१० इध्माबर्हिस्सादनम्

वज्रो॒ वै स्फ्यः ।
यद् अ॒न्वञ्चं॑ धा॒रये॒त् -
वज्रे॑ ऽध्व॒र्युः क्ष॑ण्वीत ।
पु॒रस्ता॑त् ति॒र्यञ् चं॑ धारयति ।

वज्रो॒ वै स्फ्यः ।
यद् अ॒न्वञ्चं॑ धा॒रये॑त् ।
वज्रे॑ऽध्व॒र्युः क्ष॑ण्वीत ।
पु॒रस्ता॑त्ति॒र्यञ्चं॑ धारयति ।

1वज्रो वा इत्यादि ॥ अन्वञ्चं आत्माभिमुखं क्षण्वीत हिंस्यात् आत्मानं अध्वर्युः । कर्मणि वा कर्तृप्रत्ययः । क्षण्येत हिंस्येत ।

यथोक्तप्रैषकाले स्फ्यस्य तिर्यग्वारणं विधत्ते – ‘वज्रो वै स्फ्यः। यदन्वञ्चं धारयेत्। वज्रेऽध्वर्युः क्षण्वीत। पुरस्तात्तिर्यञ्चं धारयति।

वज्रो॒ वै स्फ्यः ।
वज्रे॑णै॒व य॒ज्ञस्य॑ दक्षिण॒तो रक्षाँ॒स्य् अप॑हन्ति
अ॒ग्निभ्या॒म् प्राच॑श् च प्र॒तीच॑श् च॒ स्फ्येनोदी॑चश् चाध॒राच॑श् च।

वज्रो॒ वै स्फ्यः ।
वज्रे॑णै॒व य॒ज्ञस्य॑ दक्षिण॒तो रक्षाँ॒स्यप॑हन्ति । अ॒ग्निभ्या॒म्प्राच॑श्च प्र॒तीच॑श्च । स्फ्येनोदी॑चश्चाध॒राच॑श्च ।

वज्रेणैवेति, यत्तुल्यः स्फ्यः । अग्निभ्यामिति । आहवनीयगार्हपत्याभ्याम् ।
स्फयेनोदीचश् चाधराश् चेति
तिर्यञ्चं स्फ्यं स्तब्ध्वा संप्रैषात्

वज्रो वै स्फ्यः। वज्रेणैव यज्ञस्य दक्षिणतो रक्षाँस्यपहन्ति। अग्निभ्यां प्राचश्च प्रतीचश्च। स्फ्येनोदीचश्चाधराचश्च।

स्फ्येन॒ वा ए॒ष वज्रे॑णा॒स्यै पा॒प्मान॒म् भ्रातृ॑व्यम् अप॒हत्य॑
उत्क॒रेऽधि॒ प्रवृ॑श्चति ॥83॥
यथो॑प॒धाय॑ वृ॒श्चन्त्य् ए॒वम् ।

स्फ्येन॒ वा ए॒ष वज्रे॑णा॒स्यै पा॒प्मान॒म्भ्रातृ॑व्यमप॒हत्य॑ । उ॒त्क॒रेऽधि॒ प्रवृ॑श्चति ॥83॥ यथो॑प॒धाय॑ वृ॒श्चन्त्ये॒वम् ।

एवं स्फ्येन वज्रतुल्येनास्याः पृथिव्याः सम्बधिनं पाप्मानं भ्रातृव्यं अपहत्य उत्पाट्य
उत्करे उपधानस्थानीये अधिनिधाय वृश्चति
यथा लोके किञ्चित् काष्ठादिकम् उपधाय व्रश्चनीयं वृश्चन्ति एवमेतत् ।

स्फ्येन वा एष वज्रेणास्यै पाप्मानं भ्रातृव्यमपहत्य। उत्करेऽधि प्रवृश्चति। यथोपधाय वृश्चन्त्येवम्’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ९) इति।

हस्ता॒व् अव॑नेनिक्त,
आ॒त्मान॑म् ए॒व प॑वयते ।
स्फ्यम् प्रक्षा॑लयति मेध्य॒त्वाय॑ ।

हस्ता॒वव॑नेनिक्त आ॒त्मान॑मे॒व प॑वयते ।
स्फ्यम्प्रक्षा॑लयति मेध्य॒त्वाय॑ ।

नेनिक्ते शोधयति ।

हस्तप्रक्षालनं विधत्ते – ‘हस्ताववनेनिक्ते। आत्मानमेव पवयते’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ९) इति। स्फ्यस्यापि तद्विधत्ते – ‘स्फ्यं प्रक्षालयति मेध्यत्वाय।

अथो॑ पा॒प्मन॑ ए॒व भ्रातृ॑व्यस्य न्य॒ङ्गञ् छि॑नत्ति ।

अथो॑ पा॒प्मन॑ ए॒व भ्रातृ॑व्यस्य न्य॒ङ्गञ्छि॑नत्ति ।

अथो इति अपि च भ्रातृव्यस्य पाप्मनः न्यङ्गं न्यञ्जनं शरीरशोभां तेजः छिनत्ति स्फ्यप्रक्षाळनेन । निभृतं वा अङ्गं न्यङ्गम् ॥

अथो पाप्मन एव भातृव्यस्य न्यङ्गं छिनत्ति’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ९) इति।

इ॒ध्माब॒र्हिर् उप॑सादयति॒ युक्त्यै॑,
य॒ज्ञस्य॑ मिथुन॒त्वाय॑ ।

इ॒ध्माब॒र्हिरुप॑सादयति॒ युक्त्यै॑ ।
य॒ज्ञस्य॑ मिथुन॒त्वाय॑ ।

2इध्माबर्हिः इध्मं च बर्हिश्च उत्तरेणाहवनीयं प्रागग्रमुपसादयति युक्त्यै यज्ञेन योगो यथा स्यात् । किञ्च - यज्ञस्य मिथुनत्वाय द्वयोस्सहोपसादनम् ।

आग्नीध्रस्यानुष्ठानं विधत्ते — ‘इध्माबर्हिरुपसादयति युक्त्यै। यज्ञस्य मिथुनत्वाय।

अथो॑ पुरो॒-रुच॑म् ए॒वैतान् द॑धात्य्
उत्त॑रस्य॒ कर्म॒णो ऽनु॑ख्यात्यै ।

अथो॑ पुरो॒रुच॑मे॒वैतान्द॑धाति ।
उत्त॑रस्य॒ कर्म॒णोऽनु॑ख्यात्यै ।

अपि च पुरोरुचं पुरस्ताद्दीपनां इमां यज्ञस्य स्थापयति
उत्तरस्य करिष्यमाणस्य कर्मणोऽनुख्यात्यै
अनुक्रमेण प्रकाशनार्थं, रोचनार्थत्वात् ।

अथो पुरो रुचमेवैतां दधाति। उत्तरस्य कर्मणोऽनुख्यात्यै’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ९) इति।

न पु॒रस्ता॑त् प्र॒त्यग् उप॑सादयेत् ॥84॥
यत् पु॒रस्ता॑त् प्र॒त्यग् उ॑पसा॒दये॑द्
अ॒न्यत्रा॑हुति-प॒थाद् इ॒ध्मम् प्रति॑पादयेत् ।

प्र॒जा वै ब॒र्हिः ।
अप॑राध्नुयाद् ब॒र्हिषा॑ प्र॒जाना॑म् प्र॒जन॑नम् ।

न पु॒रस्ता॑त्प्र॒त्यगुप॑सादयेत्॥84॥
यत्पु॒रस्ता॑त्प्र॒त्यगु॑पसा॒दये॑त् । अ॒न्यत्रा॑हुतिप॒थादि॒ध्मम्प्रति॑पादयेत् ।

प्र॒जा वै ब॒र्हिः ।
अप॑राध्नुयाद्ब॒र्हिषा॑ प्र॒जाना॑म्प्र॒जन॑नम् ।

अन्यत्रेति । आहुतिपथात् आहुतिन्यायात् प्राचीनत्वात् अन्यत्र अनाहुतिपथे इध्मं प्रवर्तयेत् । अथ बर्हिषः प्रतीचीनत्वे दोषमाह - प्रजा वा इति । बर्हिषा हेतुना प्रजानां प्रजननं प्राचीनवृत्तिं अपराध्नुयात् अयुक्तेन रूपेण प्रवर्तयेत् ।

तयोरुपसादने प्रागग्रत्वं विधत्ते – ‘न पुरस्तात्प्रत्यगुपसादयेत्। यत्पुरस्तात्प्रत्यगुपसादयेत्। अन्यत्राऽऽहुतिपथादिध्मं प्रतिपादयेत।
प्रजा वै बर्हिः। अपराध्नुयाद्बर्हिषा प्रजानां प्रजननम्।

प॒श्चात् प्राग् उप॑सादयति ।
आ॒हु॒ति॒प॒थेने॒ध्मम् प्रति॑पादयति ।
स॒म्प्र॒त्ये॒॑व ब॒र्हिषा॑ प्र॒जाना॑म् प्र॒जन॑न॒म् उपै॑ति ।

प॒श्चात्प्रागुप॑सादयति ।
आ॒हु॒ति॒प॒थेने॒ध्मम्प्रति॑पादयति ।
स॒म्प्र॒त्ये॑व ब॒र्हिषा॑ प्र॒जाना॑म्प्र॒जन॑न॒मुपै॑ति ।

पश्चात्प्रागुपसादने दोषद्वयाभावः ।

पश्चात्प्रागुपसादयति। आहुतिपथेनेध्मं प्रतिपादयति। संप्रत्येव बर्हिषा प्रजानां प्रजननमुपैति’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ९) इति।

दक्षि॑णम् इ॒ध्मम् ।
उत्त॑रम् ब॒र्हिः ।

दक्षि॑णमि॒ध्मम् ।
उत्त॑रम्ब॒र्हिः ।

संप्रत्येवेति । युक्तेन रूपेण ।

इध्माबर्हिषोः परस्परं दिग्भेदं विधत्ते — ‘दक्षिणमिध्मम्। उत्तरं बर्हिः।

आ॒त्मा वा इ॒ध्मः ।
प्र॒जा ब॒र्हिः । +++(5)+++ प्र॒जा ह्य् आ॒॑त्मन॒ उत्त॑रतरा ती॒र्थे ।

आ॒त्मा वा इ॒ध्मः ।
प्र॒जा ब॒र्हिः ।
प्र॒जा ह्या॑त्मन॒ उत्त॑रतरा ती॒र्थे ।

आत्मेति । अग्नेरभ्यन्तरत्वात् । प्रजा बर्हिः संतन्यमानत्वात् प्रजातुल्यम् ।

आत्मा वा इध्मः। प्रजा बर्हिः। प्रजा ह्यात्मन उत्तरतरा तीर्थे।

ततो॒ मेध॑म् उप॒नीय॑
यथा-देव॒तम् ए॒वैन॒त् प्रति॑ष्ठापयति ।
प्रति॑तिष्ठति प्र॒जया॑ प॒शुभि॒र् यज॑मानः ॥85॥

ततो॒ मेध॑मुप॒नीय॑ ।
य॒था॒दे॒व॒तमे॒वैन॒त्प्रति॑ष्ठापयति । प्रति॑तिष्ठति प्र॒जया॑ प॒शुभि॒र्यज॑मानः ॥85॥

उत्तरतरेति । तीर्थे भावे उद्गततरा, ततः तेनैव क्रमेण मेधमुपनीय
यथादेवतं आत्मप्रजास्वभावानतिक्रमेण एनत् इध्माबर्हिः प्रतिष्ठापयति

ततः प्रजया पशुभिश्च यजमानः प्रतिष्ठितो भवति ॥ इति तैत्तिरीये ब्राह्मणे तृतीये अष्टके द्वितीये प्रपाठके दशमोऽनुवाकः समाप्तश्च प्रपाठकः ॥ प्रथमं पौरोडाशिकं समाप्तम् ॥

ततो मेघमुपनीय। यथादेवतमेवैनत्प्रतिष्ठापयति। प्रतितिष्ठति प्रजया पशुभिर्यजमानः’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ९) इति।