+०४

“कर्म॑णे वान्दे॒वेभ्य॑श् शकेय॒म्” इत्या॑ह॒ शक्त्यै॑ ।

कर्म॑णे वान्दे॒वेभ्य॑श्शकेय॒"मित्या॑ह॒ शक्त्यै॑ ।

1कर्मणे वामित्यादि ॥ ‘कर्मणे वाम्’ इतीह कर्मारम्भे हस्तयोस्संमर्शनम् ।

विनाऽपि प्रक्षालनं लौकिकशक्तेः सद्भावाच्छास्त्रीयशक्त्यर्थो मन्त्रः प्रक्षालनहेतुरित्यभिप्रेत्याऽऽह — ‘कर्मणे वां देवेभ्यः शकेयमित्याह शक्त्यै’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

य॒ज्ञस्य॒ वै सन्त॑ति॒म् अनु॑
प्र॒जाᳶ प॒शवो॒ यज॑मानस्य॒ सन्ता॑यन्ते ।
य॒ज्ञस्य॒ विच्छि॑त्ति॒म् अनु॑
प्र॒जाᳶ प॒शवो॒ यज॑मानस्य॒ विच्छि॑द्यन्ते ।
“य॒ज्ञस्य॒ सन्त॑तिर् असि
य॒ज्ञस्य॑ त्वा॒ सन्त॑त्यै स्तृणामि॒ सन्त॑त्यै ।”

य॒ज्ञस्य॒ वै सन्त॑ति॒मनु॑ प्र॒जाᳶ प॒शवो॒ यज॑मानस्य॒ सन्ता॑यन्ते ।
य॒ज्ञस्य॒ विच्छि॑त्ति॒मनु॑ प्र॒जाᳶ प॒शवो॒ यज॑मानस्य॒ विच्छि॑द्यन्ते ।
य॒ज्ञस्य॒ सन्त॑तिरसि य॒ज्ञस्य॑ त्वा॒ सन्त॑त्यै स्तृणामि॒ सन्त॑त्यै ।

यज्ञस्य वा इति । लक्षणेऽनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् ।

कंचिन्मन्त्रमुत्पाद्य तृणास्तरणे विनियुङ्के — “यज्ञस्य वै संततिमनु प्रजाः पशवो यजमानस्य संतायन्ते। यज्ञस्य विच्छित्तिमनु प्रजाः पशवो यजमानस्य विच्छिद्यन्ते। यज्ञस्य संततिरसि यज्ञस्य त्वा संतत्यै स्तृणामि संतत्यै

“त्वा य॒ज्ञस्ये"त्य् आह॑व॒नीया॒त् सन्त॑नोति॒ -
यज॑मानस्य प्र॒जायै॑ पशू॒नाँ सन्त॑त्यै ।

“त्वा य॒ज्ञस्ये"त्याह॑व॒नीया॒त्सन्त॑नोति ।
यज॑मानस्य प्र॒जायै॑ पशू॒नाँ सन्त॑त्यै ।

आहवनीयादिति । गार्हपत्यात्प्रक्रम्य संततामुलपराजीं स्तृणात्याहवनीयात् ॥

त्वा यज्ञस्येत्याहवनीयात्संतनोति। यजमानस्य प्रजायै पशुनाँसंतत्यै’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति। यज्ञस्य त्वा संतत्या इत्येषां पदानामादरार्थेन द्विरभ्यासेन भूमिर्यथा न दृश्यते तथा स्तरणीयामिति सूच्यते।

“वेषा॑य॒ त्वे"त्या॑ह ।
वेषा॑य॒ ह्य् ए॑नद् आद॒त्ते +++(शूर्पम्)+++ ।

“वेषा॑य॒ त्वे"त्या॑ह ।
वेषा॑य॒ ह्ये॑नदाद॒त्ते ।

3वेषाय त्वेति शूर्पादानम् ॥ वेषाय व्यापनाय कर्मणे शूर्पमादत्ते॥

शूर्पस्य यज्ञार्थत्वं निर्वापावघातादौ प्रसिद्धमित्याह — “वेषाय त्वेत्याह। वेषाय ह्येनदादत्ते” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

4प्रत्युष्टमिति प्रतितपनम् ॥

“धूर् अ॒सी"त्य् आ॑ह।
ए॒ष वै धुर्यो॒ ऽग्निः ।
तय्ँ यद् अनु॑पस्पृश्याती॒याद्
अध्व॒र्युञ् च॒ यज॑मानञ् च॒ प्रद॑हेत् ।
उ॒प॒स्पृश्यात्ये॑त्य्
अ॒ध्व॒र्योश् च॒ यज॑मानस्य॒ चाप्र॑दाहाय ।

“धूर॒सी"त्या॑ह।
ए॒ष वै धुर्यो॒ऽग्निः ।
तय्ँ यदनु॑पस्पृश्याती॒याद् अ॒ध्व॒र्युञ्च॒ यज॑मानञ्च॒ प्रद॑हेत् ।
उ॒प॒स्पृश्यात्ये॑त्य् अ॒ध्व॒र्योश्च॒ यज॑मानस्य॒ चाप्र॑दाहाय ।

5धूरसीति धुरोऽभिमर्शनम् ॥ धुर्य इति । यज्ञस्य धुरो वोढा धुर्यः । ‘धुरो यढ्ढकौ’ ॥

वह्न्याधारभूताया युगधुरः संस्पर्शं विधत्ते — “धुरसीत्याह। एष वै धूर्योऽग्निः। तं यदनुपस्पृश्यातीयात्। अध्वर्युं च यजमानं च प्रदहेत् उपस्पृश्यात्येति। अध्वर्योश्च यजमानस्य चाप्रदाहाय” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

“धूर्व॒ तय्ँ यो॒॑ ऽस्मान् धूर्व॑ति॒
तन् धू॑र्व॒ यव्ँ व॒यन् धूर्वा॑म॒” इत्या॑ह ।

द्वौ वाव पुरु॑षौ॒ -
यञ् चै॒व धूर्व॑ति॒
यश् चै॑न॒न् धूर्व॑ति॒
ताव् उ॒भौ शु॒चा ऽर्प॑यति ।

“धूर्व॒ तय्ँ यो॑स्मान्धूर्व॑ति॒ तन्धू॑र्व॒ यव्ँव॒यन्धूर्वा॑म॒” इत्या॑ह ।
द्वौ वाव पुरु॑षौ ।
यञ्चै॒व धूर्व॑ति॒ यश्चै॑न॒न्धूर्व॑ति॒ तावु॒भौ शु॒चाऽर्प॑यति ।

6धूर्वन्तमिति ॥ धुर्वी हिंसायाम् । ‘उपधायां च’ इति दीर्घत्वम् ॥

तं धूर्वेति वाक्ययोः पौनरुक्त्यभ्रमं निवारयति — “धूर्व तं योऽस्मान्धूर्वति तं धूर्व यं वयं धूर्वाम इत्याह। द्वौ वाव पुरुषौ। यं चैव धूर्वति। यश्चैनं धूर्वति। तावुभौ शुचाऽर्पयति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति। शोकेन योजयतीत्यर्थः।

“त्वन् दे॒वाना॑म् असि॒
सस्नि॑तम॒म् पप्रि॑तम॒ञ् जुष्ट॑तमव्ँ॒ वह्नि॑तमन् देव॒-हूत॑म॒म्” इत्या॑ह ।
य॒था॒-य॒जुर् ए॒वैतत् ॥ 31॥+++(4)+++

अ-ह्रु॑तम् असि हवि॒र्-धान॒म् इत्या॒हाना॑र्त्यै ।

“त्वन्दे॒वाना॑मसि॒ सस्नि॑तम॒म्पप्रि॑तम॒ञ्जुष्ट॑तमव्ँ॒वह्नि॑तमन्देव॒हूत॑म॒"मित्या॑ह ।
य॒था॒य॒जुरे॒वैतत् ॥ 31॥

अह्रु॑तमसि हवि॒र्धान॒मित्या॒हाना॑र्त्यै ।

7त्वं देवानामिति अनसोऽभिमन्त्रणम् ॥ यथायजुर्वदति अनसो माहात्म्यं तथा सर्वमेतदस्त्वेव ॥

मन्त्रस्य प्रथमभागे स्पष्टार्थत्वं दर्शयति-“त्वं देवानामसि सस्नितमं पप्रितमं जुष्टतमं वह्रितमं देवहूतममित्याह। यथायजुरेवैतत्” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति। मन्त्रपदैर्योऽर्थो यथा प्रतीयते स तथैव न त्वत्र कश्चिद्विवक्षाविशेषोऽस्ति।

द्वितीयभागे व्रीहिभारप्रयुक्तं शैथिल्यं वार्यत इत्याह –”अह्रुतमसि हविर्धानमित्याहानार्त्यै” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

“मि॒त्रस्य॑ त्वा॒ चक्षु॑षा॒ प्रेक्ष॒” इत्य् आ॑ह मित्र॒त्वाय॑ ।
“मा भेर्, मा सव्ँ वि॑क्था॒, मा त्वा॑ हिँसिष॒म्” इत्य् आ॒हाहिँ॑सायै ।

“मि॒त्रस्य॑ त्वा॒ चक्षु॑षा॒ प्रेक्ष॒” इत्या॑ह मित्र॒त्वाय॑ ।
“मा भेर्मा सव्ँ वि॑क्था॒ मा त्वा॑ हिँसिष॒म्” इत्या॒हाहिँ॑सायै ।

8मित्रस्य त्वेति पुरोडाशीयानां प्रोक्षणम् ॥

अनुकूलोऽयमिति बुद्ध्युत्पादनाय मित्रशब्दप्रयोग इत्याह — “मित्रस्य त्वा चक्षुषा प्रेक्ष इत्याह मित्रत्वाय” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

भयकम्पयोरपि हिंसावान्तरभेदत्वमित्यभिप्रेत्याऽऽह — “मा भेर्मा संविक्था मा त्वा हिँसिषमित्याह हिँसायै” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

यद् वै किञ्च॒ वातो॒ नाभि॒वाति॒
तत् सर्वव्ँ॑ वरुण-देव॒त्य॑म् ।+++(5)+++
“उ॒रु वाता॒ये"त्य् आ॑ह ।
अ-वा॑रुणम् ए॒वैन॑त् करोति ।

यद्वै किञ्च॒ वातो॒ नाभि॒वाति॒ तत्सर्वव्ँ॑वरुणदेव॒त्य॑म् । “उ॒रु वाता॒ये"त्या॑ह ।
अवा॑रुणमे॒वैन॑त्करोति ।

9उरुवातायेति तृणादिनिरसनम् ॥ यद्वातो न प्रविशति तद्वरुणदेवत्यं वारकेण तमसा गृहीतं, तत् तस्मात् तृणादिनिरसनेन वातसञ्चारार्थं महानवकाशः क्रियत इति यावत् ॥

वायुप्रवेशे प्रयोजनमाह — “यद्वै किंच वातो नाभिवाति। तत्सर्वं वरुणदेवत्यम्। उरू वातायेत्याह। अवारुणमेवैनत्करोति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति। यद्द्रव्यमावृतत्वेन वायुर्न स्पृशति तस्य सर्वस्याऽऽवरको वरुणः स्वामी। तच्च स्वामित्वं वायुना निवर्त्यते।

10देवस्यत्वेति हविषो निर्वापणम् ॥ व्याख्यातम् ।

“अ॒ग्नये॒ जुष्ट॒न् निर्व॑पा॒मी"त्या॑ह ।
अ॒ग्नय॑ ए॒वैना॒ञ् जुष्ट॒न् निर्व॑पति ।

“अ॒ग्नये॒ जुष्ट॒न्निर्व॑पा॒मी"त्या॑ह ।
अ॒ग्नय॑ ए॒वैना॒ञ्जुष्ट॒न्निर्व॑पति ।

अग्नये जुष्टं निर्वपामीत्याह। अग्नय एवेनाञ्जुष्टं निर्वपति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति। एनान्व्रीहीन्प्रियं हविर्यथा भवति तथा निर्वपति।

त्रिर् यजु॑षा ।
त्रय॑ इ॒मे लो॒काः ।
ए॒षाल्ँ लो॒काना॒म् आप्त्यै॑ ।

तू॒ष्णीञ् च॑तु॒र्थम् ।
अ-प॑रिमितम् ए॒वाव॑रुन्धे । स ए॒वम् ए॒वानु॑पू॒र्वँ ह॒वीँषि॒ निर्व॑पति ॥33॥

त्रिर्यजु॑षा ।
त्रय॑ इ॒मे लो॒काः ।
ए॒षाल्ँ लो॒काना॒माप्त्यै॑ ।

तू॒ष्णीञ्च॑तु॒र्थम् ।
अप॑रिमितमे॒वाव॑रुन्धे । स ए॒वमे॒वानु॑पू॒र्वँ ह॒वीँषि॒ निर्व॑पति ॥33॥

हवींषीति । अग्नीषोमीयादीनि ॥

आवृत्तिं विधत्ते — “त्रिर्यजुषा। यत्र इमे लोकाः। एषां लोकानामाप्त्यै। तूष्णीं चतुर्थम्। अपरिमितमेवावरून्धे” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

एतत्सर्वमाभिप्रेत्याऽऽह — “स एवमेवानुपूर्वं हवीँषि निर्वपति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

“इ॒दन् दे॒वाना॑म् इ॒दम् उ॑ नस् स॒हे"त्य् आ॑ह॒ व्यावृ॑त्यै ।

“इ॒दन्दे॒वाना॑मि॒दमु॑ नस्स॒हे"त्या॑ह॒ व्यावृ॑त्यै ।

11इदं देवानामिति निरुप्ताभिमर्शनम् ॥ इदमु न इति निरुप्तशेषाभिमर्शनम् । व्यावृत्तिः निरुप्तानिरुप्तविभागः ॥

भागयोरसांकर्याय मन्त्रद्वयमित्याह — ‘इदं देवानामिदमु नः सहेत्याह व्यावृत्त्यै’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

“स्फा॒त्यै त्वा॒ नारा॑त्या॒” इत्या॑ह॒ गुप्त्यै॑ ।

“स्फा॒त्यै त्वा॒ नारा॑त्या॒” इत्या॑ह॒ गुप्त्यै॑ ।

सोऽयं मन्त्रो हविषोऽवस्कन्दनेन क्षयो मा भूदित्येवं रक्षार्थ इत्याह — ‘स्फात्यै त्वा नारात्या इत्याह गुप्त्यै’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

तम॑सीव॒ वा ए॒षो॑ऽन्तश् च॑रति॒ यᳶ प॑री॒णहि॑ ।

तम॑सीव॒ वा ए॒षो॑ऽन्तश्च॑रति । यᳶ प॑री॒णहि॑ ।

12स्फात्या इति कोष्ठादौ शिष्टावपनम् ॥ परीणत् गहम्, आवपनं वा ॥

शकटस्योपरिभागे परितः कटवेष्टिते तमस्विनि प्रदेशेऽवस्थितस्य बहिरवलोकनमप्यपेक्षितमित्याह — ‘तमसीव वा एषोऽन्तश्चरति। यः परीणहि।

“सुव॑र् अ॒भि विख्ये॑षव्ँ+++(=व्यपश्यम्)+++ वैश्वान॒रञ् ज्योति॒र्” इत्या॑ह ।

सुव॑र् ए॒वाभि विप॑श्यति वैश्वान॒रञ् ज्योतिः॑ ।

“सुव॑र॒भि विख्ये॑षव्ँ वैश्वान॒रञ्ज्योति॒"रित्या॑ह । सुव॑र् ए॒वाभि विप॑श्यति वैश्वान॒रञ् ज्योतिः॑ ।

13सुवरिति आहवनीयानुवीक्षणम् ॥ सुवरेवेति । सुष्ठु श्रेयसां गमयितृ ज्योतिः आहवनीयम् ॥

सुवरभि विख्येषं वैश्वानरं ज्योतिरित्याह। सुवरेवाभि विपश्यति वैश्वानरं ज्योतिः” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

द्यावा॑-पृथि॒वी ह॒विषि॑ गृही॒त उद॑वेपेताम् ।
“दृँह॑न्ता॒न् दुर्या॒+++(=द्वारवन्ति)+++ द्यावा॑पृथि॒व्यो"र् इत्य् आ॑ह ।
गृ॒हाणा॒न् द्यावा॑पृथि॒व्योर् धृत्यै॑ ।

द्यावा॑पृथि॒वी ह॒विषि॑ गृही॒त उद॑वेपेताम् । “दृँह॑न्ता॒न्दुर्या॒ द्यावा॑पृथि॒व्यो"रित्या॑ह ।
गृ॒हाणा॒न्द्यावा॑पृथि॒व्योर्धृत्यै॑ ।

14दृंहन्तामिति गृहानुवीक्षणम् ॥

अदार्ढ्यशङ्कायाः सद्भावाद्दार्ढ्यमाशंसनीयमित्याह — ‘द्यावापृथिवी हविषि गृहीत उदवेपेताम्। दृँहन्तां दुर्या द्यावापृथिव्योरित्याह। गृहाणां द्यावापृथिव्योर्धृत्यै’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।

15उर्विति गमनम् ॥

“अदि॑त्यास् त्वो॒पस्थे॑ सादया॒मी"त्या॑ह ।
इ॒यव्ँ वा अदि॑तिः ।
अ॒स्या ए॒वैन॑द् उ॒पस्थे॑ सादयति ।

“अदि॑त्यास्त्वो॒पस्थे॑ सादया॒मी"त्या॑ह ।
इ॒यव्ँ वा अदि॑तिः ।
अ॒स्या ए॒वैन॑दु॒पस्थे॑ सादयति ।

16अदित्या इति परेण गार्हपत्यमाहवनीयं वा सादनम् ॥

अदितिशब्दस्य भूमिरर्थ इत्याह – ‘अदित्यास्त्वोपस्थे सादयामीत्याह। इयं वा अदितिः। अस्या एवैनदुपस्थे सादयति’ (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ४ ) इति।