८ २७-३३ आ गावो अग्मन्

• देवता - गावः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ गा᳓वो अग्मन्न् उत᳓ भद्र᳓म् अक्रन्
सी᳓दन्तु गोष्ठे᳓ रण᳓यन्तु अस्मे᳓
प्रजा᳓वतीः पुरुरू᳓पा इह᳓ स्युर्
इ᳓न्द्राय पूर्वी᳓र् उष᳓सो दु᳓हानाः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

akran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

goṣṭhé ← goṣṭhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

raṇáyantu ← √ranⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sī́dantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

prajā́vatīḥ ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pururū́pāḥ ← pururū́pa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

syuḥ ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

dúhānāḥ ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

आ । गावः॑ । अ॒ग्म॒न् । उ॒त । भ॒द्रम् । अ॒क्र॒न् । सीद॑न्तु । गो॒ऽस्थे । र॒णय॑न्तु । अ॒स्मे इति॑ ।
प्र॒जाऽव॑तीः । पु॒रु॒ऽरूपाः॑ । इ॒ह । स्युः॒ । इन्द्रा॑य । पू॒र्वीः । उ॒षसः॑ । दुहा॑नाः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• agmann ← agman ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “happiness; bhadra; deodar; Bhadra; Bhadra; bhadra [word]; Bhadra; Bhadrāsana; prosperity; good fortune; benefit.”

• akran ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sīdantu ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• goṣṭhe ← goṣṭha
• [noun], locative, singular, masculine
• “cowbarn; dwelling; pen; forum.”

• raṇayantv ← raṇayantu ← raṇay ← √raṇ
• [verb], plural, Present imperative
• “delight.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• prajāvatīḥ ← prajāvat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “prolific.”

• pururūpā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• pururūpā ← rūpāḥ ← rūpa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• syur ← syuḥ ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• duhānāḥ ← duh
• [verb noun], nominative, plural
• “milk.”

गावः आ अग्मन् । अस्मदीयं गृहमागच्छन्तु । उत अपि च भद्रं भजनीयं शुभम् अक्रन् कुर्वन्तु । तथा गोष्ठे अस्मदीये गवां स्थाने सीदन्तु उपविशन्तु । तदनन्तरम् अस्मे अस्मासु रणयन्तु रमन्ताम् । अपि च इह अस्मिन् गोष्ठे पुरुरूपाः नानावर्णा गावः प्रजावतीः प्रजावत्यः संततिसहिताः पूर्वीः बह्वयः इन्द्राय इन्द्रार्थम् उषसः उषःकालान् प्रति दुहानाः दोग्ध्र्यः स्युः भवेयुः ॥

English translation:

“May the cows come and bring good fortune; let them lie down in (our) stalls and be plural ased with us; may the many-coloured kine here be parboiled milk for Indra on many dawns.”

The cows have come here and have made (the house) blessed. Let them find a place in the cow-stall; let them find enjoyment among us.
Here should those of many colors be, bearing offspring, as through
many dawns they give milk for Indra.

In pāda a ‘house’ is supplied as obj. of bhadrám akran on the basis of 6c bhadráṃ gṛháṃ kṛṇutha. Geldner simply “haben Glück gebracht,” Whitney (AV IV.21.1) “have done what is excellent,” and this is certainly possible.

THE Kine have come and brought good fortune: let them rest in the cow-pen and be happy near us.
Here let them stay prolific, many-coloured, and yield through many morns their milk for Indra.

Die Kühe sind angekommen und haben Glück gebracht. Sie sollen sich im Kuhstall niederlegen und sich bei uns wohl fühlen. Reich an Nachkommenschaft mögen die Buntfarbigen hier sein und viele Morgen für Indra Milch geben.

Gekommen sind die Kühe, Holdes wirkend, sie mögen ruhn im Stall, bei uns sich labend; Die bunten mögen reich hier sein an Kälbern, an vielen Morgen Milch dem Indra gebend.

Пришли коровы и сделали благо.
Пусть улягутся они в стойле и наслаждаются у нас!
Пусть будут они здесь богатыми потомством, многообразными,
Доящимися для Индры много зорь!

• गावः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब मनुष्य किरणों के गुणों को जानें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (इह) यहाँ (अस्मे) हम लोगों के लिये (गावः) किरणें (आ, अग्मन्) प्राप्त होती हैं (उत) और (रणयन्तु) शब्द करावें तथा (भद्रम्) कल्याण को (अक्रन्) करती हैं, वे (गोष्ठे) गौओं के बैठने के स्थान में (सीदन्तु) प्राप्त हों और जैसे (पुरुरूपाः) बहुत रूपवाली (पूर्वीः) प्राचीन (दुहानाः) मनोरथ को पूर्ण करती हुई (उषसः) प्रभात वेलाएँ (इन्द्राय) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त के लिये (प्रजावतीः) बहुत प्रजाओंवाली (स्युः) होवें, वैसे आप लोगों के लिये भी हों ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो वृक्षों के लगाने और सुगन्ध आदि से युक्त धूम से पवन के किरणों को शुद्ध करें तो ये सब को सुखयुक्त करते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथेहाऽस्मे गाव आऽग्मन्नुत रणयन्तु भद्रमक्रंस्ता गोष्ठे सीदन्तु, यथा पुरुरूपाः पूर्वीर्दुहाना उषस इन्द्राय प्रजावतीः स्युस्तथा युष्मभ्यमपि भवन्तु ॥१॥

अथ मनुष्याः किरणगुणान् विजानीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (गावः) किरणाः (अग्मन्) आगच्छन्ति (उत) (भद्रम्) कल्याणम् (अक्रन्) कुर्वन्ति (सीदन्तु) प्राप्नुवन्तु (गोष्ठे) गावस्तिष्ठन्ति यस्मिंत्स्थले (रणयन्तु) शब्दयन्तु (अस्मे) अस्मभ्यम् (प्रजावतीः) बहुप्रजाः विद्यन्ते यासु ताः (पुरुरूपाः) बहुरूपाः (इह) (स्युः) (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (पूर्वीः) प्राचीनाः (उषसः) प्रभातवेलाः (दुहानाः) काममलंकुर्वाणाः ॥१॥

भावार्थभाषाः - यदि वृक्षारोपणसुगन्धादियुक्तहोमधूमेन वायुकिरणाञ्छुन्धेयुस्तर्ह्येते सर्वान्त्सुखयन्ति ॥१॥

या सूक्तात गो, इंद्र, विद्या, प्रजा व राजाच्या धर्माचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जर वृक्षारोपण करून सुगंधाने युक्त यज्ञाच्या धुराने वायू शुद्ध केले तर ते सर्वांना सुखी करतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रो गावो वा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रो य᳓ज्वने पृणते᳓ च शिक्षति
उ᳓पे᳓द् ददाति न᳓ सुव᳓म् मुषायति
भू᳓यो-भूयो रयि᳓म् इ᳓द् अस्य वर्ध᳓यन्न्
अ᳓भिन्ने खिल्ये᳓ नि᳓ दधाति देवयु᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ca ← ca (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥ṇaté ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śikṣati ← √śak- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yájvane ← yájvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

muṣāyati ← √muṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

svám ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhū́yo-bhūyaḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vardháyan ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ábhinne ← ábhinna- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devayúm ← devayú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

khilyé ← khilyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

इन्द्रः॑ । यज्व॑ने । पृ॒ण॒ते । च॒ । शि॒क्ष॒ति॒ । उप॑ । इत् । द॒दा॒ति॒ । न । स्वम् । मु॒षा॒य॒ति॒ ।
भूयः॑ऽभूयः । र॒यिम् । इत् । अ॒स्य॒ । व॒र्धय॑न् । अभि॑न्ने । खि॒ल्ये । नि । द॒धा॒ति॒ । दे॒व॒ऽयुम् ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yajvane ← yajvan
• [noun], dative, singular, masculine

• pṛṇate ← pṛṇ
• [verb noun], dative, singular
• “satisfy.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śikṣaty ← śikṣati ← śikṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “help; give.”

• uped ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• uped ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• svam ← sva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property; wealth.”

• muṣāyati ← muṣāy ← √muṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “steal; rob.”

• bhūyo ← bhūyas
• [adverb]
• “again; further; further; repeatedly.”

• bhūyo ← bhūyas
• [adverb]
• “again; further; further; repeatedly.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vardhayann ← vardhayan ← vardhay ← √vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• abhinne ← abhinna
• [noun], locative, singular, masculine
• “uncut; unfestering; identical; unbroken.”

• khilye ← khilya
• [noun], locative, singular, masculine
• “barren.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• devayum ← devayu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “devout; devoted.”

इन्द्रो यज्वने यजनशीलाय पृणते च स्तुतिभिः प्रीणयित्रे च स्तोत्रे शिक्षति अपेक्षितं धनं ददाति । न केवलं सकृदेव दानम् अपि तु सर्वदैवेत्याह उपेद्ददाति उपेत्य सर्वदा ददात्येव । यज्वनः स्तोतुश्च स्वं स्वभूतं धनं न मुषायति कदाचिदपि नापहरति । अपि च अस्य उभयविधस्य रयिं धनमात्मना दत्तं भूयोभूयः पुनः पुनः वर्धयन् इत् वृद्धिं प्रापयन्नेव देवयुं देवमिन्द्रमात्मन इच्छन्तं तं जनम् अभिन्ने शत्रुभिरभेद्ये खिल्ये। खिलमप्रतिहतं स्थानम् । तदेव खिल्यम् । स्वार्थिको यत् । अन्यैर्गन्तुमशक्ये स्थले नि दधाति निक्षिपति । निवासयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Indra grants the desires of the man who offers to him sacrifice and praise; he ever bestows upon him wealth, and deprives him not of that which is his own; again and again increasing his riches, he plural ces the devout man in an inaccessible fortress.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Abhinna khilye: śatrubhirabhetavye, not to be breached by enemies;

Khilye = khila, normally wasteland, but here it means apratihatasthānam, an unassailed or unassailable plural ce, one which is unapproachable by others, gantumaśakye sthale

Indra does his best for the man who sacrifices and delivers in full. He gives more; he does not steal what belongs to him.
Making wealth increase more and more just for him, he establishes the man devoted to the gods in undivided virgin land.

What precise kind of land ábhinne khilyé refers to is unclear; see disc. by Oldenberg and Geldner n. 2d. The general opinion is that ábhinne (‘uncut, unsplit’) describes land that hasn’t been broken into parcels, but I wonder if it instead means ‘unploughed’ – that is, unsplit by a plough.

Indra aids him who offers sacrifice and gifts: he takes not what is his, and gives him more thereto.
Increasing ever more and ever more his wealth, he makes the pious dwell within unbroken bounds.

Indra will dem, der opfert und schenkt, nützlich sein; er gibt ihm noch dazu, aber raubt nicht seine Habe. Immer mehr seinen Reichtum vergrößernd setzt er den Gottergebenen in ein ungeteiltes Brachland.

Indra schenkt Gut dem opfernden und spendenden; er theilt ihm mit und entzieht ihm nicht das Seine; indem er stets aufs neue seinen Besitz mehrt, gibt er dem Frommen ungetrenntes Weideland.

Индра хочет стараться для жертвующего и дарящего.
Он ведь еще дает впридачу, своего не похищает.
Все больше и больше наращивая его богатство,
Он устраивает почитателя богов на неурезанном чистом поле.

• गाव इन्द्रो वा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (इन्द्रः) राजा (अस्य) इस संसार के मध्य में (रयिम्) विद्यारूप धन को (इत्) (वर्धयन्) बढ़ाता हुआ (अभिन्ने) इकट्ठे हुए व्यवहार में और (खिल्ये) टुकड़ों में हुए के बीच (च) भी (देवयुम्) विद्वानों की कामना करते हुए विद्वान् को (भूयोभूयः) वारंवार (नि, दधाति) निरन्तर धारण करता है और (स्वम्) अपने ज्ञान को (न) नहीं (मुषायति) चुराता है और (यज्वने) यज्ञ के करनेवाले के लिये (उप, शिक्षति) विद्या देता है और (पृणते) सुखयुक्त करता है (च) और (ददाति) देता है, वह (इत्) ही सबको बढ़ा सकता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - वे ही विद्वान् यथार्थवक्ता हैं, जो निष्कपटता से वार-वार प्रतिदिन विद्याकोश को योग्य के लिये देते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! य इन्द्रोऽस्य संसारस्य मध्ये रयिमिद् वर्धयन्नभिन्ने खिल्ये च देवयुं भूयोभूयो नि दधाति स्वं न मुषायति यज्वन उपशिक्षति पृणते च ददाति स इदेव सर्वान् वर्धयितुं शक्नोति ॥२॥

पुना राजा किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) राजा (यज्वने) यज्ञस्य कर्त्रे (पृणते) सुखयते (च) (शिक्षति) विद्यां ददाति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् (उप) (इत्) (ददाति) (न) निषेधे (स्वम्) स्वकीयं बोधम् (मुषायति) चोरयति (भूयोभूयः) (रयिम्) विद्याधनम् (इत्) एव (अस्य) संसारस्य मध्ये (वर्धयन्) (अभिन्ने) एकीभूते व्यवहारे (खिल्ये) खण्डेषु भवे (नि) (दधाति) (देवयुम्) देवान् विदुषः कामयमानं विद्वांसम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - त एव विद्वांस आप्ताः सन्ति ये निष्कपटत्वेन पुनः पुनः प्रतिदिनं विद्यानिधिं योग्याय ददति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे निष्कपटीपणाने वारंवार व दररोज योग्य लोकांना विद्या निधी देतात तेच विद्वान असतात. ॥ २ ॥

न ता न॑शन्ति॒ न द॑भाति॒ तस्क॑रः ।
नैना॑ अमि॒त्रो व्यथि॒राद॑धर्षति ।
दे॒वाँश्च॒ याभि॒र्यज॑ते॒ ददा॑ति च ।
ज्योगित्ताभि॑स्सचते॒ गोप॑तिस्स॒ह ।

25अथ पञ्चविंशीमाह - याभिर् गोभिर् देवान् उद्दिश्य यजते च यागमपि करोति,
ददाति च गवां दानमपि करोति,
ताः गावो न नशन्ति नैव नाशं प्राप्नुवन्ति ।
तस्करश् चोरोऽपि ता गा न दभाति न हिनस्ति ।
व्यथिर् व्यथाहेतुः अमित्रः शत्रुरप्येना गा नादधर्षति नैव धृष्टो भवति
ताडयितुं प्रगल्भो न भवति ।
ताभिर् गोभिस्सह गोपतिर्गवां स्वामी ज्योगित् चिरमेव सचते स्वर्गे समवेतो भवति ॥

• देवता - गावः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

न᳓ ता᳓ अ᳓र्वा रेणु᳓ककाटो अश्नुते
न᳓ संस्कृतत्र᳓म् उ᳓प यन्ति ता᳓ अभि᳓
उरुगाय᳓म् अ᳓भयं त᳓स्य ता᳓ अ᳓नु
गा᳓वो म᳓र्तस्य वि᳓ चरन्ति य᳓ज्वनः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśnute ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

reṇúkakāṭaḥ ← reṇúkakāṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

ná ← ná (invariable)

saṁskr̥tatrám ← saṁskr̥tatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ábhayam ← ábhaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

urugāyám ← urugāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yájvanaḥ ← yájvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

न । ताः । अर्वा॑ । रे॒णुऽक॑काटः । अ॒श्नु॒ते॒ । न । सं॒स्कृ॒त॒ऽत्रम् । उप॑ । य॒न्ति॒ । ताः । अ॒भि ।
उ॒रु॒ऽगा॒यम् । अभ॑यम् । तस्य॑ । ताः । अनु॑ । गावः॑ । मर्त॑स्य । वि । च॒र॒न्ति॒ । यज्व॑नः ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• reṇukakāṭo ← reṇu
• [noun], masculine
• “dust; pollen; powder.”

• reṇukakāṭo ← kakāṭaḥ ← kakāṭa
• [noun], nominative, singular, masculine

• aśnute ← aś
• [verb], singular, Present indikative
• “get; reach; enter (a state).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• saṃskṛtatram ← saṃskṛtatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abattoir.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• urugāyam ← urugāya
• [noun], accusative, singular, neuter

• abhayaṃ ← abhayam ← abhaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “safe.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• yajvanaḥ ← yajvan
• [noun], genitive, singular, masculine

रेणुककाटः रेणुकस्य रेणोः पार्थिवस्य रजस उद्भेदकः। कटिर्भेदनकर्मा । अर्वा युद्धार्थमागतोऽश्वः ताः गाः न अश्नुते न प्राप्नुयात् । तथा ताः गावः संस्कृतत्रं विशसनादिसंस्कारं न अभि उप यन्ति नाभिगच्छन्तु । अपि च ताः गावः यज्वनः यागशीलस्य तस्य मर्तस्य मनुष्यस्य उरुगायं विस्तीर्णगमनम् अभयं भयवर्जितं प्रदेशम् अनु उद्दिश्य वि चरन्ति विशेषेण गच्छन्तु ॥

26अत षड्विंशीमाह - रेणुककाटः रेणोर्भूधूलेः ककाट उत्थापकः तीव्रगतियुक्त इत्यर्थः । अर्वा तादृशोऽश्वः ताः गा नाश्नुते न व्याप्नोति, अश्वादपि शीघ्रगतथ इत्यर्थः ।
अत एव ता अभि एतादृशीर्गा अभिलक्ष्य
संस्कृतत्रं संस्कारेण युक्तं रक्षार्थं दण्डं नोपयन्ति
गोपाला हस्ते दण्डं न स्वीकुर्वन्ति ।
शक्त्य्-आधिक्येनाश्वाद् अपि शीघ्रं गच्छन्तीनां गवां
ताडनार्थो दण्डो नापेक्षितः ।
यज्वनो यागाशीलस्य तस्य मर्त्यस्य मनुष्यस्य
ता गाव उरुगायं विस्तीर्णगतियोग्यं भयरहितं स्थानं प्राप्य विचरन्ति विस्रम्भेण चरन्ति ।

English translation:

“Let not the dust-spurning (war) horse reach them nor let them fall in the way of sacrificial consecration let the cattle of the man who offers sacrifice wander about at large and without fear.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Not let them fall: na saṃskṛtatram abhyupayanti = viśasanādisaṃskādisaṃskāram nābhyupagacchantu, let them not go right to the consecration of immolation; as metonymy, perhaps the cows means their produce, milk and butter, which are constantly offered

No dusty-necked steed gets to them (in a cattle raid), nor do they go to the place for dressing [=slaughterhouse].
The cows of the mortal who sacrifices wander far across wide-ranging (space) free of fear.

On reṇú-kakāṭa- see EWA s.v. kakā́ṭikā-, kṛ́kāṭa-. Some part of the back of the head/neck is meant. What exact threat the dusty-necked steed poses to the cows isn’t exactly clear. Sāyaṇa. explains árvā as yuddhārtham āgato ‘śvaḥ. I would limit the “intent to fight” more narrowly to a cattle raid, but there is no further evidence to bring to bear. See immed. below.

saṃskṛtatrám is also somewhat problematic. It is generally referred to the root √kṛt ‘cut’ (see AiG II.2.170 and, most recently, EWA p. 316 s.v. KART1 ), but this affiliation is disputed by Whitney (Roots, p. 23) and, most vigorously, by Oldenberg, who assigns it to √kṛ for both formal and semantic reasons. The standard rendering is ‘Schlachtbank’ (slaughter or, Whitney [AV, despite Rts], slaughterhouse). Against this interpr., Oldenberg makes the reasonable point that in this pre-ahiṃsā era there’s no reason why a cow-owner wouldn’t have his cows slaughtered when he wanted to.

But Oldenberg’s own solution is excessively convoluted and requires that the final -trabelong to √trā ‘protect’, which seems dubious. (On gotrá- and other possible forms of the thematized root noun -trā́- in compounds, see Scarlatta [194-95].) To meet Oldenberg’s objections, we can interpr. the clause in the context of the preceding clause and of the whole vs. The 2nd half of the vs. expresses a wish for the safety of cows that roam widely, presumably not always under the control and in the sight of a herdsman.

The first hemistich mentions several misadventures that could befall these roving cattle. Pāda a refers, if I’m right, to a cattle raid conducted by horsemen – what in the Oldenberg West (or at least the Oldenberg West of the imagination) would be called rustlers. It may be that the “dusty neck” of the horse in question indirectly indicates that the horse is not a well-cared-for beast of the Ārya elite, or else that the raid requires hard riding in rough country. The second pāda may indicate that the cattle rustled were taken for meat or, under a different scenario, that the cows wandered into territory controled by tribals, non-Ārya, or even non-elite Ārya (all without access to horses) who would ambush, kill, and eat them. Both pādas would imply that the cattle are far from the safety of their home and enclosure.

My “place for dressing” reflects the possibility (see above) that saṃskṛtabelongs to √kṛ not √kṛt, and is a euphemistic expression for slaughter. However, if it does belong to √kṛt “… for slaughter” would be just fine.

The word order in pāda b is somewhat aberrant. The fem. pl. subj. tā́(ḥ) occurs right after the verb, followed by the preverb abhí, which ends the pāda: x x x x x, úpa yanti tā́abhí. We would ordinarily expect the pronoun tā́(ḥ) to occur early in the clause (cf. pāda a #ná tā́(ḥ) [=3a]) and the preverb to precede the rest of the verbal complex. The word order disturbance may have been caused by the need to fit the bulky 4-syllable sáṃskṛtatram into the pāda, since it won’t fit the Jagatī cadence.

The charger with his dusty brow o’ertakes them not, and never to the shambles do they take their way.
These Cows, the cattle of the pious worshipper, roam over widespread pasture where no danger is.

Nicht holt sie das Streitroß mit staubbedecktem Nacken ein, nicht kommen sie zur Schlachtbank. Die Kühe des opfernden Sterblichen weiden auf gefahrloser weiter Trift.

Nicht holt ein Kriegsross mit bestäubtem Kopf sie ein, noch werden je sie zu der Schlachtbank hingeführt, Auf unbeengten, sichern Wegen wandern hin die Kühe dieses Sterblichen, der Opfer bringt.

Их не настигнет скакун с пыльной холкой.
Они не пойдут на бойню.
По просторному безопасному (пастбищу)
Разбредутся они – коровы этого смертного жертвователя.

• गावः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

वह विद्या किस को प्राप्त होती और किस को नहीं प्राप्त होती है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ताः) उन विद्याओं को (रेणुककाटः) रेणुकाओं के कूप के समान अन्धकार हृदयवाला (अर्वा) घोड़े के समान बुद्धिहीन विषयासक्त जन (न) नहीं (अश्नुते) प्राप्त होता है और मूढ़जन (संस्कृत्रम्) संस्कारयुक्त की रक्षा करनेवाले को प्राप्त होकर (ताः) उनके (न) नहीं (अभि) सन्मुख (उप, यन्ति) समीप प्राप्त होते हैं, किन्तु वे (उरुगायम्) बहुतों से प्रशंसनीय (अभयम्) निर्भय जन के सम्मुख समीप प्राप्त होती हैं और (ताः) वे विद्यायें (गावः) किरणों के समान (तस्य) उस (यज्वनः) विद्वानों के सेवक और प्राप्त होते हुए (मर्त्तस्य) विचारशील मनुष्य के (अनु, वि, चरन्ति) पश्चात् चलती हैं तथा विशेष करके प्राप्त होती हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अशुद्ध व्यवहार और विहार करनेवाले, लम्पट, चुगुल और कुसङ्गी हैं, उनको विद्या कभी नहीं प्राप्त होती है और जो पवित्र आहार और विहार करनेवाले, जितेन्द्रिय, यथार्थवक्ता, सत्सङ्गी, पुरुषार्थी हैं, उनको विद्या प्राप्त होती है, ऐसा जानिये ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्यास्ता रेणुककाटोऽर्वा नाश्नुते मूढाः संस्कृतत्रं प्राप्य ता नाऽभ्युप यन्ति किन्तु ता उरुगायमभयं जनमभ्युपयन्ति ता गाव इव तस्य यज्वनो मर्त्तस्यानु वि चरन्ति विशेषेण प्राप्नुवन्ति ॥४॥

सा विद्या कं प्राप्नोति कं न प्राप्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (ताः) (अर्वा) अश्व इव बुद्धिहीनो विषयासक्तः (रेणुककाटः) रेणुकाकूप इवान्धकारहृदयः (अश्नुते) प्राप्नोति (न) (संकृतत्रम्) यः संस्कृतं त्रायते रक्षति तम् (उप) (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (ताः) (अभि) आभिमुख्ये (उरुगायम्) बहुभिः प्रशंसनीयम् (अभयम्) अविद्यमानं भयं यस्य यस्माद्वा (तस्य) (ताः) (अनु) (गावः) किरणा इव (मर्त्तस्य) मननशीलस्य नरस्य (वि) (चरन्ति) (यज्वनः) विदुषां सेवकस्य सङ्गच्छमानस्य ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येऽशुद्धाहाराविहारा लम्पटाः पिशुनाः कुसङ्गिनः सन्ति तान् विद्या कदाचिदपि नाप्नोति ये च पवित्राहारविहारा जितेन्द्रिया यथार्थवक्तारः सत्सङ्गिनः पुरुषार्थिनः सन्ति तान् विद्याऽभिगच्छतीति विजानीत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे अयोग्य आहार-विहार करणारे, लंपट, निंदक, कुसंग करणारे असतात त्यांना कधी विद्या प्राप्त होत नाही व जे योग्य आहार-विहार करणारे, जितेंद्रिय, विद्वान, सत्संग करणारे असतात त्यांना विद्या प्राप्त होते हे जाणा. ॥ ४ ॥

गावो॒ भगो॒ गाव॒ इन्द्रो॑ मे अच्छात् ।
गाव॒स्सोम॑स्य प्रथ॒मस्य॑ भ॒क्षः ।
इ॒मा या गाव॒स्सज॑नास॒ इन्द्रः॑ ।
इ॒च्छामीद्धृ॒दा मन॑सा चि॒दिन्द्र॑म् ।

30अथ पञ्चमीमाह - या गावस् ता भगः सौभाग्यम् ।
सतीषु हि गोषु क्षीरादि-संपत्ति-लक्षण-सौभाग्यं भवति ।
अच्छात् अच्छा निर्मला गाव एव मे मम इन्द्रः स्वामी, यथा स्वामी पालयति तथा निर्मला गावो मां पालयन्तीत्यर्थः । तथा गाव एव प्रथमस्य मुख्यस्य सोमस्याभिषुतस्य भक्षो भजनीयः । सोमो हि दव्यादिश्रपणार्थं गोभजनं करोति । या इमा गावः सन्ति, हे जनास मनुष्याः ता गाव एव स इन्द्रः । इन्द्रो हि गाः पालयति । तस्मादभेदोपचारः । हृदा हृत्कमलनिष्ठेन मनसा चिन्मनसैव गोरक्षार्थमिन्द्रमिच्छामि ॥

31अथ षष्ठीमाह - हे गावः यूयं कृशं चित् कृशमपि पुरुषं वत्सं वा मेदयथा मेदस्विनं पुष्टं कुरुत । अश्लीलं चित् अश्लीलं कुरूपमपि पुरुषं सुप्रतीकं कृणुथ घृतादिना पोषयित्वा शोभनावयवं कुरुत । भद्रवाचः कल्याणवाचो गावो गृहं भद्रं कुणुथ हम्भारवयुक्ताभिर्गोभिर्वत्सैश्च संपूर्णं गृहं रमणीयं भासते । हे गावः वः युष्मदीयं वयः अन्नं क्षीरघृतादिकं सभासु यज्ञशालासु बृहदुच्यते महत्त्वेन प्रस्तूयते ॥

• देवता - गावः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यूयं᳓ गावो मेदयथा कृशं᳓ चिद्
अश्रीरं᳓ चित् कृणुथा सुप्र᳓तीकम्
भद्रं᳓ गृहं᳓ कृणुथ भद्रवाचो
बृह᳓द् वो व᳓य उच्यते सभा᳓सु

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
cit ← cit (invariable)

gāvaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kr̥śám ← kr̥śá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

medayatha ← √med- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

aśrīrám ← aśrīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

kr̥ṇutha ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

suprátīkam ← suprátīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhadravācaḥ ← bhadravāc- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇutha ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sabhā́su ← sabhā́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ucyate ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यू॒यम् । गा॒वः॒ । मे॒द॒य॒थ॒ । कृ॒शम् । चि॒त् । अ॒श्री॒रम् । चि॒त् । कृ॒णु॒थ॒ । सु॒ऽप्रती॑कम् ।
भ॒द्रम् । गृ॒हम् । कृ॒णु॒थ॒ । भ॒द्र॒ऽवा॒चः॒ । बृ॒हत् । वः॒ । वयः॑ । उ॒च्य॒ते॒ । स॒भासु॑ ॥

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• medayathā ← medayatha ← meday ← √med
• [verb], plural, Present indikative

• kṛśaṃ ← kṛśam ← kṛśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thin; low; bony; kṛśa [word]; insignificant; forceless.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aśrīraṃ ← aśrīram ← aśrīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ugly; unpleasant.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• kṛṇuthā ← kṛṇutha ← kṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• supratīkam ← supratīka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fine-looking.”

• bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• gṛhaṃ ← gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• kṛṇutha ← kṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• bhadravāco ← bhadra
• [noun]
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• bhadravāco ← vācaḥ ← vāc
• [noun], vocative, plural, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vaya ← vayaḥ ← vayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• ucyate ← vac
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• sabhāsu ← sabhā
• [noun], locative, plural, feminine
• “assembly hall; sabhā [word]; assembly; audience.”

हे गावः यूयं मेदयथ स्नेहयथ । आप्यायनं कुरुथेत्यर्थः । तथा कृशं चित् क्षीणमपि अश्रीरं चित अश्लीलमपि सुप्रतीकं शोभनाङ्गं कृणुथ कुरुथ । हे भद्रवाचः कल्याणध्वन्युपेता गावः अस्मदीयं गृहं भद्रं कल्याणं कृणुथ । गोभिरुपेतं कुरुथ । सभासु यागपरिषत्सु हे गावः युष्माकं बृहत् महत् वयः अन्नम् उच्यते । सर्वैर्दीयत इत्यर्थः ॥

English translation:

“Do you, cows, give us nourisment; render the emaciated, the unlovely body the reverse; do you, whose lowing is auspicious, make my dwelling prosperous; great is the abundance that is attributed to you in religious assemblies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bṛhad vo vaya ucyate sabhāsu, great of you the food is said in assemblies; or, great is the food given to you in assemblies, it is given by all, sarvair dīyate ityarthaḥ

You fatten even the thin man, o cows. You make even one without beauty to have a lovely face.
You make the house blessed, o you of blessed speech. Your vigor is
declared loftily in the assemblies.

This vs., like 5c, has an echo from the 2nd Maṇḍala: the final pāda bṛhád vo váya ucyate sabhā́su “Your vigor is declared loftily in the assemblies” strikingly resembles the Gṛtsamāda Triṣṭubh refrain br̥hád vadema vidáthe suvī́rāḥ “May we speak loftily at the ritual distribution, in possession of good heroes.” Both begin with adverbial bṛhát and contain a verb of speaking – a passive in our case – and a loc. of the place where the speech is spoken: vidáthe ‘at the ceremony of distribution’, sabhā́su ‘in assemblies’, with sabhā́- probably inhabiting a lower register, as might be appropriate for cows.

Kulikov (-ya-pres., 214) denies a passive value for ucyate here and tr. “Your energy sounds loudly in the assemblies” for reasons that don’t seem sufficient to me.

O Cows, ye fatten e’en the worn and wasted, and make the unlovely beautiful tolook on.
Prosper my house, ye with auspicious voices. Your power is glorified in our assemblies.

Ihr Kühe machet selbst den Mageren fett, selbst den Unschönen machet ihr schön von Aussehen. Ihr machet das gesegnet, ihr mit gesegneter Stimme. Eure hohe Lebensstärkung wird in den Versammlungen verkündet.

Ihr Kühe machet fett sogar den magern, den hässlichen auch macht ihr schön von Antlitz, Ihr macht beglückt das Haus, zum Glück ertönend, hoch wird gerühmt eur Trunk bei den Gelagen.

Вы, коровы, даже худого делаете толстым,
Даже некрасивого вы делаете прекрасно выглядящим.
Вы делаете дом благословенным, о вы с благословенным голосом!
О великой ваше подкрепляющей силе говорят в собраниях.

• गावः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों का क्या अवश्य कर्त्तव्य है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यूयम्) आप लोग जो (गावः) वाणियाँ हैं उनको (मेदयथा) मधुर करिये (चित्) और (अश्रीरम्) अमङ्गलस्वरूप और अधर्माचरण करनेवाले को (कृशम्) क्षीण (कृणुथा) करिये और (चित्) भी (सुप्रतीकम्) उत्तम प्रतीति करानेवाले द्वार आदि जिसमें उस (भद्रम्) कल्याण करने शुद्ध वायु जल और वृक्षवाले (गृहम्) गृह को (कृणुथ) करिये और (सभासु) आप्त विद्वानों से प्रकाशमान सभाओं में (भद्रवाचः) जो कल्याण करनेवाली सत्यभाषण से युक्त वाणियाँ उनको स्वीकार करिये और जो (वः) आप लोगों का (बृहत्) बड़ा (वयः) जीवन (उच्यते) कहा जाता है, उसको करिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य कोमल, सत्य, धर्मयुक्त वाणी तथा सर्व ऋतुओं में सुख करनेवाले घर को, सभा को और अधिक अवस्था को करते हैं, वे संसार में कल्याण करनेवाले होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यूयं या गावस्ता मेदयथा चिदश्रीरं कृशं कृणुथा चिदपि सुप्रतीकं भद्रं गृहं कृणुथ सभासु भद्रवाचो वरथ यद्वो बृहद्वय उच्यते तत्कृणुथ ॥६॥

पुनर्मनुष्यैः किमवश्यं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यूयम्) (गावः) वाचः (मेदयथा) स्नेहयथ स्निग्धा मधुराः कुरुत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (कृशम्) क्षीणम् (चित्) (अश्रीरम्) अश्लीलममङ्गलमधर्माचरणम् (चित्) अपि (कृणुथा) कुरुथ। अत्रापि संहितायामिति दीर्घः। (सुप्रतीकम्) शोभनानि प्रतीकानि प्रतीतिकराणि द्वारादीनि यस्मिंस्तम् (भद्रम्) भन्दनीयं कल्याणकरं शुद्धवायूदकवृक्षम् (गृहम्) (कृणुथ) (भद्रवाचः) या भद्राः कल्याणकर्यः सत्यभाषणान्विता वाचश्च ताः (बृहत्) महत् (वः) युष्माकम् (वयः) जीवनम् (उच्यते) (सभासु) आप्तैर्विद्वद्भिः प्रकाशमानासु ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः कोमलां सत्यां धर्म्यां वाचं सर्वर्त्तुसुखकरं गृहं सभां दीर्घमायुश्च कुर्वन्ति ते जगति कल्याणकरा भवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे कोमल स्वभावाची, सत्यवादी, धार्मिक वाणी असलेली, सर्व ऋतूंमध्ये सुखकारक घरे व सभा निर्माण करून दीर्घायु होतात ती जगाचे कल्याण करणारी असतात. ॥ ६ ॥

प्र॒जाव॑तीस्सू॒यव॑सँ रि॒शन्तीः॑ ।
शु॒द्धा अ॒पस्सु॑प्रपा॒णे पिब॑न्तीः ।
मा व॑स्स्ते॒न ई॑शत॒ माऽघशँ॑सः ।
परि॑ वो हे॒ती रु॒द्रस्य॑ वृञ्ज्यात् ।

32अथ सप्तमीमाह - एता गावः प्रजावतीः वत्सोपेताः सूयवसं शोभनं तृणादिकं रिशन्तीः भक्षयन्त्य इत्यर्थः । सुप्रपाणे सुष्ठु प्रकर्षेण पातुं शक्ये तटाकादौ शुद्धा अपः पिबन्तीः विमलं जलं पिबन्त्यो वर्तन्तामिति शेषः । हे गावः स्तेनः चोरो वो मेशत युष्मानपहर्तुमीश्वरो मा भूत् । अघशँसः अघं पापं शंसति मारय ताडयेत्यादिभिर्भर्त्सनं करोतीत्यघशंसः सोऽपि वो मेशत । तथा रुद्रस्य क्रूरस्य देवस्य हेतिरायुधं वः परिवृञ्ज्यात् युष्माकं परितो वर्जनं करोतु ॥

उपे॒दमु॑प॒पर्च॑नम् ।
आ॒सु गोषूप॑पृच्यताम् ।
उप॑र्ष॒भस्य॒ रेत॑सि ।
उपे॑न्द्र॒ तव॑ वी॒र्ये॑ ॥ 70 ॥

33अथाष्टमीमाह - इदं च वक्ष्यमाणं सर्वं उपपृच्यतां समीपे युज्यताम् ।
किं किमिति तदुच्यते - उपपर्चनं समीपे संपर्कयोग्य-तृणादिकं आसु गोषूपपृच्यतां समीपे युज्यताम् । ऋषभस्य रेतसि उपपृच्यतां गर्भ इति शेषः । हे इन्द्र तव वीर्ये त्वदीये रक्षणसामर्थ्ये उपपृच्यतां गाव इति शेषः ।