०३ आप्रियः प्रयाजानां याज्याः

समि॑द्धो अ॒द्य मनु॑षो दुरो॒णे ।
दे॒वो दे॒वान् य॑जसि जातवेदः ।
आ च॒ वह॑ मित्रमहश्चिकि॒त्वान् ।
त्वन्दू॒तᳵ क॒विर॑सि॒ प्रचे॑ताः ।

समि॑द्धो अ॒द्य मनु॑षो दुरो॒णे ।
दे॒वो दे॒वान् य॑जसि जातवेदः ।
आ च॒ वह॑ मित्रमहश्चिकि॒त्वान् ।
त्वन्दू॒तᳵ क॒विर॑सि॒ प्रचे॑ताः ।

1अथाप्रियः प्रयाजानां याज्याः इह पाठात्सर्वार्थाः समिद्धो अद्येत्याद्याः ॥ सर्वास्त्रिष्टुभः । समिद्धः संदीप्तः अद्य अस्मिन्कर्मणि मनुषो मनुष्यस्य यजमानस्य दुरोणे गृहे अग्न्यगारे देवः देवनशीलः त्वं यजसि यज हविषा तर्पय । हे जातवेदः! जातानां वेदितः! तदर्थं आवह च देवान् हे मित्रमहः! मित्राणां सुहृदां पूजयितः! चिकित्वान् जानन् स्वाधिकारम् । कितेर्लिटः क्वसुरादेशः । त्वं खलु देवानां दूतः हितकारी कविः क्रान्तदर्शनः प्रचेताः प्रकृष्टज्ञानश्चासि ॥

तनू॑नपात्प॒थ ऋ॒तस्य॒ याना॑न् ।
मध्वा॑ सम॒ञ्जन्त्स्व॑दया सुजिह्व ।
मन्मा॑नि धी॒भिरु॒त य॒ज्ञमृ॒न्धन् ।
दे॒व॒त्रा च॑ कृणुह्यध्व॒रन्नः॑ ।

तनू॑नपात्प॒थ ऋ॒तस्य॒ याना॑न् ।
मध्वा॑ सम॒ञ्जन्त्स्व॑दया सुजिह्व ।
मन्मा॑नि धी॒भिरु॒त य॒ज्ञमृ॒न्धन् ।
दे॒व॒त्रा च॑ कृणुह्यध्व॒रन्नः॑ ।

2तनूनपात्पथ इति ॥ हे तनूनपात्! अग्ने! पथः मार्गान् कीदृशान् ऋतस्य यज्ञस्य यानान् यज्ञः यैः याति समाप्तिं गच्छति तानि मार्गस्थानि हवींषि मध्वा मधुरसेन समञ्जन् निम्रक्षयन् अभिव्यक्तरसानि कुर्वन् स्वदय स्वादूकुरु । सांहितिकं दीर्घत्वम् । हे सुजिह्व सुज्वाल! मन्मानि मननानि अस्मदभिप्रेतानि धीभिः कर्मभिः आत्मीयैः ऋन्धन् ऋद्धानि कुर्वन् । ऋधेर्व्यत्ययेन श्नम् । यज्ञं वा अस्मदीयं ऋन्धन् फलसमृद्धं कुर्वन् अस्माकं अध्वरं देवत्रा देवेषु कुणुहि कुरु । ‘उतश्च प्रत्ययात् छन्दो वा वचनम्’ इति हेर्लोपाभावः। ‘देवमनुष्य’ इति त्रप्रत्वयः ॥

नरा॒शँस॑स्य महि॒मान॑मेषाम् ।
उप॑स्तोषाम यज॒तस्य॑ य॒ज्ञैः ॥6॥
ते सु॒क्रत॑व॒श्शुच॑यो धिय॒न्धाः ।
स्वद॑न्तु दे॒वा उ॒भया॑नि ह॒व्या ।

नरा॒शँस॑स्य महि॒मान॑मेषाम् ।
उप॑स्तोषाम यज॒तस्य॑ य॒ज्ञैः ॥6॥
ते सु॒क्रत॑व॒श्शुच॑यो धिय॒न्धाः ।
स्वद॑न्तु दे॒वा उ॒भया॑नि ह॒व्या ।

3नराशंसस्येति ॥ नराशंसस्य नरैः शंसनयिस्य अग्नेः यजतस्य यजनीयस्य महिमानं माहात्म्यं उपस्तोषाम उपेत्य स्तुमः । लेट्याडागमः । ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप् । एषां ऋत्विग्यजमानानां यज्ञैः यजनप्रकारैः स्तुमः । किमर्थमिति चेत्? एवं स्तुते ते देवाः सुक्रतवः शोभनप्रज्ञानाः शुचयः शुद्धाः धियंधाः कर्मणां ज्ञानानां वा धातारः दातारः । दधातेः छान्दसः खच् । ‘इच एकाचः’ इत्यम्भावः । स्वदन्तु आस्वदन्तां उभयानि आज्यपुरोडाशलक्षणानि । सोमे चेत् सोमात्मकानि हव्या हवींषि । ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः ॥

प्रा॒चीन॑म्ब॒र्हिᳶ प्र॒दिशा॑ पृथि॒व्याः ।
वस्तो॑र॒स्या वृ॑ज्यते॒ अग्रे॒ अह्ना॑म् ।
व्यु॑ प्रथते वित॒रव्ँवरी॑यः ।
दे॒वेभ्यो॒ अदि॑तये स्यो॒नम् ॥7॥

प्रा॒चीन॑म्ब॒र्हिᳶ प्र॒दिशा॑ पृथि॒व्याः ।
वस्तो॑र॒स्या वृ॑ज्यते॒ अग्रे॒ अह्ना॑म् ।
व्यु॑ प्रथते वित॒रव्ँवरी॑यः ।
दे॒वेभ्यो॒ अदि॑तये स्यो॒नम् ॥7॥

5प्राचीनं बर्हिरिति ॥ प्राचीनं प्रागायतस्तरणम् । ‘विभाषाऽञ्चेः’ इति खः । बर्हिः दर्भमयः । पृथिव्याः प्रदिशा प्रथमदिशा प्राच्या परिनिष्पादितम् । यद्वा - प्रदिशा मन्त्रेण ‘आच्छेत्ता’ इत्यनेन पृथिव्या अस्याः वेद्याः वस्तोः छादनार्थम् । ‘छन्दस्युभयथा’ इति तोसुन् । सार्वधातुकत्वादिडभावः । यद्वा - देवेभ्यो अदितये च वस्तोः वासार्थं प्राच्या दिशो वृज्यते आह्रियते । ‘त आवहन्ति कवयः पुरस्तात्’ इति दर्शनात् । ‘अथो यदेतदुक्त्वा यतः कुतश्चाहरति । तत्प्राच्या एव दिशो भवति’ इति ब्राह्मणम् । कदेत्याह - अग्रे अह्नां पूर्वेद्युः पृर्वाह्णे वा तच्च व्युप्रथते । उकारोऽवधारणे । विविधमेव प्रथते वितरं अतिशयेन विप्रथते । ‘अमु च छन्दसि’ इत्यमुपत्ययः । वरीयः उरुतरं देवार्थं अदित्यर्थं च यथा स्योनं सुख भवति तथा वितरं विप्रथत एव ॥

व्यच॑स्वतीरुर्वि॒या विश्र॑यन्ताम् ।
पति॑भ्यो॒ न जन॑य॒श्शुम्भ॑मानाः ।
देवी॑र्द्वारो बृहतीर्विश्वमिन्वाः ।
दे॒वेभ्यो॑ भवथ सुप्राय॒णाः ।

व्यच॑स्वतीरुर्वि॒या विश्र॑यन्ताम् ।
पति॑भ्यो॒ न जन॑य॒श्शुम्भ॑मानाः ।
देवी॑र्द्वारो बृहतीर्विश्वमिन्वाः ।
दे॒वेभ्यो॑ भवथ सुप्राय॒णाः ।

6व्यचस्वतीरिति ॥ विविधगमनाः, गसागमवत्त्वात्, उर्विया उरु क्रियाविशेषणम् । ‘इयाडियाच्’ इतीयाजादेशः । विश्रयन्तां विविधावकाशा भवन्तु । पतिभ्यो जनयो न जाया इव मैथुने शुम्भमानाः शोभमानाः हे देवीः! देवनवत्यः! हे द्वारः! द्वारभूता अग्निविशेषाः! हे बृहतीः! बृहत्यः! हे विश्वमिन्वाः! विश्वस्य प्रीणयित्र्यः! । मीञ् प्रीणने । विश्वव्यापिन्यो वा । इवि व्याप्तौ । ता यूयं देवेभ्यो सुप्रायणाः सुखेन प्रापणीया भवथ भूयास्त ॥

आसु॒ष्वय॑न्ती यज॒ते उपा॑के ।
उ॒षासा॒नक्ता॑ सदता॒न्नि योनौ॑ ।
दि॒व्ये योष॑णे बृह॒ती सु॑रु॒क्मे ।
अधि॒ श्रियँ॑ शुक्र॒पिश॒न्दधा॑ने ।

आसु॒ष्वय॑न्ती यज॒ते उपा॑के ।
उ॒षासा॒नक्ता॑ सदता॒न्नि योनौ॑ ।
दि॒व्ये योष॑णे बृह॒ती सु॑रु॒क्मे ।
अधि॒ श्रियँ॑ शुक्र॒पिश॒न्दधा॑ने ।

7आसुष्वयन्तीति ॥ सुष्ठु आयन्त्यौ गच्छन्त्यौ अविच्छेदेन वर्तमाने । छान्दसष्ठकारलोपः । इ गतौ, भौवादिकः । यद्वा - शोभनं स्मयमाने । छान्दसं वर्णान्यत्वं, परस्मैपदं च । परस्परमुपजातहर्षस्मिते । यद्वा - स्वयन्त्यौ शोभया वर्धमाने । छान्दसं व्यञ्जनान्यत्यम् । सर्वत्र ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । यजते यजनीये उपाके प्रत्यासन्ने उपक्रान्ते वा जनान्रक्षितुं उषासानक्ता अहोरात्रे दिव्ये दिविभवे योषणे योषिताविव प्रीणयित्र्यौ मिश्रयित्र्यौ वाऽभिमतस्य वृहती महत्यौ सुरुक्मे सुष्ठु दीप्ते श्रियं शुक्रपिशं निर्मलरूपम् । पिश अवयवे, क्विप् । अधिदधाने अधिकं धारयन्त्यौ ईदृश्यौ एते योनौ कारणभावे आनिषदताम् । छान्दसे लङि ऌदित्वादङ् । लेटि वा छान्दसस्सीदादेशः॥

दैव्या॒ होता॑रा प्रथ॒मा सु॒वाचा॑ ।
मिमा॑ना य॒ज्ञम्मनु॑षो॒ यज॑ध्यै ॥8॥
प्र॒चो॒दय॑न्ता वि॒दथे॑षु का॒रू ।
प्रा॒चीन॒ञ्ज्योति॑ᳶ प्र॒दिशा॑ दि॒शन्ता॑ ।

दैव्या॒ होता॑रा प्रथ॒मा सु॒वाचा॑ ।
मिमा॑ना य॒ज्ञम्मनु॑षो॒ यज॑ध्यै ॥8॥
प्र॒चो॒दय॑न्ता वि॒दथे॑षु का॒रू ।
प्रा॒चीन॒ञ्ज्योति॑ᳶ प्र॒दिशा॑ दि॒शन्ता॑ ।

8दैव्या होतारेति ॥ दैव्यौ देवेषु भवौ । सर्वत्र ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः । होतारौ प्रथमा प्रधानौ मनुष्यहोतुः । सुवाचा शोभनस्तोत्रौ यज्ञं मिमाना उत्सादयन्तौ मनुषो मनुष्यस्य यजमानस्य यजध्यै यजमानाय यजमानेन यष्टुम् । तुमर्थे अध्यैप्रत्ययः । मनुशब्दपर्यायो मनुश्शब्दः । प्रचोदयन्तौ सर्वान् ऋत्विजः स्वयं च कारू कर्तारौ करणकुशलौ विदथेषु यज्ञेषु । ‘कृपावाजि’ इत्युण्प्रत्ययः । प्राचीनं प्राच्यां दिशि प्रणीतं ज्योतिः अग्निं प्रदिशा प्रकृष्टया दिशा मार्गेण दिशन्ता अतिसृजन्तौ एवगुणकौ मदीयेऽपि यागे भवतामिति शेषः ॥

आ नो॑ य॒ज्ञम्भार॑ती॒ तूय॑मेतु ।
इडा॑ मनु॒ष्वदि॒ह चे॒तय॑न्ती ।
ति॒स्रो दे॒वीर्ब॒र्हिरेदँ स्यो॒नम् ।
सर॑स्वती॒ स्वप॑सस्सदन्तु ।

आ नो॑ य॒ज्ञम्भार॑ती॒ तूय॑मेतु ।
इडा॑ मनु॒ष्वदि॒ह चे॒तय॑न्ती ।
ति॒स्रो दे॒वीर्ब॒र्हिरेदँ स्यो॒नम् ।
सर॑स्वती॒ स्वप॑सस्सदन्तु ।

9आ नो यज्ञमिति ॥ नः अस्माकं यज्ञं भारती आदित्यप्रभाभिमानिनी देवी तूयं क्षिप्रं एतु आगच्छतु । इडा च अग्निप्रभाभिमानिनी देवी तूयं क्षिप्रं एत्वित्येव । कीदृशी? इह अस्मित् यज्ञे मनुष्वत् मनुष्यवत् चेतयन्ती इदं मयाऽस्योपकर्तव्यमिति निपुणो मनुष्य इव जानाना । सरस्वती च देवी एत्वित्येव । एवं एताः तिस्रो देव्यः इदं स्योनं सुखं बर्हिः आस्तीर्णं आसादयन्तु आसीदन्तु । लोटि शपो लुक् । स्वपसः शोभनकर्माणः । ‘सोर्मनसी’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

य इ॒मे द्यावा॑पृथि॒वी जनि॑त्री ।
रू॒पैरपिँ॑श॒द्भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ।
तम॒द्य हो॑तरिषि॒तो यजी॑यान् ।
दे॒वन्त्वष्टा॑रमि॒ह य॑क्षि वि॒द्वान् ॥9॥

य इ॒मे द्यावा॑पृथि॒वी जनि॑त्री ।
रू॒पैरपिँ॑श॒द्भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ।
तम॒द्य हो॑तरिषि॒तो यजी॑यान् ।
दे॒वन्त्वष्टा॑रमि॒ह य॑क्षि वि॒द्वान् ॥9॥

10य इमे इति ॥ इमे द्यावापृथिव्यौ जनयित्री जनयित्र्यौ प्रजानां यो देवः रूपैः अपिंशत् विचित्रभूतजातपेशले अकरोत्, भुवनानि च विश्वानि अपिंशदित्येव । तं देवं त्वष्टारं अद्य अस्मिन्नह्नि इह कर्मणि यक्षि यज । लेटि शपो लुक् । हे होतः! त्वं अस्माभिः इषितः अध्येषितः यजीयान् यष्टृतमः मनुष्यहोतुः । यष्टृशब्दात् । ‘तुश्छन्दसि’ इति ईयसुन् प्रत्ययः । विद्वान् स्वाधिकारज्ञः ॥

उ॒पाव॑सृज॒त्त्मन्या॑ सम॒ञ्जन् ।
दे॒वाना॒म्पाथ॑ ऋतु॒था ह॒वीँषि॑ ।
वन॒स्पति॑श्शमि॒ता दे॒वो अ॒ग्निः ।
स्वद॑न्तु ह॒व्यम्मधु॑ना घृ॒तेन॑ ।

उ॒पाव॑सृज॒त्त्मन्या॑ सम॒ञ्जन् ।
दे॒वाना॒म्पाथ॑ ऋतु॒था ह॒वीँषि॑ ।
वन॒स्पति॑श्शमि॒ता दे॒वो अ॒ग्निः ।
स्वद॑न्तु ह॒व्यम्मधु॑ना घृ॒तेन॑ ।

11उपावसृजदिति ॥ त्मन्या आत्मनैव अन्यनिरपेक्ष एव । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया यादेशः । समञ्जन् सम्यक् प्रकाशयन् देवानां पाथः अन्नं पशुलक्षणं ऋतुथा ऋतावृतौ वसन्ते वसन्ते हवींषि च अन्यानि पृषदाज्यादीनि समञ्जन् । अयं वनस्पतिः अस्मभ्यं उपावसृजत् उपावसृजतु प्रथतु । छान्दसो लुङ् । किञ्चायं वनस्पतिः शमिता च देवः देव्याः शमिता अग्निश्च देव इदं हव्यं घृतेन मधुना मपुरसेन तद्वत्कृतरसं स्वदन्तु स्वादूकुर्वन्तु ॥

स॒द्यो जा॒तो व्य॑मिमीत य॒ज्ञम् ।
अ॒ग्निर्दे॒वाना॑मभवत्पुरो॒गाः ।
अ॒स्य होतु॑ᳶ प्र॒दिश्यृ॒तस्य॑ वा॒चि ।
स्वाहा॑कृतँ ह॒विर॑दन्तु दे॒वाः ॥10॥

स॒द्यो जा॒तो व्य॑मिमीत य॒ज्ञम् ।
अ॒ग्निर्दे॒वाना॑मभवत्पुरो॒गाः ।
अ॒स्य होतु॑ᳶ प्र॒दिश्यृ॒तस्य॑ वा॒चि ।
स्वाहा॑कृतँ ह॒विर॑दन्तु दे॒वाः ॥10॥

12सद्यो जात इति ॥ सद्यो जातमात्र एव अयमग्निः यज्ञं व्यमिमीत उत्पादयति । अत एवायमग्निः देवानां पुरोगाः पुरोगामी प्रधानः अभवत् । ‘जनसन’ इति विट्प्रत्ययः, ‘विड्वनोः’ इत्यात्वम् । अस्य अग्नेः देवस्य होतुः ऋतस्य यज्ञस्य प्रदिशि प्राच्यां दिशि स्थितस्याहवनीयस्य । यद्वा - प्रदिशि वाचि प्रादेशप्रमाणे आस्ये स्वाहाकृतं स्वाहाकारेण प्रक्षिप्तं हविः देवाः अदन्तु, आज्यादि पिबन्तु, पश्वादिकमश्नन्तु ॥

इति तैत्तिरीये ब्राह्मणे तृतीये षष्ठे पशुहौत्रे तृतीयोऽनुवाकः ॥