क्तिनः उदात्तत्वम् । किञ्च - विद्विषः शत्रून् विमृधः सङ्ग्रामांश्च जहि विनाशय । ‘हन्तेर्जः’ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शासो भारद्वाजः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सुअस्तिदा᳓ विश᳓स् प᳓तिर्
वृत्रहा᳓ विमृधो᳓ वशी᳓
वृ᳓षे᳓न्द्रः पुर᳓ एतु नः
सोमपा᳓ अभयंकरः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svastidā́ḥ ← svastidā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśáḥ ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vaśī́ ← vaśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vimr̥dháḥ ← vimŕ̥dh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

purás ← purás (invariable)

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhayaṁkaráḥ ← abhayaṁkará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

somapā́ḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स्व॒स्ति॒ऽदाः । वि॒शः । पतिः॑ । वृ॒त्र॒ऽहा । वि॒ऽमृ॒धः । व॒शी ।
वृषा॑ । इन्द्रः॑ । पु॒रः । ए॒तु॒ । नः॒ । सो॒म॒ऽपाः । अ॒भ॒य॒म्ऽक॒रः ॥

• svastidā ← svasti
• [noun], neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• svastidā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

• viśas ← viś
• [noun], genitive, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vṛtrahā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• vimṛdho ← vimṛdhaḥ ← vimṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine

• vaśī ← vaśin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; controlling; regnant; authoritative.”

• vṛṣendraḥ ← vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣendraḥ ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pura ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• somapā ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drinking.”

• abhayaṅkaraḥ ← abhayaṃkara
• [noun], nominative, singular, masculine

स्वस्तिदाः स्वस्तेरविनाशस्य दाता विशस्पतिः सर्वस्याः प्रजायाः पालयिता वृत्रहा वृत्राणां शत्रूणां हन्ता विमृधः संग्रामकारी वशी वशीकर्ता वृषा वर्षिता कामानां सोमपाः सोमस्य पाता एवंविधः इन्द्रः अभयंकरः अभयस्य भयराहित्यस्य कर्ता सन् नः अस्माकं पुर एतु पुरतो गच्छतु ॥

8स्वस्तिदा इत्यनुष्टुप् ॥ स्वस्तिदा अविनाशस्य दाता विशः विश्वस्याः प्रजायाः पतिः वृत्रहा पापादेर्हन्ता विमृधः विनिवारितसङ्ग्रामः । छान्दसस्समासान्तः, विभक्तिव्यत्ययो वा । वशी जितेन्द्रियः वृषा सेक्ता ईदृशः इन्द्रः अस्माकं पुरः एतु अग्रतः रक्षकभावेन वर्तताम् । स्वस्तिदा शोभनं भावं अस्मभ्यं ददत् अभयंकरः भयनिवृत्तेः कर्ता वक्ता वा माभैषीरिति । ‘मेघर्तिभयेषु’ इति खल्विधीयमानः अभयेऽपि भवति ॥

English translation:

“May Indra, the granter of prosperity, the lord of men, the slayer of Vṛtra, the warrior, the subduer, theshowerer, the drinker of the Soma, the assurer of safety, come to our presence.”

As the lord of the clan who gives well-being, the Vr̥tra-smasher,
(smasher) of the scornful, exerting his will—
let the bull Indra go before us, the soma-drinker, the creator of
fearlessness.

Lord of the clan, who brings us bliss, Strong, Warrior, Slayer of the fiend,
May India, Soma-drinker, go before us, Bull who gives us peace.

Der heilspendende Clanherr, der Vritratöter, der die Verächter vertreibt, der Gebieter, der Bulle Indra soll uns vorangehen, der Somatrinker, der Sicherheit schafft.

Der Segen schenkt als Stammes Herr den Vritra schlägt, den Feind bezwingt, Als Stier geh Indra uns voran, der Soma trinkt und Frieden schafft.

Дающий счастье господин племен,
Убийца Вритры, гонитель тех, кто презирает (нас), властелин,
Бык-Индра пусть идет впереди нас,
Любящий пить сому, создающий безопасность!

• इन्द्र:
• शासो भारद्वाजः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वस्तिदा)कल्याण का दाता (विशस्-पतिः) प्रजा का पालक (वृत्रहा) आक्रमणकारी पापी, विरोधी का हन्ता-मारनेवाला-नष्ट करनेवाला (विमृधः) विशिष्ट संग्रामवाली सेनाओं का वशकर्ता (वृषा) सुखवर्षक (इन्द्रः) परमात्मा या राजा (सोमपाः) उत्पन्न-पदार्थों का रक्षक परमात्मा या सोमरस का पानकर्ता राजा (अभयङ्करः) अभयदाता (नः पुरः) हमारे आगे (एतु) प्राप्त हो या चले ॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा कल्याण का देनेवाला, उपासक प्रजा का रक्षक, उपासक के विरोधियों को नष्ट करनेवाला, संघर्ष करनेवाली प्रवृत्तियों का वशकर्ता, सुखवर्षक, उत्पन्न पदार्थों का रक्षक, अभयदाता रूप में साक्षात् होता है एवं राजा कल्याणदाता, प्रजा का रक्षक, आक्रमणकारी शत्रुसेनाओं को वश में करनेवाला, सोमरस का पान करनेवाला, संकट के अवसर पर आगे बढ़नेवाला हो ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वस्तिदाः) कल्याणदाता (विशस्-पतिः) प्रजायाः पालकः (वृत्रहा) आवरणकर्त्तुः पापिनो विरोधिनो हन्ता (विमृधः-वशी) विशिष्टः संग्रामो यासां ताः विरोधिनीः सेनाः-तस्याः-वशकर्त्ता “मृधः संग्रामनाम” [निघ० २।१७] (वृषा) सुखवर्षकः (इन्द्रः) परमात्मा राजा वा (सोमपाः) उत्पन्न-पदार्थानां रक्षकः “सोमपाः सर्वपदार्थरक्षकः” [ऋ० १।४।२ दयानन्दः] सोमरसस्य पानकर्त्ता वा (अभयङ्करः) अभयदाता (नः पुरः-एतु) अस्माकं सम्मुखं प्राप्नोतु-अग्रे गच्छतु वा ॥२॥

आ॒भिर्गी॒र्भिर्यदतो॑ न ऊ॒नम् ॥114॥
आप्या॑यय हरिवो॒ वर्ध॑मानः ।
य॒दा स्तो॒तृभ्यो॒ महि॑ गो॒त्रा रु॒जासि॑ ।
भू॒यि॒ष्ठ॒भाजो॒ अध॑ ते स्याम ।

9आभिरिति त्रिष्टुम् ॥ हे हरिवः! अश्ववन्! आभिः अस्मदुक्ताभिः गीर्भिः वर्धमानः त्वं आप्यायय वर्धय । किं? यत् अतः अस्माभिः अनुष्ठितात् कर्मणः ऊनं विकलं आसीत्, तत्सर्वं आप्यायय । यदा त्वं स्तोतृभ्यः स्तोत्रर्थं महि महत् अत्यर्थं सादरं गोत्राणि मेघान् रुजासि वृष्ट्यर्थं भिनक्षि तदा तथा स्तोतृत्ववत्सलः त्वं अस्माकं स्तोतॄणां कर्म संपूरयेति भावः । रुजेर्लेट्याडागमः । अध अत एव वयं ते त्वत्सकाशात् भूयिष्ठभाजः स्याम बहुतमानां धनादींना लब्धारो भूयास्म ॥

अना॑ज्ञातय्ँ॒यदाज्ञा॑तम् ।
य॒ज्ञस्य॑ क्रि॒यते॒ मिथु॑ ।
अग्ने॒ तद॑स्य कल्पय ।
त्वँ हि वेत्थ॑ यथात॒थम् ।

10अनाज्ञातमिति द्वे अनुष्टुभौ ॥ अनाज्ञातं शास्त्रमर्यादया अज्ञातं, यच्च आज्ञातं तथा ज्ञातं यज्ञस्य सम्बन्धि कर्म मिथु मिथ्या क्रियते फलसाधनासमर्थं अन्यथा क्रियते अनाज्ञातस्य अनाज्ञातत्वादेव अन्यथा करणम् । ज्ञातस्याप्युपेक्षया अन्यथा क्रिया स्यात् । हे अग्ने! तत् सर्वं अस्य कर्मणः सम्बन्धि कल्पय फलसाधनसमर्थं कल्पय अविकलं कुरु । त्वं हि यथातथं वेत्थ, यथात्वं कर्मणः स्वभावः, तस्यानतिवृत्तावव्ययीभावः ॥

पुरु॑षसम्मितो य॒ज्ञः ।
य॒ज्ञᳶ पुरु॑षसम्मितः ।
अग्ने॒ तद॑स्य कल्पय ।
त्वँ हि वेत्थ॑ यथात॒थम् ।

11पुरुषसम्मित इति ॥ पुरुषः विशिष्टदेहश्चेतयिता, तेन सम्मितः तुल्यः यज्ञो नाम यथा पुरुषोऽयं अन्यूनानतिरिक्तविशिष्टावयवारब्धशरीरः एवं यज्ञोऽप्यन्यूनानतिरिक्ताङ्गविशिष्टाङ्गसङ्घातावयववान् । उपमानपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । किञ्च - पुरुषसम्मितः पुरुषेण सम्यङ्निर्वतितश्चेत् अयं यज्ञो भवति यज्ञस्वभावभाग्भवति, इतरथा अयज्ञ एव स्यात् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यस्मादेवं तस्मात् तस्य यत् न्यूनं तत्कल्पय यज्ञस्वभावानुरूपं कुरु यज्ञत्वाय । त्वं हि यज्ञस्वभावं यथावद्वेत्थ ॥

यत्पा॑क॒त्रा मन॑सा दी॒नद॑क्षा॒ न ।
य॒ज्ञस्य॑ म॒न्वते॒ मर्ता॑सः ।
अ॒ग्निष्टद्धोता॑ क्रतु॒विद्वि॑जा॒नन् ।
यजि॑ष्ठो दे॒वाँ ऋ॑तु॒शो य॑जाति ॥115॥

12यत्पाकत्रेति त्रिष्टुम् ॥ पक्तव्यं बालं मनः पाकं तत्प्रकारेण मनसा । स्वार्थिकस्त्राप्रत्ययः । पाकगामिना वा मनसा उपलक्षिताः मर्ताः दीनदक्षाः क्षीणोत्साहाः यज्ञस्य सम्बन्धि यत् कर्मं न मन्वते न जानन्ति तत्सर्वं विजानन् सञ्जातवैगुण्यं जानन् क्रतुवित् विगुणस्य क्रतुस्वरूपस्य वेत्ता होता देवानां आह्वानकुशलः यजिष्ठः यष्टृतमः मानुषेभ्यः होतृभ्यः ईदृशः अग्निः देवान् ऋतुशः कालेकाले यजाति यजतु । लेट्याडागमः । ‘संख्यैकवचनाच्च’ इति शम् । यष्टृशब्दात् ‘तुश्छन्दसि’ इतीष्ठनि ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ इति लोपः ॥

इति तैत्तिरीये ब्राह्मणे भट्टभास्करीये तृतीये सप्तमे अच्छिद्रेषु एकादशोऽनुवाकः ॥