०६ उपहोमाः

• देवता - सरस्वती
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ नः प्रिया᳓ प्रिया᳓सु
सप्त᳓स्वसा सु᳓जुष्टा
स᳓रस्वती स्तो᳓मिया भूत्

उ॒त न॑ᳶ प्रि॒या प्रि॒यासु॑ । स॒प्तस्वसा॒ सुजु॑ष्टा । सर॑स्वती॒ स्तोम्या॑ऽभूत् ।

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

priyā́su ← priyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)

saptásvasā ← saptásvasar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sújuṣṭā ← sújuṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

stómyā ← stómya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

उ॒त । नः॒ । प्रि॒या । प्रि॒यासु॑ । स॒प्तऽस्व॑सा । सुऽजु॑ष्टा ।
सर॑स्वती । स्तोम्या॑ । भू॒त् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• priyā ← priya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• priyāsu ← priya
• [noun], locative, plural, feminine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• saptasvasā ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptasvasā ← svasā ← svasṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• sujuṣṭā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujuṣṭā ← juṣṭā ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• stomyā ← stomya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “applaudable.”

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

उत अपि च नः अस्माकं प्रियासु प्रियाणां मध्ये प्रिया प्रियतमा सप्तस्वसा। गायत्र्यादीनि सप्त छन्दांसि स्वसारो यस्यास्तादृशी । नदरूपायास्तु गङ्गाद्याः सप्त नद्यः स्वसारः । सुजुष्टा सुष्ठु पुरातनैर्ऋषिभिः सेविता । एवंभूता सरस्वती देवी स्तोम्या भूत् स्तोतव्या भवतु ॥ ॥ ३१ ॥

1षष्ठेऽनुवाके प्रथमामृचमाह - इयं सरस्वती स्तोम्या स्तोत्रयोग्याऽभूत् । कीदृशी? प्रियासु देवतासु मध्येऽत्यन्तं प्रिया उत अपि च नोऽस्माकं विशेषतः प्रिया, सप्तसंख्याका ब्रह्मीमहेश्वरीत्याद्या देवताः स्वसारो भगिन्यो यस्याः सा सप्तस्वसा । सुजुष्टा सुष्ठु सेविता ॥

English translation:

“May Sarasvatī, who has seven sisters, who is dearest among those dear to us, and is fully propitiated, be ever adorable.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seven sisters: saptasvasā: either the seven metres of the vedas, or the seven rivers

And she, dear(est) among the dear (rivers), having seven sisters, very delightful—
Sarasvatī is (ever) worthy of our praise.

On tṛca-introducing utá see ad 7 above.

We might expect the splv. priyátamā in this construction.

I don’t exactly know how to interpr. the VP stómyā bhūt, with injunc. aor. of √bhū (or indic. aor? the Saṃhitā sequence stómyābhūt could contain augmented abhūt) and the pseudo-gerundive stómya-. The same construction is found in vs. 12 hávyā bhūt (or hávyā *abhūt). In vs. 12 Hoffmann (140) takes it as iterative, presumably because of the āmreḍita vā́je-vāje: “‘ist bei jedem Preiskampf anzurufen.” But √bhū is a change-of-state verb and the aorist should (in a wellbehaved language) be punctual. In both vss. the standing characteristics of Saravatī are being described, so she should not have “become one worthy to be praised/invoked,” because the just-mentioned characteristics are not new. We might speculate that, because there’s no injunctive of √as, in order to express a nontemporally marked copula (as opposed to a nominal sentence with suppressed copula) you have to turn to √bhū and the aorist injunctive. But this seems like a long shot. Geldner and Renou take it as modal: “… sei … preisenswert”; “soit apte à (recevoir) … la louange” (though Renou remarks “bhūt au sens d’abhūt,” without recognizing that the Saṃhitā text could in fact contain abhūt). Note that vs. 13 (which is not part of this tṛca) contains a predicated pseudo-gerundive in the same semantic sphere, upastútyā ‘to be praised’, without aux.

Yea, she most dear amid dear stream, Seven-sistered, graciously inclined,
Sarasvati hath earned our praise.

Lieb unter Lieben, mit ihren sieben Schwestern willkommen sei Sarasvati auch uns preisenswert.

Die uns unter lieben lieb ist, freundlich mit den sieben Schwestern, Sei Sarasvati zu preisen.

И пусть Сарасвати, любимая среди любимых,
С семью сестрами, очень ценимая,
Будет у нас достойной восхвалений!

• सरस्वती
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसी है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (नः) हमारी (सरस्वती) वह सरस्वती जिसको बहुत अन्तरिक्ष का सम्बन्ध है तथा (प्रियासु) सुख देनेवाली क्रिया वा स्त्रियों में (प्रिया) मनोहर (सप्तस्वसा) जिसके सात अर्थात् पाँच प्राण, मन और बुद्धि बहिन के समान वर्त्तमान तथा (सुजुष्टा) अच्छे प्रकार सेवित की हुई (उत) और (स्तोम्या) स्तुति करने योग्य (भूत्) हो, वैसे तुम्हारी भी हो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सब ओर से शुद्धि करनेवाली सत्य वाणी को जानते हैं, वे ही प्रशंसा करने योग्य होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा नः सरस्वती प्रियासु प्रिया सप्तस्वसा सुजुष्टोत स्तोम्या भूत्तथा युष्माकमपि भवतु ॥१०॥

पुनः सा कीदृशीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (नः) अस्माकम् (प्रिया) कमनीया (प्रियासु) सुखप्रदासु स्त्रीषु वा (सप्तस्वसा) सप्त पञ्च प्राणा मनो बुद्धिश्च स्वसेव यस्याः सा (सुजुष्टा) सुष्ठु सेविता (सरस्वती) सरो बह्वन्तरिक्षं सम्बद्धं विद्यते यस्याः सा (स्तोम्या) स्तोतुमर्हा (भूत्) भवतु ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वतः शुद्धिकरीं सत्यां वाचं जानन्ति त एव प्रशंसनीया भवन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्वस्वी पवित्र करणारी सत्य वाणी जाणतात तीच प्रशंसनीय असतात. ॥ १० ॥

• देवता - सरस्वती
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा᳓ जु᳓ह्वाना युष्म᳓द् आ᳓ न᳓मोभिः
प्र᳓ति स्तो᳓मं सरस्वति जुषस्व
त᳓व श᳓र्मन् प्रिय᳓तमे द᳓धाना
उ᳓प स्थेयाम शरणं᳓ न᳓ वृक्ष᳓म्

इ॒मा जुह्वा॑नायु॒ष्मदा नमो॑भिः । प्रति॒ स्तोमँ॑ सरस्वति जुषस्व । तव॒ शर्म॑न्प्रि॒यत॑मे॒ दधा॑नाः । उप॑स्थेयाम शर॒णन्न वृ॒क्षम् ।

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

júhvānāḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yuṣmát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

práti ← práti (invariable)

sarasvati ← sárasvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

priyátame ← priyátama- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śárman ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śaraṇám ← śaraṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stheyāma ← √sthā- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

vr̥kṣám ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒मा । जुह्वा॑नाः । यु॒ष्मत् । आ । नमः॑ऽभिः । प्रति॑ । स्तोम॑म् । स॒र॒स्व॒ति॒ । जु॒ष॒स्व॒ ।
तव॑ । शर्म॑न् । प्रि॒यऽत॑मे । दधा॑नाः । उप॑ । स्थे॒या॒म॒ । श॒र॒णम् । न । वृ॒क्षम् ॥

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• juhvānā ← hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• yuṣmad ← yuṣmat ← tvad
• [noun], ablative, plural
• “you.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• sarasvati ← sarasvatī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śarman
• [noun], locative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• priyatame ← priyatama
• [noun], locative, singular, neuter
• “beloved; dearest.”

• dadhānā ← dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stheyāma ← sthā
• [verb], plural, Aorist optative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• śaraṇaṃ ← śaraṇam ← śaraṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “protecting.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vṛkṣam ← vṛkṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

हे सरस्वति इमा इमान्यस्मदीयानि हवींषि जुह्वानाः तुभ्यं जुह्वतो वयं नमोभिः त्वद्विषयैः नमस्कारैः युष्मदत् त्वत्सकाशात् आ। उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । आददीमहि धनानीति शेषः । स्तोमं चास्मदीयं स्तोत्रं प्रति जुषस्व प्रतिसेवस्व । वयं च प्रियतमे अतिशयेन प्रिये तव त्वदीये शर्मन् शर्मणि सुखे दधानाः निधीयमानाः सन्तः शरणं न वृक्षम् आश्रयभूतं वृक्षमिव उप स्थेयाम त्वामुपतिष्ठेम संगच्छेमहि ॥

2अथ द्वितीयामाह - हे सरस्वति! युष्मत् युष्मान् त्वामित्यर्थः ।
इमे यजमाना नमोभिर् नमस्कारैस् सहाजुह्वानाः सर्वतो होममाह्नानं वा कुर्वन्तो वर्तन्ते । स्तोमं त्वदीयं स्तोत्रं प्रति प्रातिस्विकमसाधारणं जुषस्व सेवस्व । तव प्रियतमेऽतिप्रिये वृक्षवदुपकारके शर्मन् शरणे गृहे दधानाः हविर्धारयन्तः वयम् उपस्थेयाम उपस्थानं करवाम ।

English translation:

“Presenting to you, Sarasvatī, these oblations with reverence (may we receive from you affluence); begratified by our praise and may we, being retained in your dearest felicity, ever recline upon you, as on asheltering tree.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May we receive: yuṣmad a: a = also; adadīmahi, may we receive

Here are (oblations) being poured all the way to you (rivers), along with reverences. Take pleasure in the praise, Sarasvatī.
Being set in your dearest shelter, may we stand nearby it like a
sheltering tree.

My interpr. of the syntax and the reference in this vs. differs considerably from the standard. Most (Geldner, Renou; see also Oldenberg) take b as parenthetic, with pāda a parallel to c, both containing nom. pl. m. med. participles with 1st ps. subjects, júhvānā(ḥ) and dádhānā(ḥ) respectively. The first part. is transitive with imā́as object. Hence, “Offering these (oblations, vel. sim.) … , setting ourselves in your shelter, we …” Under this interpr. according to Renou, the yuṣmát in pāda a refers to the patrons, already found in vs. 3 – rather loosely construed (“de votre part”). Geldner fails to identify the 2nd pl. referent, while Oldenberg considers both the patrons and the rivers possible and makes no decision.

Although the Geldner/Renou(/Oldenberg) interpr. is certainly possible – and has the parallelism of the two participles in its favor – I am reluctant to bring in patrons, who figured only in the Sarasvant vs. 3, and I also prefer to avoid parenthetical clauses if at all possible. I therefore go against the Pp. in taking the first participle as júhvānā and neut. pl., rather than júhvānāḥ and masc. pl. As a nom. pl. neut., the part.

is passive and forms a nominal clause with imā́, with the participle predicated (as is not rare). The part. stem júhvāna- is found with both transitive and passive interpr.

(Note that Grassmann takes this form as passive, but as a nom. pl. fem. in -āḥ modifying his supplied gíraḥ ‘hymns’, represented by imā́ḥ [requiring him to go against the Pp reading imā́].) 121 By my interpr. of pāda a, the 2nd pl. refers to the (other) rivers just featured in 4d, and in the expression yuṣmád ā́, ā́means ‘all the way to’, though it must be admitted that ā́in that usage usually precedes (see Grassmann col. 169). Oldenberg himself suggests as one of his possibilities “bis zu euch hin” of the rivers or waters. The ambiguous position of ā́in the expression in 2b giríbhya ā́samudrā́t “from the mountains all the way to the sea” also has ā́directly before an abl. expressing goal.

These offerings have ye made with adoration: say this, Sarasvati, and accept our praises;
And, placing us under thy dear protection, may we approach thee, as a tree, for shelter.

Diese Opfergaben mit Verbeugungen vor euch darbringend-nimm, o Sarasvati, das Loblied gern entgegen-in deinen geliebtesten Schutz uns stellend wollen wir wie unter einen schützenden Baum treten.

Zu euch ergossen diese sich mit Andacht, nimm huldreich auf, Sarasvati, die Lieder; In deine liebste Hut gestellt lass kommen uns unter deinen Schirm wie unter’s Laubdach.

Совершая эти (жертвенные возлияния) от вас вместе с поклонениями, –
Наслаждайся, о Сарасвати, восхвалением! –
Прибегая к твоей самой сладостной защите,
Мы хотим, как под деревом, находиться в укрытии!

• सरस्वती
• वसिष्ठः
• आर्षीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इमा) ये याज्ञिक लोग (जुह्वाना) हवन करते हुए (युष्मदा) तुम्हारी प्राप्ति में रत (नमोभिः) नम्र वाणियों के द्वारा तुम्हारा आवाहन करते हैं। (सरस्वति) हे विद्ये ! (प्रतिस्तोमं) इनके प्रत्येक यज्ञ को (जुषस्व) सेवन कर। हे विद्ये ! (तव, प्रियतमे) तुम्हारे प्रियपन में (शर्म्मन्) सुख को (दधानाः) धारण करते हुए (उप) निरन्तर (स्थेयाम) सदैव तुम्हारी (शरणं) शरण (वृक्षः, न) आधार के समान हमको आश्रयण करे॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि, हे याज्ञिक पुरुषो ! तुम इस प्रकार विद्यारूप कल्पवृक्ष का सेवन करो, जिस प्रकार धूप से संतप्त पक्षिगण आकर छायाप्रद वृक्ष का आश्रयण करते हैं एवं आप इस सरस्वती विद्या का सब प्रकार से आश्रयण करें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमा) इमे याज्ञिकाः (जुह्वानाः) हवनं कुर्वन्तः (नमोभिः) नमोवाग्भिः (युष्मदा) त्वामाह्वयन्ति (सरस्वति) हे विद्ये ! (प्रतिस्तोमम्) प्रतियज्ञं (जुषस्व) प्रियतां (प्रियतमे) हे हितकारिणि ! (वृक्षम्, न) वृक्षमिव (तव, शरणम्) भवतीम्, शरणं (स्थेयाम) याम (शर्मन्) सुखं च (उप दधानाः) भुञ्जन्तः ॥५॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त्री᳓णि पदा᳓ वि᳓ चक्रमे
वि᳓ष्णुर् गोपा᳓ अ᳓दाभियः
अ᳓तो ध᳓र्माणि धार᳓यन्

त्रिणि॑ प॒दा विच॑क्रमे । विष्णु॑र्गो॒पा अदा॑भ्यः । ततो॒ धर्मा॑णि धा॒रयन्न्॑ ॥51॥

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
cakrame ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

padā́ ← padá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ádābhyaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)

dhāráyan ← √dhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhármāṇi ← dhárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

त्रीणि॑ । प॒दा । वि । च॒क्र॒मे॒ । विष्णुः॑ । गो॒पाः । अदा॑भ्यः ।
अतः॑ । धर्मा॑णि । धा॒रय॑न् ॥

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• padā ← pada
• [noun], accusative, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cakrame ← kram
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• adābhyaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• dharmāṇi ← dharma
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Dharma; custom; dharma [word]; regulation; duty; Dharma; Dharma; Dharma; Dharma; law; law; peculiarity; justice.”

• dhārayan ← dhāray ← √dhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

अदाभ्यः केनापि हिंसितुमशक्यः गोपाः सर्वस्य जगतः रक्षकः विष्णुः पृथिव्यादिस्थानेषु अतः एतेषु त्रीणि पदानि वि चक्रमे । किं कुर्वन् । धर्माणि अग्निहोत्रादीनि धारयन् पोषयन् ॥ पदा । सुपां सुलुक्’ इत्यादिना विभक्तेः डादेशः । तस्य स्थानिवद्भावेन अनुदात्तत्वे प्राप्ते उदात्तनिवृत्तिस्वरेणोदात्तत्वम् । गोपाः । गोपामृतस्य’ (ऋ. सं. १. १. ८) इत्यत्रोक्तम् । अदाभ्यः । दभेः “ ऋहलोर्ण्यत् ’ (पा. सू. ३. १. १२४) इति ण्यत् । नञ्समासः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । धारयन्। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण णिच एव स्वरः शिष्यते ॥

3अथ तृतीयामाह - गोपाः सर्वस्य जगतो रक्षकः अदाम्यः केनाप्यतिरस्कार्यो विष्णुः कृत्स्नेऽपि जगति त्रीणि पदा विचक्रमे पदत्रयं निदधौ । किं कुर्वन्? ततस्तस्मत्पदत्रयात् धर्माणि धारयितव्यानि सर्वाणि वस्तूनि धारयन् ॥

English translation:

“Viṣṇu, the preserver, the uninjurable, stepped three steps, upholding thereby righteous acts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gopā, sarvasya jagato rakṣakaḥ: the preserver of all the worlds; the principal attribute of Viṣṇu

He strode three steps, Viṣṇu the undeceivable cowherd,
founding the foundations from there—

Visnu, the Guardian, he whom none deceiveth, made three steps; thenceforth
Establishing his high decrees.

Drei Schritte schritt er aus, der untrügliche Wächter Vishnu, von dort die Gesetze festsetzend.

Drei Schritte hat durchschritten er, Vischnu, der nie getäuschte Hirt, Die Stützen dort befestigend.

Три шага прошагал
Вишну – страж, не поддающийся обману,
Оттуда поддерживая законы.

• विष्णुः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह सर्वव्यापक जगदीश्वर क्या-क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जिस कारण यह (अदाभ्यः) अपने अविनाशीपन से किसी की हिंसा में नहीं आ सकता (गोपाः) और सब संसार की रक्षा करनेवाला, सब जगत् को (धारयन्) धारण करनेवाला (विष्णुः) संसार का अन्तर्यामी परमेश्वर (त्रीणि) तीन प्रकार के (पदानि) जाने, जानने और प्राप्त होने योग्य पदार्थों और व्यवहारों को (विचक्रमे) विधान करता है, इसी कारण से सब पदार्थ उत्पन्न होकर अपने-अपने (धर्माणि) धर्मों को धारण कर सकते हैं॥१८॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर के धारण के विना किसी पदार्थ की स्थिति होने का सम्भव नहीं हो सकता। उसकी रक्षा के विना किसी के व्यवहार की सिद्धि भी नहीं हो सकती॥१८॥

अन्वय: यतोऽयमदाभ्यो गोपा विष्णुरीश्वरः सर्वं जगद्धारयन् संस्त्रीणि पदानि विचक्रमेऽतः कारणादुत्पद्य सर्वे पदार्थाः स्वानि स्वानि धर्माणि धरन्ति॥१८॥

पुनर्विष्णुर्जगदीश्वरः किं कृतवानित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रीणि) त्रिविधानि (पदा) पदानि वेद्यानि प्राप्तव्यानि वा। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति लोपः। (वि) विविधार्थे (चक्रमे) विहितवान् (विष्णुः) विश्वान्तर्यामी (गोपाः) रक्षकः। (अदाभ्यः) अविनाशित्वान्नैव केनापि हिंसितुं शक्यः (अतः) कारणादुत्पद्य (धर्माणि) स्वस्वभावजन्यान् धर्मान् (धारयन्) धारणां कुर्वन्॥१८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्नैवेश्वरस्य धारणेन विना कस्यचिद् वस्तुनः स्थितिः सम्भवति। न चैतस्य रक्षणेन विना कस्यचिद् व्यवहारः सिध्यतीति वेदितव्यम्॥१८॥

भावार्थभाषाः - ईश्वराने धारण केल्याशिवाय कोणत्याही पदार्थाचे अस्तित्त्व टिकू शकत नाही. त्याच्या रक्षणाखेरीज कुणाच्याही व्यवहाराची सिद्धी होऊ शकत नाही. ॥ १८ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓द् अस्य प्रिय᳓म् अभि᳓ पा᳓थो अश्यां
न᳓रो य᳓त्र देवय᳓वो म᳓दन्ति
उरुक्रम᳓स्य स᳓ हि᳓ ब᳓न्धुर् इत्था᳓
वि᳓ष्णोः पदे᳓ परमे᳓ म᳓ध्व उ᳓त्सः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devayávaḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)

bándhuḥ ← bándhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

itthā́ ← itthā́ (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urukramásya ← urukramá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

útsaḥ ← útsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

तत् । अ॒स्य॒ । प्रि॒यम् । अ॒भि । पाथः॑ । अ॒श्या॒म् । नरः॑ । यत्र॑ । दे॒व॒ऽयवः॑ । मद॑न्ति ।
उ॒रु॒ऽक्र॒मस्य॑ । सः । हि । बन्धुः॑ । इ॒त्था । विष्णोः॑ । प॒दे । प॒र॒मे । मध्वः॑ । उत्सः॑ ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pātho ← pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• aśyāṃ ← aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• devayavo ← devayavaḥ ← devayu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “devout; devoted.”

• madanti ← mad
• [verb], plural, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• urukramasya ← urukrama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bandhur ← bandhuḥ ← bandhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• utsaḥ ← utsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

अस्य महतो विष्णोः प्रियं प्रियभूतं तत् सर्वैः सेव्यत्वेन प्रसिद्धं पाथः । अन्तरिक्षनामैतत्, ‘पाथोऽन्तरिक्षं पथा व्याख्यातम्’ (निरु. ६. ७) इति यास्केनोक्तत्वात्। अविनश्वरं ब्रह्मलोकमित्यर्थः। अश्याम् व्याप्नुयाम् । तदेव विशेष्यते । यत्र स्थाने देवयवः देवं द्योतनस्वभावं विष्णुमात्मन इच्छन्तो यज्ञदानादिभिः प्राप्तुमिच्छन्तः नरः मदन्ति तृप्तिमनुभवन्ति । तदश्यामित्यन्वयः । पुनरपि तदेव विशेष्यते । उरुक्रमस्य अत्यधिकं सर्वं जगदाक्रममाणस्य तत्तदात्मना अत एब विष्णोः व्यापकस्य परमेश्वरस्य परमे उत्कृष्टे निरतिशये केवलसुखात्मके पदे स्थाने मध्वः मधुरस्य उत्सः निष्यन्दो वर्तते । तदश्याम् । यत्र क्षुत्तृष्णाजरामरणपुनरावृत्त्यादिभयं नास्ति संकल्पमात्रेण अमृतकुल्यादिभोगा: प्राप्यन्ते तादृशमित्यर्थः। ततोऽधिकं नास्तीत्याह । इत्था इत्थमुक्तप्रकारेण स हि बन्धुः स खलु सर्वेषां सुकृतिनां बन्धुभूतो हितकरः वा तस्य पदं प्राप्तवतां न पुनरावृत्तेः । ‘ न च पुनरावर्तते ’ इति श्रुतेस्तस्य बन्धुत्वम् । हिशब्दः सर्वश्रुतिस्मृतिपुराणादिप्रसिद्धिद्योतनार्थः ॥

4अथ चतुर्थीमाह - देवयवो देवानिच्छन्तो नरो यजमाना यत्र भागीरथीजले मदन्ति हृष्यन्ति । अस्य विष्णोः प्रियं तत्पाथो भागीरथीजलं अभ्यश्यां अभितो व्याप्तवान् । उरुक्रमस्य विस्तीर्णपादस्य विष्णोः परमे पदे तृतीये पादे बन्धुः संबद्धो मध्वो मधुर उत्सो भागीरथीप्रवाह इत्था हि एवंविधः । हिशब्दः सर्वलोकप्रसिद्धिद्योतनार्थः ॥

English translation:

“May I attain his favourite path, in which god-seeking men delight; (the path) of that wide-stepping Viṣṇu, in whose exalted station there is a (perpetual) flow of felicity; for to such a degree is he the friend (of the pious).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His favourite path: the firmament: patho anatarikṣam

Might I reach that dear cattle-pen of his, where men seeking the gods find elation,
for exactly that is the bond to the wide-striding one: the wellspring of honey in the highest step of Viṣṇu.

May I attain to that his well-loved mansion where men devoted to the Gods are happy.
For there springs, close akin to the Wide-Strider, the well of meath in Visnu’s highest footstep.

I would attain to that his dear dominion Where men devoted to the gods do revel. In the wide-striding Viṣṇu’s highest footstep There is a spring of mead: such is our kinship.

An seinen lieben Zufluchtsort möchte ich gelangen, an dem die gottergebenen Männer schwelgen, denn dort ist diese Genossenschaft des Weitschreitenden. In der höchsten Fußspur des Vishnu ist der Quell des Honigs.

O möcht’ ich seinen lieben Sitz erreichen, in dem die frommen Männer selig leben; Denn das sind recht des mächt’gen Schreiters Freunde, und Süsses quillt an Vischnu’s höchster Fussspur.

Я хотел бы достигнуть этого милого убежища его,
Где опьяняются мужи, преданные богам:
В самом деле, ведь там родство широко шагающего.
В высшем следе Вишну – источник меда.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (यत्र) जिसमें (देवयवः) दिव्य भोगों की कामना करनेवाले (नरः) अग्रगन्ता उत्तम जन (मदन्ति) आनन्दित होते हैं (तत्) उस (अस्य) इस (उरुक्रमस्य) अनन्त पराक्रमयुक्त (विष्णोः) व्यापक परमात्मा के (प्रियम्) प्रिय (पाथः) मार्ग को (अभ्यश्याम्) सब ओर से प्राप्त होऊँ, जिस परमात्मा के (परमे) अत्युत्तम (पदे) प्राप्त होने योग्य मोक्ष पद में (मधवः) मधुरादि गुणयुक्त पदार्थ का (उत्सः) कूपसा तृप्ति करनेवाला गुण वर्त्तमान है (सः, हि) वही (इत्था) इस प्रकार से हमारा (बन्धुः) भाई के समान दुःख विनाश करने से सुख देनेवाला है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो परमेश्वर की वेदद्वारा दी हुई आज्ञा के अनुकूल चलते हैं, वे मोक्ष सुख को प्राप्त होते हैं। जैसे जन बन्धु को प्राप्त होकर सहायता को पाते हैं वा प्यासे जन मीठे जल से पूर्ण कुये को पाकर तृप्त होते हैं, वैसे परमेश्वर को प्राप्त होकर पूर्ण आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: अहं यत्र देवयवो नरो मदन्ति तदस्योरुक्रमस्य विष्णोः प्रियं पाथोभ्यश्यां यस्य परमे पदे मध्व उत्सइव तृप्तिकरो गुणो वर्त्तते स हि इत्था नो बन्धुरिवास्ति ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (अस्य) (प्रियम्) येन प्रीणाति तत् (अभि) (पाथः) वर्त्म (अश्याम्) प्राप्नुयाम् (नरः) नेतारः (यत्र) यस्मिन् (देवयवः) ये देवान् दिव्यान् भोगान् कामयन्ते (मदन्ति) आनन्दयन्ति (उरुक्रमस्य) बहुपराक्रमस्य (सः) (हि) खलु (बन्धुः) दुःखविनाशकत्वेन सुखप्रदः (इत्था) अनेन प्रकारेण (विष्णोः) व्यापकस्य (पदे) प्राप्तव्ये (परमे) अत्युत्तमे मोक्षे पदे (मध्वः) मधुरादिरसयुक्तस्य (उत्सः) कूपइव तृप्तिकरः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये परमेश्वरेण वेदद्वारा दत्तमाज्ञामनुगच्छन्ति ते मोक्षसुखमश्नुवते। यथा जना बन्धुं प्राप्य सहायं लभन्ते तृषिता वा मधुरजलं कूपं प्राप्य तृप्यन्ति तथा परमेश्वरं प्राप्य पूर्णाऽनन्दा जायन्ते ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे परमेश्वराने वेदाद्वारे दिलेल्या आज्ञेप्रमाणे वागतात ते मोक्षसुख प्राप्त करतात. जसे लोक बंधूकडून साह्य प्राप्त करतात किंवा तृषार्त लोक विहिरीद्वारे मधुर जल प्राप्त करून तृप्त होतात तसे ते परमेश्वराला प्राप्त करून आनंद भोगतात. ॥ ५ ॥

क्र॒त्वा॒दा अ॑स्थु॒ श्रेष्ठः॑ ।
अ॒द्य त्वा॑ व॒न्वन्त्सु॒रेक्णाः॑ ।
मर्त॑ आनाश सुवृ॒क्तिम् ।

5अथ पञ्चमीमाह - क्रत्वा क्रतौ कर्मणि दा हविषो दाता श्रेष्ठः सर्वेषां मध्ये प्रशस्तः अस्तु भवतु ।
हे अग्ने। अद्यास्मिन्कर्मणि त्वां वन्वन् याचमानः सुरेक्णाः शोभनधनो मर्तो मनुष्यः सुवृक्तिं सुष्ठु दारिद्र्यवर्जनं आनाश आनक्षे व्याप्नोति ।

इ॒मा ब्र॑ह्म ब्रह्मवाह ।
प्रि॒या त॒ आ ब॒र्हिस्सी॑द ।
वी॒हि सू॑र पुरो॒डाश॑म् ॥52॥

6अथ षष्ठीमाह - ब्रह्माणि वेदान्वहतीति ब्रह्मवाहो वेदैरविनाभूतः सूर्यः । अत एवान्यत्राम्नातम् ‘वेदैरशून्यस्त्रिभिरेति सूर्यः’ इति । तादृश! सूर! हे सूर्य! इमा ब्रह्म इमानि ब्रह्माणि वेदवाक्यानि कर्मण्यस्मिन्नुच्चार्यमाणानि ते प्रिया तव प्रियाणि । अतस्त्वं ब्रर्हिरासीद यज्ञमागच्छ पुरोडाशं वीहि भक्षय ।

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

उप॑ नस्सू॒नवो॒ गिरः॑ । शृ॒ण्वन्त्व॒मृत॑स्य॒ ये । सु॒मृ॒डी॒का भ॑वन्तु नः ।

उ᳓प नः सून᳓वो गि᳓रः
शृण्व᳓न्तु अमृ᳓तस्य ये᳓
सुमॄळीका᳓+ भवन्तु नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sūnávaḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śr̥ṇvántu ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

bhavantu ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sumr̥ḷīkā́ḥ ← sumr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उप॑ । नः॒ । सू॒नवः॑ । गिरः॑ । शृ॒ण्वन्तु॑ । अ॒मृत॑स्य । ये ।
सु॒ऽमृ॒ळी॒काः । भ॒व॒न्तु॒ । नः॒ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sūnavo ← sūnavaḥ ← sūnu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; offspring.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• śṛṇvantv ← śṛṇvantu ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sumṛﾱīkā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumṛﾱīkā ← mṛﾱīkāḥ ← mṛḍīka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “compassion; favor.”

• bhavantu ← bhū
• [verb], plural, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

अमृतस्य मरणरहितस्य प्रजापतेः ये सूनवः पुत्राः ते देवाः नः अस्माकं गिरः स्तुतीः उप शृण्वन्तु । नः अस्माकं सुमृळीकाः सुष्ठु मृडयितारः सुखयितारश्च भवन्तु ॥

7अथ सप्तमीमाह - अमृतस्य सूनवः क्षीरस्य पुत्रा ये मरुतः सन्ति । तथा च ब्राह्मणमाम्नातम् -‘पृश्नियै वै पयसो मरुतो जाताः’ इति । हे मरुतः । नोऽस्मदीया गिरः स्तुतिरूपा वाच उपशृण्वन्तु । ततो नोऽस्माकं सुमृडीकाः सुखहेतवो भवन्तु । अयं मन्त्रः मारुते कर्मणि द्रष्टव्यः ॥

English translation:

“May the sons of the immortal hear our praises, and be to us the givers of felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sons of the immortal: amṛtasya sūnavaḥ: sons of Prajāpati, the Viśvadevas; cf. Yajus. 33.77

Let the sons of the immortal one listen to our hymns.
Let them be very merciful to us.

This vs. consists of two 3rd pl. impv. clauses, ab and c. The 2nd is entirely straightforward, and the first is until the end, where we find a hemistich-final rel.

prn. yé, clearly coreferential with the subj. of the impv. but difficult to construe: úpa naḥ sūnávo gíraḥ, śṛṇvántu amṛ́tasya yé. The only grammatical way to interpr. this is as a tag nominal rel. cl. amṛ́tasya yé “who (are) of the immortal one.” But this leaves the main-cl. subj. sūnávaḥ underdefined: it is not any set of sons that we invite to hear our hymns, but only the sons of the immortal one. But tag rel. clauses generally give additional, not necessary, information about their referents in the main clause, and so such an interpr. would leave the sentence oddly unbalanced. We cannot take the whole hemistich as a rel. cl. (“which sons of the immortal …”), not only because the rel. prn. would be too deep in its clause, following both subject and VP, but also because impvs. do not occur in subordinate clauses in the RV. I think we’re dealing with a poet who knew about tag rel. clauses and wanted to try his hand at one, but didn’t know how they work. As Geldner points out (n. 9ab), the substance of the cl. is identical to X.13.1 śṛṇvántu víśve amṛ́tasya putrā́ḥ. Given these considerations, I have not attempted to render the yé – passing in silence over a journeyman’s lapse.

All Sons of Immortality shall listen to the songs we sing,
And be exceeding good to us.

Die Söhne der Unsterblichkeit sollen unsere Lobreden hören, sie sollen uns barmherzig sein.

Die Söhne der Unsterblichkeit, sie mögen hören unser Lied, Und seien gnädig uns gesinnt.

Пусть услышат они наши песни,
(Те,) кто сыновья бессмертия!
Пусть будут очень милостивы к нам!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को कैसा नियम करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् वा विद्वानो ! (ये) जो (नः) हमारे (सूनवः) सन्तान हों वे (अमृतस्य) नाशरहित विज्ञान की (गिरः) विद्यायुक्त वाणियों को (उप, शृण्वन्तु) समीप में सुनें तथा (सुमृळीकाः) सुन्दर सुखवाले होकर (नः) हमारी सेवा करनेवाले (भवन्तु) हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - पितृजनों को राजनीति वा अपने कुल में यह दृढ़ नियम करना चाहिये कि जितने हमारे सन्तान हैं, वे ब्रह्मचर्य्य से विद्याओं के समस्त ग्रहण के लिये ब्रह्मचर्य्य आश्रम को करें, जो इसका विनाश करे, उसे राजा वा कुलीन निरन्तर दण्ड देवें ॥९॥

अन्वय: हे राजन्विद्वांसो वा ! ये नः सूनवः स्युस्तेऽमृतस्य गिर उप शृण्वन्तु सुमृळीका भूत्वा नः सेवका भवन्तु ॥९॥

पुनर्मनुष्यैः कीदृशो नियमः कर्त्तव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (नः) अस्माकम् (सूनवः) अपत्यानि (गिरः) विद्यायुक्ता वाचः (शृण्वन्तु) (अमृतस्य) नाशरहितस्य विज्ञानस्य (ये) (सुमृळीकाः) सुष्ठु सुखिनः (भवन्तु) (नः) अस्मान् ॥९॥

भावार्थभाषाः - पितृभी राजनीतौ स्वकुले वाऽयं दृढो नियमः कर्त्तव्यो यावन्त्यस्माकमपत्यानि स्युस्तावन्ति ब्रह्मचर्येण समस्तविद्याग्रहणाय ब्रह्मचर्यं कुर्य्युर्योऽस्य विच्छेदं कुर्यात्तं राजा कुलीनाश्च भृशं दण्डयेयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - पितृजनांनी राजनीती किंवा आपल्या कुलात हा नियम दृढ करावा की, आमच्या संतानांनी ब्रह्मचर्यपूर्वक सर्व विद्या ग्रहण करण्यासाठी ब्रह्मचर्य पालन करावे व जो त्याचा भंग करतो त्याला राजा अथवा कुलीन व्यक्तीने सतत दंड द्यावा. ॥ ९ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

अद्या᳓ नो देव सवितः
प्रजा᳓वत् सावीः सउ᳓भगम्
प᳓रा दुष्व᳓प्नियं सुव

अ॒द्या नो॑ देव सवितः । प्र॒जाव॑त्सावी॒स्सौभ॑गम् । परा॑ दु॒ष्वप्नि॑यँ सुव ।

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prajā́vat ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saúbhagam ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sāvīḥ ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

duṣvápnyam ← duṣvápnya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

párā ← párā (invariable)

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒द्य । नः॒ । दे॒व॒ । स॒वि॒त॒रिति॑ । प्र॒जाऽव॑त् । सा॒वीः॒ । सौभ॑गम् ।
परा॑ । दुः॒ऽस्वप्न्य॑म् । सु॒व॒ ॥

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitaḥ ← savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• prajāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prolific.”

• sāvīḥ ← sū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• saubhagam ← saubhaga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being.”

• parā
• [adverb]
• “away.”

• duṣṣvapnyaṃ ← duṣṣvapnyam ← duḥṣvapnya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “nightmare.”

• suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

हे सवितः देव नः अस्मभ्यम् अद्य अस्मिन् यागदिने प्रजावत् पुत्राद्युपेतं सौभगं धनं सावीः प्रेरय । दुःष्वप्न्यं दुःस्वप्नं दुःस्वप्नवद्दुःखकरं दारिद्र्यं परा सुव दूरे प्रेरय ॥

8अथाष्टमीमाह - हे सवितर्देव! अद्यास्मिन्कर्मणि नोऽस्माकं प्रजावत् पुत्रपौत्राद्युपेतं सौभगं सौभाग्यं सावीः अनुजानीहि । दुष्ष्वप्नियं दुस्स्वप्ननिमित्तं दोषं परासुव विनाश्य ॥

English translation:

“Grant us today, divine Savitā affluence with progeny, and drive away evil dreams.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Para duhṣvapnyam suva: duhṣvapnyam = dāridryam, poverty

Today, god Savitar, you have impelled to us a good portion consisting of offspring.
Impel away the bad dream.

Send us this day, God Savitar, prosperity with progeny.
Drive thou the evil dream away.

Mögest du, Gott Savitri, uns heute kinderreiches Glück zuweisen. Weise üblen Traum ab!

O schaffe heut, Gott Savitar, uns kinderreichen Segen her; Fort schaffe böses Traumgesicht.

Сегодня, о бог Савитар, вызови к жизни
Для нас удачу, заключающуюся в потомстве!
Прочь отзови дурной сон!

• सविता
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य के देनेवाले स्वामिन् (देव) शोभित ! आप कृपा से (नः) हम लोगों के लिये वा हम लोगों के (अद्या) आज (प्रजावत्) बहुत प्रजायें विद्यमान जिसके उस (सौभगम्) सुन्दर ऐश्वर्य के भाग को (सावीः) उत्पन्न कीजिये और (दुःष्वप्न्यम्) दुष्ट स्वप्नों में उत्पन्न दुःख को (परा, सुव) दूर कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो परमेश्वर की प्रार्थना करके धर्म्मयुक्त पुरुषार्थ करते हैं, वे बहुत ऐश्वर्य्यवाले होकर दुःख और दारिद्र्य से रहित होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे सवितर्देव ! त्वं कृपया नोऽद्या प्रजावत्सौभगं सावीर्दुःष्वप्न्यं परा सुव दूरं गमय ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्या) अद्य। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मभ्यमस्माकं वा (देव) प्रकाशमान (सवितः) सर्वैश्वर्य्यप्रदेश्वर (प्रजावत्) बह्व्यः प्रजा विद्यन्ते यस्य तत् (सावीः) जनय (सौभगम्) शौभनैश्वर्य्यस्य भागम् (परा) (दुःष्वप्न्यम्) दुष्टेषु स्वप्नेषु भवं दुःखम् (सुव) प्रेरय ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये परमेश्वरं प्रार्थयित्वा धर्म्यं पुरुषार्थं कुर्वन्ति ते महदैश्वर्या भूत्वा दुःखदारिद्र्यविरहा जायन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे परमेश्वराची प्रार्थना करून धर्मयुक्त पुरुषार्थ करतात. ते अत्यंत ऐश्वर्यवान होऊन दुःख व दारिद्र्यरहित होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓श्वानि देव सवितर्
दुरिता᳓नि प᳓रा सुव
य᳓द् भद्रं᳓ त᳓न् न आ᳓ सुव

विश्वा॑नि देव सवितः । दु॒रि॒तानि॒ परा॑सुव । यद्भ॒द्रन्तन्म॒ आसु॑व ।

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

duritā́ni ← duritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

párā ← párā (invariable)

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

विश्वा॑नि । दे॒व॒ । स॒वि॒तः॒ । दुः॒ऽइ॒तानि॑ । परा॑ । सु॒व॒ ।
यत् । भ॒द्रम् । तत् । नः॒ । आ । सु॒व॒ ॥

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• duritāni ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• parā
• [adverb]
• “away.”

• suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

हे सवितः देव त्वं विश्वानि दुरितानि परा सुव । यद्भदं प्रजापशुगृहादिकं तत् नः अस्मभ्यम् “ सुव अस्मदभिमुखं प्रेरय। ‘प्रजा वै भद्रं पशवो भद्रं गृहं भद्रम् ’ इति हि श्रुतिः ॥ ॥ २५ ॥

9अथ नवमीमाह - हे सवितर्देव विश्वानि दुरितानि परासुव विनाशय । यद्भद्रं कल्याणमस्ति तन्मे मम आसुव सर्वतोऽनुजानीहि ।

English translation:

“Remove from us, divine Savitā, all misfortunes; bestow upon us that which is good,”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhadram = progeny, cattle, dwelling, prajā vai bhadram, pasa‘vo bhadram, gṛham bhadram iti

All difficulties impel away, god Savitar.
What is beneficial, that impel here to us.

Savitar, God, send far away all sorrows and calamities,
And send us only what is good.

Weise alle Gefahren ab, Gott Savitri. Was Glück bringt, das weise uns zu!

O schaffe alles Ungemach von uns hinweg, Gott Savitar; Was heilsam ist, das schaff uns her.

Все, о бог Савитар,
Бедствия прочь отзови,
Что благого – то к жизни вызови для нас!

• सविता
• श्यावाश्व आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

मनुष्य किसलिये ईश्वर की प्रार्थना करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) संपूर्ण संसार के उत्पन्न करनेवाले (देव) और संपूर्ण संसार को प्रकाशित करनेवाले जगदीश्वर ! (विश्वानि) संपूर्ण (दुरितानि) दुष्ट आचरणों को आप (परा, सुव) दूर कीजिये और (यत्) जो (भद्रम्) कल्याणकारक है (तत्) उसको (नः) हम लोगों के लिये (आ, सुव) सब प्रकार से प्राप्त कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वर ! आप कृपा से जितने हम लोगों में दुष्ट आचरण हैं, उनको अलग करके धर्म्मयुक्त गुण, कर्म्म और स्वभावों को स्थापित कीजिये ॥५॥

अन्वय: हे सवितर्देव जगदीश्वर ! विश्वानि दुरितानि त्वं परा सुव यद्भद्रं तन्न आ सुव ॥५॥

मनुष्यैः किमर्थमीश्वरः प्रार्थनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वानि) सर्वाणि (देव) सकलजगत्प्रकाशक (सवितः) सर्वविश्वोत्पादक (दुरितानि) दुष्टाचरणानि (परा) (सुव) दूरे प्रक्षिप (यत्) (भद्रम्) कल्याणकरम् (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (आ) (सुव) समन्तात् प्रापय ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वर ! भवान् कृपया यावन्त्यस्मासु दुष्टाचरणानि सन्ति तावन्ति पृथक्कृत्य धर्म्यगुणकर्मस्वभावान् स्थापयतु ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वरा! आमचे जेवढे दुष्ट आचरण आहे ते तुझ्या कृपेने नाहीसे होऊन धर्मयुक्त गुण, कर्म, स्वभाव बनू दे. ॥ ५ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

शु᳓चिम् अर्कइ᳓र् बृ᳓हस्प᳓तिम्
अध्वरे᳓षु नमस्यत
अ᳓नामि ओ᳓ज आ᳓ चके

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúcim ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

namasyata ← √namasy- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ánāmi ← ánāmin- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

शुचि॑म् । अ॒र्कैः । बृह॒स्पति॑म् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । न॒म॒स्य॒त॒ ।
अना॑मि । ओजः॑ । आ । च॒के॒ ॥

• śucim ← śuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• arkair ← arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• namasyata ← namasy
• [verb], plural, Present imperative
• “worship; respect.”

• anāmy ← anāmi ← anāmin
• [noun], accusative, singular, neuter
• “inflexible.”

• oja ← ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

हे ऋत्विजो यूयम् अध्वरेषु शुचिं शुद्धं बृहस्पतिम् अर्कैः अर्चनीयैः स्तोत्रैः नमस्यत परिचरत । अनामि अनमनशीलं परैरनभिभवनीयम् ओजः तस्य बलम् आ चके सर्वतो याचे ॥ बृहस्पतिम् । वनस्पत्यादित्वादुभयपदप्रकृतिस्वरः । चके । कमेर्लिट्युत्तमे मकारलोपश्छान्दसः ॥ ॥ ९ ॥

10अथ दशमीमाह - हे ऋत्विजः! शुचिं शुद्धं बृहस्पतिमध्वरेषु याजेषु अर्कैरर्चनैस्सह नमस्यत नमस्कुरुत । तस्य बृहस्पतेः प्रसादादहम् अनामि कस्याप्य् अवशं ओजो बलम् आचके सर्वतः प्राप्नवानि ।

English translation:

“Adore the pure Bṛhaspati at sacrifices with hymns; I solicit of him unsurpassable strength.”

To blazing Br̥haspati give reverence with recitations at the ceremonies— his unbowed power I desire—

Geldner (/Witzel Gotō) take ā́cake as 3rd sg. (Geldner: “Er liebt unbeugsame Kraft”). This is certainly possible, but Schmidt (Bṛhaspati und Indra, 131) makes good arguments for flg. Sāyaṇa and Grassmann in taking it as 1st sg.; see also Renou (EVP XVI, ad loc.).

At sacrifices, with your hymns worship the pure Brhaspati-
I pray for power which none may bend-

Den lauteren Brihaspati verehret bei den Opfern mit Preisliedern! Er liebt unbeugsame Kraft.

Verehrt den einen Andachtsherrn beim Opferwerk mit Lobgesang, Er liebet ungebeugte Kraft.

Чистому Брихаспати поклоняйтесь
Во время обрядов с помощью хвалебных песен.
Ему нравится несгибаемая сила –

• बृहस्पतिः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब इस अगले मन्त्र में मित्र के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्या के प्रेमीजनो ! आप लोग (अध्वरेषु) जिनमें हिंसा नहीं होती ऐसे विद्या की प्राप्ति के कर्मों में (अर्कैः) सत्कार करने योग्य विचारों से वर्त्तमान (शुचिम्) पवित्र (बृहस्पतिम्) वाणीरूप विद्या की रक्षा करनेवाले का (नमस्यत) सत्कार करो और जो (ओजः) पराक्रम (अनामि) नहीं नम्र होनेवाला और जिसकी मैं (आ, चके) कामना करता हूँ, उसकी आप लोग कामना करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वेदार्थ के जाननेवाले अध्यापक और उपदेशकों का नमस्कार और सत्कार करते हैं, वे पवित्र विद्वान् हुए बल को प्राप्त होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे विद्याप्रिया जना यूयमध्वरेष्वर्कैर्वर्त्तमानं शुचिं बृहस्पतिं नमस्यत यदोजोऽनामि यदहमा चके तद्यूयं कामयध्वम् ॥५॥

मित्रविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचिम्) पवित्रम् (अर्कैः) सत्कर्त्तव्यैर्मन्त्रैर्विचारैः (बृहस्पतिम्) वाग्विद्यारक्षकम् (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु विद्याप्राप्तिकर्मसु (नमस्यत) सत्कुरुत (अनामि) नम्यते (ओजः) पराक्रमः (आ) (चके) कामये ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वेदार्थविदोऽध्यापकानुपदेशकांश्च नमस्यन्ति सत्कुर्वन्ति ते पवित्रा विद्वांसः सन्तो बलमाप्नुवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वेदार्थ जाणणाऱ्या अध्यापक व उपदेशकांना वंदन करून त्यांचा सत्कार करतात ती पवित्र विद्वान बनून बल प्राप्त करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

या᳓ धार᳓यन्त देवाः᳓
सुद᳓क्षा द᳓क्षपितरा
असुर्या᳡य प्र᳓महसा

या धा॒रय॑न्त दे॒वा सु॒दक्षा॒ दक्ष॑पितारा । अ॒सु॒र्या॑य॒ प्रम॑हसा ।

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhāráyanta ← √dhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dákṣapitarā ← dákṣapitar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sudákṣā ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

asuryā̀ya ← asuryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

prámahasā ← prámahas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

या । धा॒रय॑न्त । दे॒वाः । सु॒ऽदक्षा॑ । दक्ष॑ऽपितरा ।
अ॒सु॒र्या॑य । प्रऽम॑हसा ॥

• yā ← yad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhārayanta ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], plural, Present injunctive
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sudakṣā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudakṣā ← dakṣā ← dakṣa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• dakṣapitarā ← dakṣa
• [noun], masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dakṣapitarā ← pitarā ← pitṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• asuryāya ← asurya
• [noun], dative, singular, neuter
• “dignity.”

• pramahasā ← pramahas
• [noun], accusative, dual, masculine

या यौ युवां धारयन्त । क। देवाः आदिकर्तारः असुर्याय बलकरणाय । कीदृशौ युवाम् । सुदक्षा शोभनबलौ दक्षपितरा बलस्य पालकौ स्वामिनौ वा । बलप्रदावित्यर्थः । प्रमहसा प्रकृष्टतेजस्कौ । तौ साधयतमित्युत्तरत्रान्वयः ॥

11अथैकदशीमाह - देवा सर्वे ऽपीन्द्रादयो देवाः
सुदक्षा सुष्ठु दक्षौ कुशलौ दक्षपितारा दक्षस्य कर्मणः पालकौ यौ मित्रावरुणौ प्रमहसा प्रकृष्टेन तेजसा असुर्याय असुरसंबन्धिने विनाशाय अधारयन्त चित्ते धृतवन्तो मित्रावरुणाव् एवासुरान् विनाशयत इत्येवं निश्चितवन्तः ।

English translation:

“You whom the gods uphold for their invigoration, both mighty, masters of strength and of diffusiveradiance.”

Whom the gods uphold, the two of good skill whose father is Skill, whose greatness (goes) forward to lordship.

The Two exceeding wise, the Sons of Daksa, whom the gods ordained
For lordship, excellently great.

Die Wohlverständigen, deren Vater Daksa, der Verstand, ist, die die Götter für die Asurawürde bestimmten, die Erhabenen.

Die weisen, die der Weisheit Hort, die grossen, die zur Geistesmacht Die Götterschar sich ausersah.

(Те двое,) кого боги определили
Для асурской силы, (их) очень великих,
С прекрасной силой действия, сыновей Дакши,

• मित्रावरुणौ
• वसिष्ठः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे ज्ञानस्वरूप प्रभो ! आपको (देवाः) विद्वान् लोग (धारयन्त) धारण करते हैं (या) जो आप (सुदक्षा) विज्ञानी हो (दक्षपितरा) विज्ञानियों की रक्षा करनेवाले हो (प्रमहसा) प्रकृष्ट तेजवाले आप (असुर्याय) हमारे बल के लिए सहायक हों॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में भी द्विवचन अविवक्षित है अर्थात्“या”से“यौ”के अर्थों का ग्रहण नहीं, किन्तु यह अर्थ है कि हे परमात्मन् ! आपको विद्वान् लोग धारण करते हैं, आप सर्वोपरि दक्ष और दक्षोंके भी रक्षक हैं, आप हमारे इस विज्ञानयज्ञ में अपनी दक्षता से सहायक हों ॥ तात्पर्य्ययह है कि कलाकौशलप्रधान यज्ञ को“विज्ञानयज्ञ”कहते हैं और यह यज्ञ कुशलता के बिना कदापि नहीं आ सकता, इसलिए सर्वोपरि कुशल=दक्ष परमात्मा केसाहाय्य की इस मन्त्र में प्रार्थना की है। स्मरण रहे कि दक्ष, कुशल, चतुर तथा निपुण, ये सब पर्यायवाची शब्द हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! भवन्तं (देवाः) विद्वांसः हृदि (धारयन्त) धारयन्ति (या) यो भवान् (सुदक्षा) सर्वज्ञः (दक्षपितरा) विदुषां रक्षिता (प्रमहसा) तेजस्वी भवान् (असुर्याय) अस्मभ्यं बलदानार्थं सहायको भवतु ॥२॥

स इत्क्षेति॒ सुधि॑त॒ ओक॑सि॒ स्वे ।
तस्मा॒ इडा॑ पिन्वते विश्व॒दानी॑ ।
तस्मै॒ विश॑स्स्व॒यमे॒वान॑मन्ति ।
यस्मि॑न्ब्र॒ह्मा राज॑नि॒ पूर्व॒ एति॑ ।

12अथ द्वादशीमाह - यस्मिन् राजनीन्द्रे ब्रह्मा बृहस्पतिः पूर्व एति पुरतो गच्छति स इत् स एवैन्द्रो राजा स्वे स्वकीये ओकसि स्थाने सुधितः सुखं प्राप्तस्सन् क्षेति सीदति ।
तस्मै राज्ञे इढा धेनुर् विश्वदानी सर्वदा पिन्वते प्रीतिं जनयति । तस्मै राज्ञे विशः प्रजाः स्वयमेव आनमन्ति । अत्र राजशब्देनेन्द्रो मनुष्यो वा विवक्षितव्यः ।

सकू॑तिमिन्द्र॒ सच्यु॑तिम् ।
सच्यु॑तिञ्ज॒घन॑च्युतिम् ॥54॥
क॒नात्का॒भान्न॒ आभ॑र ।
प्र॒य॒प्स्यन्नि॑व स॒क्थ्यौ॑ ।

13अथ त्रयोदशीमाह - हे इन्द्र!
कनात्काभा कनकवद् भासमानां रूपवतीं कन्यां नोऽस्मदर्थम् आभर आनय ।
कीदृशीं सकूतिं कूतिर् आकूतिः संकल्पस्
तेन सहितां अस्मास्व् अनुरक्ताम् इत्यर्थः ।
सच्युतिं च्युतिः क्षरणं वीर्यस्यन्दनं तेन सहिताम् ।
अनुरागातिशयेन हि सहसा वीर्यं स्यन्दति ।
एतद् एव पुनः सच्युतिम् इत्यनूद्य जघनच्युतिम् इत्यनेन व्याख्यायते ।
आहरणे दृष्टान्तः - सक्थ्यौ प्रयप्स्यन्निव यथाऽत्यन्तं कामुक ऊरुद्वयं प्रतियब्धुमुद्युक्तोऽत्यन्तादरेण स्त्रियमाहरति तद्वत् ॥

वि न॑ इन्द्र॒ मृधो॑ जहि ।
कनी॑खुनदिव सा॒पय॑न् ।
अ॒भि न॒स्सुष्टु॑तिन्नय ।

14अथ चतुर्दशीमाह - हे इन्द्र! मृधः अस्मद्विवाहप्रतिबन्धकान् शत्रून् विजहि विविधं मारय ।
कनीखुनदिव सापयन्
यथा पूर्वं भूमौ निक्षिप्तं द्रव्यम्
अतिशयेन खनित्वा
स पुरुषः स्वपुत्रं प्रत्यानीय संयोजयति
तद्वत् त्वमपि कन्यारत्नम् अस्मासु संयोजयन्
नोऽस्मदीयां सुष्टुतिं शोभनां कीर्तिं अभि सर्वतः नय प्रापय ।

प्रजापतिरित्यादिमन्त्रस्य कन्याप्रतिग्रहे विनियोगमाह बोधायनः -
‘अथ यदि दक्षिणाभिस् सह दत्ता स्यान्
नात्र वरान् प्रहिणुयात्
ता प्रतिगृह्णीयात्
प्रजापतिस् स्त्रियां यश
इत्येताभिष् षड्भिर् अनुच्छन्दसम्’ इति ।
आपस्तम्बमतानुसारिणस्तु वध्वाः शिरसि तण्डुलप्रक्षेपे विनियोगमाहुः ॥

वै॒श्वा॒न॒रात्पु॑रए॒तार॑म॒ग्नेः ॥57॥
अथे॑ममन्थन्न॒मृत॒ममू॑राः ।
वै॒श्वा॒न॒रङ्क्षे॑त्र॒जित्या॑य दे॒वाः ।

19अथैकविंशीमाह - वैश्वानर-नामकाद् अस्माद् अग्नेर् अन्यं देवं
स्पशं रक्षसां बाधकं पुर एतारं देवानां पुरतो गन्तारं न ह्यविदन् देवाः सर्वथा नालभन्त । अथानन्तरम् अमूरा अमूढा देवाः क्षेत्रजित्याय कर्मानुष्ठानाङ्ग-क्षेत्रजयाय तन्-मार्गजयाय वा अमृतं केनाप्यतिरस्कृतं ईं वैश्वानरम् इमं वैश्वानराख्यम् अग्निम् अमन्थन् अरण्योर्मथितवन्तः ॥

येषा॑मि॒मे पूर्वे॒ अर्मा॑स॒ आस॑न् ।
अ॒यू॒पास्सद्म॒ विभृ॑ता पु॒रूणि॑ ।
वैश्वा॑नर॒ त्वया॒ ते नु॒त्ताः ।
पृ॒थि॒वीम॒न्याम॒भित॑स्थु॒र्जना॑सः ।

22अथ द्वाविंशीमाह - येषां जनानां यजमानानां अयूपा विमोहरहिता इमे वैश्वानरस्य मन्थितारो देवाः पूर्वे अर्मासः पूर्वभाविनो गन्तार आसन् ।
पुरूणि सद्म बहूनि यज्ञगृहाणि च येषां यजमानानां विभृतानि विशेषेण संपादितानि, ते जनासो जना यजमाना हे वैश्वानर! त्वया नुत्ताः प्रेरितास्सन्तः अन्यां कांचिद् यज्ञयोग्यां पृथिवीम् अभितस्थुः अभिगम्यावस्थिताः ।

पृ॒थि॒वीम॒न्याम॒भित॑स्थु॒र्जना॑सः ।
पृ॒थि॒वीम्मा॒तर॑म्म॒हीम् ।
अ॒न्तरि॑क्ष॒मुप॑ब्रुवे ।
बृ॒ह॒तीमू॒तये॒ दिव॑म् ।

23अथ त्रयोविंशीमाह - इमां पृथिवीं महीं मातरं मातृसमानामहमुपब्रुवे । यथा माता पालयति तथा त्वं पालयेति ब्रुवे प्रार्थये । अन्तरिक्षमप्यवकाशदानाय प्रार्थये । बृहतीं प्रौढां दिवमपि ऊतये वृष्टिप्रदानेन रक्षणाय प्रार्थये ॥

विश्व॑म्बिभर्ति पृथि॒वी ॥58॥
अ॒न्तरि॑क्षव्ँ॒विप॑प्रथे ।
दु॒हे द्यौर्बृ॑ह॒ती पयः॑ ।

21अथ चतुर्विंशीमाह - इयं पृथिवी विश्वं सर्वं जगद्विभर्ति धारयति पोषयति च । अन्तरिक्षमप्यवकाशप्रदानाय विपप्रथे विस्तीर्णमभूत् । बृहती द्यौः पयो दुहे जलं दोग्धि ।

न ता न॑शन्ति॒ न द॑भाति॒ तस्क॑रः ।
नैना॑ अमि॒त्रो व्यथि॒राद॑धर्षति ।
दे॒वाँश्च॒ याभि॒र्यज॑ते॒ ददा॑ति च ।
ज्योगित्ताभि॑स्सचते॒ गोप॑तिस्स॒ह ।

25अथ पञ्चविंशीमाह - याभिर् गोभिर् देवान् उद्दिश्य यजते च यागमपि करोति,
ददाति च गवां दानमपि करोति,
ताः गावो न नशन्ति नैव नाशं प्राप्नुवन्ति ।
तस्करश् चोरोऽपि ता गा न दभाति न हिनस्ति ।
व्यथिर् व्यथाहेतुः अमित्रः शत्रुरप्येना गा नादधर्षति नैव धृष्टो भवति
ताडयितुं प्रगल्भो न भवति ।
ताभिर् गोभिस्सह गोपतिर्गवां स्वामी ज्योगित् चिरमेव सचते स्वर्गे समवेतो भवति ॥

• देवता - गावः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

न᳓ ता᳓ अ᳓र्वा रेणु᳓ककाटो अश्नुते
न᳓ संस्कृतत्र᳓म् उ᳓प यन्ति ता᳓ अभि᳓
उरुगाय᳓म् अ᳓भयं त᳓स्य ता᳓ अ᳓नु
गा᳓वो म᳓र्तस्य वि᳓ चरन्ति य᳓ज्वनः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśnute ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

reṇúkakāṭaḥ ← reṇúkakāṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

ná ← ná (invariable)

saṁskr̥tatrám ← saṁskr̥tatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ábhayam ← ábhaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

urugāyám ← urugāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yájvanaḥ ← yájvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

न । ताः । अर्वा॑ । रे॒णुऽक॑काटः । अ॒श्नु॒ते॒ । न । सं॒स्कृ॒त॒ऽत्रम् । उप॑ । य॒न्ति॒ । ताः । अ॒भि ।
उ॒रु॒ऽगा॒यम् । अभ॑यम् । तस्य॑ । ताः । अनु॑ । गावः॑ । मर्त॑स्य । वि । च॒र॒न्ति॒ । यज्व॑नः ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• reṇukakāṭo ← reṇu
• [noun], masculine
• “dust; pollen; powder.”

• reṇukakāṭo ← kakāṭaḥ ← kakāṭa
• [noun], nominative, singular, masculine

• aśnute ← aś
• [verb], singular, Present indikative
• “get; reach; enter (a state).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• saṃskṛtatram ← saṃskṛtatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abattoir.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• urugāyam ← urugāya
• [noun], accusative, singular, neuter

• abhayaṃ ← abhayam ← abhaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “safe.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• yajvanaḥ ← yajvan
• [noun], genitive, singular, masculine

रेणुककाटः रेणुकस्य रेणोः पार्थिवस्य रजस उद्भेदकः। कटिर्भेदनकर्मा । अर्वा युद्धार्थमागतोऽश्वः ताः गाः न अश्नुते न प्राप्नुयात् । तथा ताः गावः संस्कृतत्रं विशसनादिसंस्कारं न अभि उप यन्ति नाभिगच्छन्तु । अपि च ताः गावः यज्वनः यागशीलस्य तस्य मर्तस्य मनुष्यस्य उरुगायं विस्तीर्णगमनम् अभयं भयवर्जितं प्रदेशम् अनु उद्दिश्य वि चरन्ति विशेषेण गच्छन्तु ॥

26अत षड्विंशीमाह - रेणुककाटः रेणोर्भूधूलेः ककाट उत्थापकः तीव्रगतियुक्त इत्यर्थः । अर्वा तादृशोऽश्वः ताः गा नाश्नुते न व्याप्नोति, अश्वादपि शीघ्रगतथ इत्यर्थः ।
अत एव ता अभि एतादृशीर्गा अभिलक्ष्य
संस्कृतत्रं संस्कारेण युक्तं रक्षार्थं दण्डं नोपयन्ति
गोपाला हस्ते दण्डं न स्वीकुर्वन्ति ।
शक्त्य्-आधिक्येनाश्वाद् अपि शीघ्रं गच्छन्तीनां गवां
ताडनार्थो दण्डो नापेक्षितः ।
यज्वनो यागाशीलस्य तस्य मर्त्यस्य मनुष्यस्य
ता गाव उरुगायं विस्तीर्णगतियोग्यं भयरहितं स्थानं प्राप्य विचरन्ति विस्रम्भेण चरन्ति ।

English translation:

“Let not the dust-spurning (war) horse reach them nor let them fall in the way of sacrificial consecration let the cattle of the man who offers sacrifice wander about at large and without fear.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Not let them fall: na saṃskṛtatram abhyupayanti = viśasanādisaṃskādisaṃskāram nābhyupagacchantu, let them not go right to the consecration of immolation; as metonymy, perhaps the cows means their produce, milk and butter, which are constantly offered

No dusty-necked steed gets to them (in a cattle raid), nor do they go to the place for dressing [=slaughterhouse].
The cows of the mortal who sacrifices wander far across wide-ranging (space) free of fear.

On reṇú-kakāṭa- see EWA s.v. kakā́ṭikā-, kṛ́kāṭa-. Some part of the back of the head/neck is meant. What exact threat the dusty-necked steed poses to the cows isn’t exactly clear. Sāyaṇa. explains árvā as yuddhārtham āgato ‘śvaḥ. I would limit the “intent to fight” more narrowly to a cattle raid, but there is no further evidence to bring to bear. See immed. below.

saṃskṛtatrám is also somewhat problematic. It is generally referred to the root √kṛt ‘cut’ (see AiG II.2.170 and, most recently, EWA p. 316 s.v. KART1 ), but this affiliation is disputed by Whitney (Roots, p. 23) and, most vigorously, by Oldenberg, who assigns it to √kṛ for both formal and semantic reasons. The standard rendering is ‘Schlachtbank’ (slaughter or, Whitney [AV, despite Rts], slaughterhouse). Against this interpr., Oldenberg makes the reasonable point that in this pre-ahiṃsā era there’s no reason why a cow-owner wouldn’t have his cows slaughtered when he wanted to.

But Oldenberg’s own solution is excessively convoluted and requires that the final -trabelong to √trā ‘protect’, which seems dubious. (On gotrá- and other possible forms of the thematized root noun -trā́- in compounds, see Scarlatta [194-95].) To meet Oldenberg’s objections, we can interpr. the clause in the context of the preceding clause and of the whole vs. The 2nd half of the vs. expresses a wish for the safety of cows that roam widely, presumably not always under the control and in the sight of a herdsman.

The first hemistich mentions several misadventures that could befall these roving cattle. Pāda a refers, if I’m right, to a cattle raid conducted by horsemen – what in the Oldenberg West (or at least the Oldenberg West of the imagination) would be called rustlers. It may be that the “dusty neck” of the horse in question indirectly indicates that the horse is not a well-cared-for beast of the Ārya elite, or else that the raid requires hard riding in rough country. The second pāda may indicate that the cattle rustled were taken for meat or, under a different scenario, that the cows wandered into territory controled by tribals, non-Ārya, or even non-elite Ārya (all without access to horses) who would ambush, kill, and eat them. Both pādas would imply that the cattle are far from the safety of their home and enclosure.

My “place for dressing” reflects the possibility (see above) that saṃskṛtabelongs to √kṛ not √kṛt, and is a euphemistic expression for slaughter. However, if it does belong to √kṛt “… for slaughter” would be just fine.

The word order in pāda b is somewhat aberrant. The fem. pl. subj. tā́(ḥ) occurs right after the verb, followed by the preverb abhí, which ends the pāda: x x x x x, úpa yanti tā́abhí. We would ordinarily expect the pronoun tā́(ḥ) to occur early in the clause (cf. pāda a #ná tā́(ḥ) [=3a]) and the preverb to precede the rest of the verbal complex. The word order disturbance may have been caused by the need to fit the bulky 4-syllable sáṃskṛtatram into the pāda, since it won’t fit the Jagatī cadence.

The charger with his dusty brow o’ertakes them not, and never to the shambles do they take their way.
These Cows, the cattle of the pious worshipper, roam over widespread pasture where no danger is.

Nicht holt sie das Streitroß mit staubbedecktem Nacken ein, nicht kommen sie zur Schlachtbank. Die Kühe des opfernden Sterblichen weiden auf gefahrloser weiter Trift.

Nicht holt ein Kriegsross mit bestäubtem Kopf sie ein, noch werden je sie zu der Schlachtbank hingeführt, Auf unbeengten, sichern Wegen wandern hin die Kühe dieses Sterblichen, der Opfer bringt.

Их не настигнет скакун с пыльной холкой.
Они не пойдут на бойню.
По просторному безопасному (пастбищу)
Разбредутся они – коровы этого смертного жертвователя.

• गावः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

वह विद्या किस को प्राप्त होती और किस को नहीं प्राप्त होती है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ताः) उन विद्याओं को (रेणुककाटः) रेणुकाओं के कूप के समान अन्धकार हृदयवाला (अर्वा) घोड़े के समान बुद्धिहीन विषयासक्त जन (न) नहीं (अश्नुते) प्राप्त होता है और मूढ़जन (संस्कृत्रम्) संस्कारयुक्त की रक्षा करनेवाले को प्राप्त होकर (ताः) उनके (न) नहीं (अभि) सन्मुख (उप, यन्ति) समीप प्राप्त होते हैं, किन्तु वे (उरुगायम्) बहुतों से प्रशंसनीय (अभयम्) निर्भय जन के सम्मुख समीप प्राप्त होती हैं और (ताः) वे विद्यायें (गावः) किरणों के समान (तस्य) उस (यज्वनः) विद्वानों के सेवक और प्राप्त होते हुए (मर्त्तस्य) विचारशील मनुष्य के (अनु, वि, चरन्ति) पश्चात् चलती हैं तथा विशेष करके प्राप्त होती हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अशुद्ध व्यवहार और विहार करनेवाले, लम्पट, चुगुल और कुसङ्गी हैं, उनको विद्या कभी नहीं प्राप्त होती है और जो पवित्र आहार और विहार करनेवाले, जितेन्द्रिय, यथार्थवक्ता, सत्सङ्गी, पुरुषार्थी हैं, उनको विद्या प्राप्त होती है, ऐसा जानिये ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्यास्ता रेणुककाटोऽर्वा नाश्नुते मूढाः संस्कृतत्रं प्राप्य ता नाऽभ्युप यन्ति किन्तु ता उरुगायमभयं जनमभ्युपयन्ति ता गाव इव तस्य यज्वनो मर्त्तस्यानु वि चरन्ति विशेषेण प्राप्नुवन्ति ॥४॥

सा विद्या कं प्राप्नोति कं न प्राप्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (ताः) (अर्वा) अश्व इव बुद्धिहीनो विषयासक्तः (रेणुककाटः) रेणुकाकूप इवान्धकारहृदयः (अश्नुते) प्राप्नोति (न) (संकृतत्रम्) यः संस्कृतं त्रायते रक्षति तम् (उप) (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (ताः) (अभि) आभिमुख्ये (उरुगायम्) बहुभिः प्रशंसनीयम् (अभयम्) अविद्यमानं भयं यस्य यस्माद्वा (तस्य) (ताः) (अनु) (गावः) किरणा इव (मर्त्तस्य) मननशीलस्य नरस्य (वि) (चरन्ति) (यज्वनः) विदुषां सेवकस्य सङ्गच्छमानस्य ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येऽशुद्धाहाराविहारा लम्पटाः पिशुनाः कुसङ्गिनः सन्ति तान् विद्या कदाचिदपि नाप्नोति ये च पवित्राहारविहारा जितेन्द्रिया यथार्थवक्तारः सत्सङ्गिनः पुरुषार्थिनः सन्ति तान् विद्याऽभिगच्छतीति विजानीत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे अयोग्य आहार-विहार करणारे, लंपट, निंदक, कुसंग करणारे असतात त्यांना कधी विद्या प्राप्त होत नाही व जे योग्य आहार-विहार करणारे, जितेंद्रिय, विद्वान, सत्संग करणारे असतात त्यांना विद्या प्राप्त होते हे जाणा. ॥ ४ ॥

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

रा᳓त्री वि᳓ अख्यद् आयती᳓
पुरुत्रा᳓ देवी᳓ अक्ष᳓भिः
वि᳓श्वा अ᳓धि श्रि᳓यो ऽधित

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
akhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

āyatī́ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

rā́trī ← rā́trī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

akṣábhiḥ ← ákṣi ~ akṣán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

adhita ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

रात्री॑ । वि । अ॒ख्य॒त् । आ॒ऽय॒ती । पु॒रु॒ऽत्रा । दे॒वी । अ॒क्षऽभिः॑ ।
विश्वाः॑ । अधि॑ । श्रियः॑ । अ॒धि॒त॒ ॥

• rātrī ← rātri
• [noun], nominative, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• akhyad ← akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• āyatī ← e ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “come; travel.”

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• akṣabhiḥ ← akṣa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “eye; akṣa [word]; hole.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• ‘dhita ← adhita ← dhā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

आयती आगच्छन्ती । आङ्पूर्वादेतैः शतर्यदादित्वाच्छपी लुक् । ‘इणो यण् ’ ( पा. सू. ६. ४.८१ ) इति यणादेशः । ‘ उगितश्च ’ (पा. सू. ४. १. ६ ) इति ङीप् । ‘ शतुरनुमः ’ इति नद्या उदात्तत्वम् ॥ अक्षभिः अक्षिस्थानीयैः प्रकाशमानैर्नक्षत्रैः ॥ ‘छन्दस्यपि दृश्यते ’ इत्यक्षिशब्दस्थानङादेशः ॥ यद्वा । अक्षभिरञ्जकैः तेजोभिः । पुरुत्रा बहुषु देशेषु देवी देवनशीला । ‘ देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यः’ इत्यादिना पुरुशब्दात्सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः ॥ रात्री इयं रात्रिदेवता व्यख्यत् विचष्टे विशेषेण पश्यति ॥ ’ रात्रेश्चाजसौ ’ ( पा. सू. ४. १. ३१) इति । ङीप् । ख्यातेश्छान्दसे लुङि • अस्यतिवक्ति । इत्यादिना च्लेरङादेशः । अपि चैषा विश्वाः सर्वाः श्रियः शोभाः अधि अधित अधिधारयति ॥ दधातैर्लुङि ’ स्थाध्वोरिच्च ’ इतीत्वम् । सिचः ‘कित्त्वम् । ’ ह्रस्वादङ्गात् ’ इति सिचो लोपः ॥

27अथ सप्तविंशीमाह - पुरुत्रा पुरुषु बहुषु दिवसेष्व् आयती पुनः पुनर् आगच्छन्ती रात्री देवी रात्र्यभिमानिनी देवता अक्षभिः सर्वेषां प्राणिनां चक्षुर्भिः व्यख्यत् विख्याताऽभूत् ।
अन्धकारं ज्योत्स्नां वा दृष्ट्वा रात्रिरियमिति निश्चीयते ।
सा च देवी विश्वाः श्रियः सर्वाः संपदोऽधिष्ठाय अधित ॥

English translation:

“The divine Night approaching looked upon many plural ces with her eyes, she has assumed all beautieṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This sūkta is recited at the sacrifice offered in the early morning by one who has had unplesant dreams duringthe night

Goddess Night, while coming hither, has looked about in many places with her eyes.
She has laid on herself all beauties.

WITH all her eyes the Goddess Night looks forth approaching many a spot:
She hath put all her glories on.

When night comes on, the goddess shines In many places with her eyes: All glorious she has decked herself.

Es nahte die Göttin Nacht und blickte vielerorts aus tausend Augen auf. All ihre Herrlichkeiten hat sie angetan.

Schon naht die Nacht, die Göttin schaut aus ihren Augen überall Mit allem Schmucke angethan.

Ночь, приближаясь, стала смотреть
Во все стороны, богиня, множеством глаз.
Она надела на себя все украшения.

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• विराड्गायत्री
• षड्जः

उप॑ ते॒ गा इ॒वाक॑रम् ।
वृ॒णी॒ष्व दु॑हितर्दिवः ।
रात्री॒ स्तोम॒न्न जि॒ग्युषी॑ ।

28अथाष्टाविंशीमाह - दिवो दुहितः द्युलोकदेवतायाः पुत्रि! हे रात्रि! गा इव गोभिरुपलक्षितान् गोमहिषादीन् सर्वानपि पशून् ते उपाकरं तव समीपे कृतवानस्मि । अतो वृणीष्व रक्षार्थं सर्वानपि गवादीन् स्वीकुरु । रात्रौ हि पशवः शालासु रक्ष्यन्ते । इयं रात्री देवी स्तोमं न अस्माभिः कृतं स्तोत्रमपि जिग्युषी जितवती वशीकृतवती । एतच्च मन्त्रद्वयमरिष्टदर्शनेषु होमेषु विनियोक्तव्यम् । तथा च बह्वृचा आरण्यकाण्डे संहितोपनिषदि प्रत्यक्षाणि स्वप्नगतानि चारिष्टान्युपन्यस्यानन्तरमिदमामनन्ति ‘स यद्येतेषां किंचित्पश्येत् । उपोष्य पायसं स्थालीपाकं श्रपयित्वा रात्रिसूक्तेन प्रत्यृचं हुत्वा’ इति ॥

• देवता - वाक्
• ऋषिः - नेमो भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवीं᳓ वा᳓चम् अजनयन्त देवा᳓स्
तां᳓ विश्व᳓रूपाः पश᳓वो वदन्ति
सा᳓ नो मन्द्रा᳓ इ᳓षम् ऊ᳓र्जं दु᳓हाना
धेनु᳓र् वा᳓ग् अस्मा᳓न् उ᳓प सु᳓ष्टुतइ᳓तु

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ajanayanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

paśávaḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vadanti ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

viśvárūpāḥ ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dúhānā ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mandrā́ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

súṣṭutā ← súṣṭuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vā́k ← vā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

दे॒वीम् । वाच॑म् । अ॒ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वाः । ताम् । वि॒श्वऽरू॑पाः । प॒शवः॑ । व॒द॒न्ति॒ ।
सा । नः॒ । म॒न्द्रा । इष॑म् । ऊर्ज॑म् । दुहा॑ना । धे॒नुः । वाक् । अ॒स्मान् । उप॑ । सुऽस्तु॒ता । आ । ए॒तु॒ ॥

• devīṃ ← devīm ← devī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• ajanayanta ← janay ← √jan
• [verb], plural, Imperfect
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• devās ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tāṃ ← tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvarūpāḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpāḥ ← rūpāḥ ← rūpa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• paśavo ← paśavaḥ ← paśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• vadanti ← vad
• [verb], plural, Present indikative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mandreṣam ← mandrā ← mandra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• mandreṣam ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• duhānā ← duh
• [verb noun], nominative, singular
• “milk.”

• dhenur ← dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• vāg ← vāc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• suṣṭutaitu ← suṣṭutā ← suṣṭuta
• [noun], nominative, singular, feminine

• suṣṭutaitu ← etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

एषा माध्यमिका वाक् सर्वप्राण्यन्तर्गता धर्माभिवादिनी भवतीति विभूतिमुपदर्शयति । यां देवीं द्योतमानां माध्यमिकां वाचं देवाः माध्यमिकाः अजनयन्त जनयन्ति तां वाचं विश्वरूपाः सर्वरूपा व्यक्तवाचोऽव्यक्तवाचश्च पशवो वदन्ति । तत्पूर्वकत्वाद्वाक्प्रवृत्तेः । सा वाक् देवी मन्द्रा मदना स्तुत्या हर्षयित्री वा वृष्टिप्रदानेनास्मभ्यम् इषम् अन्नम् ऊर्जं पयोघृतादिरूपं रसं च दुहाना क्षरन्ती धेनुः धेनुभूता सुष्टुता अस्माभिः स्तुता अस्मान् नेमान् उप ऐतु उपगच्छतु । वर्षणायोद्युक्तेत्यर्थः । तथा च यास्कः- ‘ देवीं वाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति व्यक्तवाचश्चाव्यक्तवाचश्च सा नो मदनान्नं च रसं च दुहाना धेनुर्वागस्मानुपैतु सुष्टुता’ (निरु. ११. २९) इति ॥

देवास्सर्वे वाचं देवीमजनयन्त । तां वाचं विश्वरूपाः द्विपाच्चतुष्पात्तदवान्तरभेदेन बहुविधाः पशवः स्वस्वभाषारूपेण वदन्ति । सा वाग्रूपा धेनुः नः अस्मदर्थमिषमन्नं ऊर्जं क्षीरादिरसं दुहाना संपादयन्ती सुष्टुता अस्माभिः सुष्ठु वैदिकैः स्तोत्रैः ‘स्तुता मन्द्रा हृष्टा सती अस्मान्प्रत्यागच्छतु ॥

English translation:

“The gods produced the goddess Vāk; her do animals of every kind utter; may she, Vāk, theall-gladdening cow, yielding meat and drink, come to us, worthily praised.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The thunder entering into all beings,becomes the speaker of moral truth, eṣā mādhyamikā vāk sarvaprāṇyantargatā dharmābhivādinībhavati; animals of every kind: whether their utterance be articulare or inarticulate

The gods begat goddess Speech. The beasts of all forms speak her. Gladdening, milking out refreshment and nourishment for us, let Speech, the milk-cow, come well praised to us. ᳓

The Deities generated Vak the Goddess, and animals of every figure speak her.
May she, the Gladdener, yielding food and vigour, the Milch-cow Vak, approach us meetly lauded.

Die Götter erzeugten die Göttin Rede; diese reden die Tiere in allen Gestalten. Diese wohltönende Milchkuh, die uns Labung und Nahrung spendet, die Rede soll wohlgepriesen zu uns kommen!

Die Göttin Vāk haben die Götter erzeugt, die vielgestaltigen Thieren reden sie; sie, die erfreuende, Saft und Kraft uns strömend, die Milchkuh Vāk komme her zu uns, die hochgepriesene.

Богиню Речь породили боги.
На ней говорят животные всех обликов.
Эта наша сладкозвучная дойная корова Речь,
Доящаяся отрадой, питательной силой, пусть придет к нам, прекрасно восхваленная!
Индра:

• वाक्
• नेमो भार्गवः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - वाक्
• ऋषिः - नेमो भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् वा᳓ग् व᳓दन्ति अविचेतना᳓नि
रा᳓ष्ट्री देवा᳓नां निषसा᳓द मन्द्रा᳓
च᳓तस्र ऊ᳓र्जं दुदुहे प᳓यांसि
कु᳓व स्विद् अस्याः परमं᳓ जगाम

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
avicetanā́ni ← avicetaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vádantī ← √vadⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vā́k ← vā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mandrā́ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

niṣasā́da ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

rā́ṣṭrī ← rā́ṣṭrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

cátasraḥ ← catúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

duduhe ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

páyāṁsi ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

asyāḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

jagāma ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kvà ← kvà (invariable)

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svit ← svit (invariable)

यत् । वाक् । वद॑न्ती । अ॒वि॒ऽचे॒त॒नानि॑ । राष्ट्री॑ । दे॒वाना॑म् । नि॒ऽस॒साद॑ । म॒न्द्रा ।
चत॑स्रः । ऊर्ज॑म् । दु॒दु॒हे॒ । पयां॑सि । क्व॑ । स्वि॒त् । अ॒स्याः॒ । प॒र॒मम् । ज॒गा॒म॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāg ← vāc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• vadanty ← vadantī ← vad
• [verb noun], nominative, singular
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• avicetanāni ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• avicetanāni ← vicetanāni ← vicetana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “unconscious; angered; insensible; absent; dead.”

• rāṣṭrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “queen.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• niṣasāda ← niṣad ← √sad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sit down; sit; put.”

• mandrā ← mandra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• catasra ← catasraḥ ← catur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “four; catur [word].”

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• duduhe ← duh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “milk.”

• payāṃsi ← payas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• paramaṃ ← paramam ← parama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• jagāma ← gam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

राष्ट्री राजनशीला देवानां मन्द्रा मादयित्री’ वा यत् यदा वाक् अविचेतनानि विज्ञानरहितानप्रज्ञातानर्थान् वदन्ती प्रज्ञापयन्ती निषसाद यज्ञे निषीदति तदा चतस्रः दिशः प्रति ऊर्जम् अन्नं पयांसि तत्कारणभूतानि उदकानि दुदुहे। अस्याः माध्यमिकाया वाचः स्वभूतं यत् परमं श्रेष्ठं तत् क्व जगाम क्व गच्छतीति न दृश्यत इत्यर्थः । तथा च यास्कः - ‘ यद्वाग्वदन्त्यविचेतनान्यविज्ञातानि राष्ट्री देवानां निषसाद मन्द्रा मदना चतस्रोऽनु दिश अर्जं दुदुहे पयांसि क्व स्विदस्याः परमं जगामेति यत्पृथिवीं गच्छतीति वा यदादित्यरश्मयो हरन्तीति वा ’ (निरु. ११. २८) इति ॥

30अथ त्रिंशीमाह - यद्वाक् या वाग्देवता अविचेतनाति अचेतनसदृशान्मूकान्प्राणिनो वदन्ती अभिवदनक्षमान्कुर्वती । देवानां सर्वेषां राष्ट्री राष्ट्रपदा मन्द्रा हृष्टा सती निषसाद अस्मदीये कर्मण्युपविष्टा । यस्या वाग्देव्याः प्रसादात् चतस्रो दिग्देवता ऊर्जं क्षीरादिरसद्रव्यं पयांसि जलानि च दुदुहे दुहन्ति संपादयन्ति । अस्या वाग्देव्याः परमं पदं मनुष्यः क्व स्वित् जगाम, कुत्र वा प्राप्तवान् तदीयस्थानं प्राप्तुं न कोऽपि क्षम इत्यर्थः ।

English translation:

“When Vāk, the queen, the gladdener of the gods, sits down (in the sacrifice) uttering things not to beunderstood, she milks water and food for the four quarters (of the earth); whither now is her best portion gone?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nirukta 11.28: Vāk here is the thunder; cf. RV 8.69.14; best portion = the rain, which sinks in the earth or istaken up by the sun’s rays

When Speech, saying indistinguishable things, sat down as gladdening ruler of the gods,
she milked out in four (streams) nourishment and milk drinks. Where indeed did the highest of hers go?

Geldner is understandably reluctant to construe avicetanā́ni with vádantī, since this attributes unintelligible speech to Speech herself, but his solution, to construe the neut. pl. loosely with niṣasā́da (“… sich bei den unvernünftigen (Geschöpfen) niederliess”), does not work syntactically. Oldenberg’s mythological explanation is preferable.

When, uttering words which no one comprehended, Vak, Queen of Gods, the Gladdener, was seated,
The heaven’s four regions drew forth drink and vigour: now whither hath her noblest portion vanished?

Als die sprechende Rede, die wohlklingende Beherrscherin der Götter sich bei den unvernünftigen Geschöpfen niederließ, da ließ sie in vier Strahlen Nahrung und Milch aus sich melken. Wohin ist denn ihr bestes Teil gekommen?

Wenn Vāk [die Stimme], die Königin der Götter, unverständliche Worte [den Donner] redend sich niedergesetzt hat, die erfreuende; dann melkt sie aus den vier Weltgegenden Milch [Gewitterregen] als Nahrung sich heraus, wohin ist ihr höchster [Scheitel] gestiegen?

Когда Речь, говоря непонятные (слова)
Повелительница богов опустилась сладкозвучная,
Она дала надоить из себя в четыре (струи) питательную силу (и) молоко.
Куда же пошла ее основная часть?

• वाक्
• नेमो भार्गवः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

गौरी᳓र् मिमाय सलिला᳓नि त᳓क्षती
ए᳓कपदी द्विप᳓दी सा᳓ च᳓तुष्पदी
अष्टा᳓पदी न᳓वपदी बभूवु᳓षी
सह᳓स्राक्षरा परमे᳓ वि᳓ओमन्

गौ॒री मि॑माय सलि॒लानि॒ तक्ष॑ती ।
एक॑पदी द्वि॒पदी॒ सा चतु॑ष्पदी ।
अ॒ष्टाप॑दी॒ नव॑पदी बभू॒वुषी॑ ।
स॒हस्रा॑क्षरा पर॒मे व्यो॑मन्न् ।

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
gaurī́ḥ ← gaurī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mimāya ← √mā- 2 ~ mī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

salilā́ni ← salilá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tákṣatī ← √takṣ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

cátuṣpadī ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dvipádī ← dvipád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ékapadī ← ékapad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aṣṭā́padī ← aṣṭā́pad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

babhūvúṣī ← √bhū- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

návapadī ← návapad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sahásrākṣarā ← sahásrākṣara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vyòman ← vyòman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

गौ॒रीः । मि॒मा॒य॒ । स॒लि॒लानि॑ । तक्ष॑ती । एक॑ऽपदी । द्वि॒ऽपदी॑ । सा । चतुः॑ऽपदी ।
अ॒ष्टाऽप॑दी । नव॑ऽपदी । ब॒भू॒वुषी॑ । स॒हस्र॑ऽअक्षरा । प॒र॒मे । विऽओ॑मन् ॥

• gaurīr ← gaurīḥ ← gaurī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; gorocanā; turmeric; gaurī; gaurīpāṣāṇa; abhra; Gaurī.”

• mimāya ← mā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “moo; howl.”

• salilāni ← salila
• [noun], accusative, plural, neuter
• “water; juice; body of water; Udaka; rain; flood.”

• takṣaty ← takṣatī ← takṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• ekapadī ← ekapada
• [noun], nominative, singular, feminine

• dvipadī ← dvipada
• [noun], nominative, singular, feminine

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• catuṣpadī ← catuṣpada
• [noun], nominative, singular, feminine
• “quadrupedal.”

• aṣṭāpadī ← aṣṭāpada
• [noun], nominative, singular, feminine

• navapadī ← navapada
• [noun], nominative, singular, feminine

• babhūvuṣī ← bhū
• [verb noun], nominative, singular
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sahasrākṣarā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrākṣarā ← akṣarā ← akṣara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “syllable; Om; sound; Brahma; vowel; word; final emancipation.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• vyoman
• [noun], locative, singular, neuter
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

गौरीः गरणशीला. माध्यमिका वाक् ॥ सुलोपाभावश्छान्दसः । मिमाय शब्दयति । किं कुर्वती । सलिलानि वृष्ट्युदकानि तक्षती सम्यक्संपादयित्री। एकपदी एकपादोपेता एकाधिष्ठाना मेघे वर्तमाना गमनसाधनेन वायुना एकपदी वा द्विपदी मेघान्तरिक्षाख्यद्व्यधिष्ठाना । आदित्यो वा द्वितीयः । तथा सा चतुष्पदी पादचतुष्टयोपेता दिक्चतुष्टयाधिष्ठाना । अथ अष्टापदी विदिगपेक्षया अष्टपादोपेता अष्टाधिष्ठाना नवपदी उपरिदिगपेक्षया सूर्येण वा नवदिगधिष्ठाना बभूवुषी एवंभूता। भवेश्छान्दसः क्वसुः । ततो ङीपि वसोः संप्रसारणम् ॥ किमनया परिगणनया । सहस्राक्षरा । अपरिमितवचनोऽयम् । अपरिमितव्याप्तियुक्ता बहुव्यापनशीलोदकवतीत्यर्थः । कुत्रेति तदुच्यते । परमे व्योमन उदकाश्रयत्वेनोत्कृष्टेऽन्तरिक्षे। केचिदेवमाहुः । गौरीर्गरणशीला शब्दब्रह्मात्मिका वाक् मिमाय माति ॥ प्रसिद्धार्थे धातुः । प्रतिष्ठितानि घटादिद्रव्याणि तक्षती तत्तद्वाचकत्वेन निष्पादयन्ती एकपदी अव्याकृतत्वेन एकप्रतिष्ठाना एकरूपा वा आत्मना द्विपदी सुप्तिङ्भेदेन पादद्वयवती चतुष्पदी नामाख्यातोपसर्गनिपातभेदेन अष्टापदी आमन्त्रितसहिताष्टभेदेन अष्टपदी नवपदी बभूवुषी साव्ययैरुक्तैरष्टभिः नवपदी । अथवा सनाभिकेषु उरकण्ठादिषु नवसु पदेषु भवन्ती पश्चाद्बहुविधाभिव्यक्तिमुपेयुषी परमे व्योमन् उत्कृष्टे हृदयाकाशे मूलाधारे सहस्राक्षरा अनेकाकारेण व्याप्ता अनेकध्वनिप्रकारा भवतीत्यर्थः । अयं मन्त्रः आचार्येणैवं व्याख्यातः - गौरीर्मिमाय सलिलानि तक्षती कुर्वत्येकपदी मध्यमेन द्विपदी मध्यमेन चादित्येन च चतुष्पदी दिग्भिरष्टापदी दिग्भिश्चावान्तरदिग्भिश्च नवपदी दिग्भिश्चावान्तरदिग्भिश्चादित्येन च सहस्राक्षरा बहूदका परमे व्यवने ’ ( निरु. ११. ४० ) इति ॥

31अथैकत्रिंशीमाह -
परमे व्योम्नि ब्रह्मणि प्रतिष्ठिता गौरी गौरवर्णा वाग्देवी सृष्ट्युपक्रमे सलिलसदृशानि वर्णपदवाक्यानि तक्षती सृजन्ती मिमाय शब्दमकरोत् । कथम्? प्रथमं प्रणवात्मनैकपदी ब्रह्मणो मुखान्निर्गता । अनन्तरं व्याहृतिरूपेण सावित्रीरूपेण च द्विपदी । ततो वेदचतुष्टयरूपेण चतुष्पदी । ततो वेदाङ्गैः षड्भिः पुराणधर्मशास्त्राभ्यां चाष्टापदी । ततो मीमांसान्यायसांख्ययोगपाञ्चरात्रपाशुपतायुर्वेदधनुर्वेदगान्धर्वैर्नवपदी । ततोऽनन्तैर्वाक्यसंदर्भैः सहस्राक्षरा अनन्तविधा बभूवुषी संपन्ना ॥

English translation:

“The sound (of the clouds) has been uttered, fabricating the waters, and being one-footed, two-footed, four-footed, eight-footed, nine-footed, or infinite in the highest heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In the highest heaven: the sound gaurī: clouds or sky, as differently originated; in one station, ekapadī, from the clouds; in two, dvipadī, from the clouds and sky; in four, the four quarters of space; in eight, the four points and four intermediate points of the horizon; or from them and the zenith, navapadī, nine-stationed; articulate speech, gaurī: single as the crude form only, double as declension and conjugation, fourfold as nouns, verbs, prepositions and particles; eightfold as the eight cases, including the vocative; and ninefold as the same, with the addition of indeclinable; articulate sound, gaurī: diversified according to the nine parts of the body whence it may be supposed to proceed, navel, chest, throat; the highest heaven is hṛdaya ākāśa, ethereal element of the heart, as the basis of speech, mūlādhāre

The buffalo-cow [=Speech] has bellowed, fashioning oceans. One-footed and two-footed, she is four-footed,
having become eight-footed and nine-footed: she has a thousand syllables in the highest heaven.

Forming the water-floods, the buffalo hath lowed, one-footed or two-footed or four-footed, she,
Who hath become eight-footed or hath got nine feet, the thousand-syllabled in the sublimest heaven.

Die Büffelkuh hat gebrüllt, Wasserfluten hervorbringend, einfüßig, zweifüßig, viefüßig, achtfüßig, neunfüßig geworden, tausendsilbig im höchsten Raum.

Es brüllte die Büffelin, die die Wasser erzeugt [die donernde Regenvolke als Sängerin, als vâc aufgefasst], die in einzeiligem, zwei-, vier-, acht-, neun-, vielzeiligen Versmassen brüllt mit tausend Silben im höchsten Himmel.

Буйволица замычала, создавая потоки воды,
Став одноногой, двуногой, четырехногой,
Восьминогой, девятиногой,
Тысячесложной на высшем небе.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विदुषी के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्री-पुरुषो ! जो (एकपदी) एक वेद का अभ्यास करनेवाली वा (द्विपदी) दो वेद जिसने अभ्यास किये वा (चतुष्पदी) चार वेदों की पढ़ानेवाली वा (अष्टापदी) चार वेद और चार उपवेदों की विद्या से युक्ता वा (नवपदी) चार वेद, चार उपवेद और व्याकरणादि शिक्षायुक्त (बभूवुषी) अतिशय करके विद्याओं में प्रसिद्ध होती और (सहस्राक्षरा) असंख्यात अक्षरोंवाली होती हुई (परमे) सबसे उत्तम (व्योमन्) आकाश के समान व्याप्त निश्चल परमात्मा के निमित्त प्रयत्न करती है और (गौरीः) गौरवर्णयुक्त विदुषी स्त्रियों को (मिमाय) शब्द कराती अर्थात् (सलिलानि) जल के समान निर्मल वचनों को (तक्षती) छाँटती अर्थात् अविद्यादि दोषों से अलग करती हुई (सा) वह संसार के लिये अत्यन्त सुख करनेवाली होती है ॥ ४१ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो स्त्री समस्त साङ्गोपाङ्ग वेदों को पढ़के पढ़ाती हैं, वे सब मनुष्यों की उन्नति करती हैं ॥ ४१ ॥

अन्वय: हे स्त्रीपुरुषा यैकपदी द्विपदी चतुष्पदी अष्टापदी नवपदी बभूवुषी सहस्राक्षरा सती परमे व्योमन् प्रयतते गौरीर्विदुषीर्मिमाय सलिलानीव तक्षती सा विश्वकल्याणकारिका भवति ॥ ४१ ॥

पुनर्विदुषीविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (गौरीः) गौरवर्णाः (मिमाय) शब्दायते (सलिलानि) जलानीव निर्मलानि वचनानि (तक्षती) (एकपदी) एकवेदाभ्यासिनी (द्विपदी) अभ्यस्तद्विवेदा (सा) (चतुष्पदी) चतुर्वेदाध्यापिका (अष्टापदी) वेदोपवेदविद्यायुक्ता (नवपदी) चतुर्वेदोपवेदव्याकरणदिशिक्षायुक्ता (बभूवुषी) अतिशयेन विद्यासु भवन्ती (सहस्राक्षरा) सहस्राणि असंख्यातान्यक्षराणि यस्याः सा (परमे) सर्वोत्कृष्टे (व्योमन्) व्योमवद्व्याप्तेऽक्षुब्धे। अयं निरुक्ते व्याख्यातः निरु० ११। ४० ॥ ४१ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। या स्त्रियः सर्वान् साङ्गोपाङ्गान् वेदानधीत्याध्यापयन्ति ताः सर्वान् मनुष्यानुन्नयन्ति ॥ ४१ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्या स्त्रिया संपूर्ण सांगोपांग वेदाचे अध्ययन अध्यापन करतात त्या सर्व माणसांना उन्नत करतात. ॥ ४१ ॥

तस्याँ॑ समु॒द्रा अधि॒विक्ष॑रन्ति ।
तेन॑ जीवन्ति प्र॒दिश॒श्चत॑स्रः ॥61॥
ततः॑ क्षरत्य॒क्षर॑म् ।
तद्विश्व॒मुप॑जीवति ।

32अथ द्वात्रिंशीमाह - तस्यां वाग्देवतायामधिश्रिताः समुद्राः समुद्रसमाना वेदाः विक्षरन्ति विविधं प्रवर्तन्ते । तेन प्रवर्तनेन चतस्रः प्रदिशः चतुर्विधाः प्राच्यादिदिगवस्थिताः प्राणिनो जीवन्ति वेदोक्तमनुष्ठायैहिकमामुष्मिकं च प्राप्नुवन्ति । ततो वेदादेवाक्षरं प्रणवात्मकं प्रवर्तते । तदेतदक्षरं विश्वमुपजीवति सर्वे जनाः प्रणवानुष्ठानेन स्वापेक्षितं फलं प्राप्नुवन्ति ।

इन्द्रा॒सूरा॑ ज॒नय॑न्वि॒श्वक॑र्मा ।
म॒रुत्वाँ॑ अस्तु ग॒णवा॑न्त्सजा॒तवा॑न् ।
अ॒स्य स्नु॒षा श्वशु॑रस्य॒ प्रशि॑ष्टिम् ।
स॒पत्ना॒ वाच॒म्मन॑सा॒ उपा॑सताम् ।

33अथ त्रयस्त्रिंशीमाह - इन्द्रा परमैश्वर्ययुक्तः सूरा सूर्यो विश्वकर्मा सर्वव्यापारयुक्तो विश्वं जनयन् मरुत्वान् मरुद्भिर्युक्तः गणवान् वसुरुद्रादित्यगणैस्सहितः सजातवान् सजातैः स्वेन समानजन्मभिः सर्वैः सहितश्च सन् यजमानस्यानुग्राहकोऽस्तु ।
ततश्चास्य यजमानस्य श्वशुरस्थानीयस्य सपत्नाः शत्रवः स्नुषा स्नुषावन् निलीयमानास् सन्तः प्रशिष्टिं प्रशासन-रूपां वाचं मनसोपासतां मनःपूर्वं सेवन्ताम् ॥

इन्द्र॒स्सूरो॑ अतर॒द्रजाँ॑सि ।
स्नु॒षा स॒पत्ना॒ श्वशु॑रो॒ऽयम॑स्तु ।
अ॒यँ शत्रू॑ञ्जयतु॒ जर्हृ॑षाणः ।
अ॒यव्ँ वाज॑ञ्जयतु॒ वाज॑सातौ ।

34अथ चतुस्त्रिंशीमाह - इन्द्रः परमैश्वर्ययुक्तः सूरः सूर्यो रजांसि रञ्जकानि प्राणिजातानि अतरन् तीर्णवान् वशीकृतवानित्यर्थः । तत्प्रसादाद्यजमानस्य सपत्नाः शत्रवः स्नुषावत्स्वाधीनाः सन्तु । अयं तु यजमानः श्वशुरोऽस्तु श्वशुरवत्स्वामी भवतु । स्वामित्वादेवायं यजमानो जर्हृषाणोऽन्यन्तं हृष्यन् शत्रून् जयतु । पुनरप्ययं यजमानो वाजसातौ स्वकीयेभ्योऽन्नदाने निमित्ते सति वाजं जयतु वैरिसंबन्ध्यन्नं वशं करोतु ।

अ॒ग्निः क्ष॑त्र॒भृदनि॑भृष्ट॒मोजः॑ ।
स॒ह॒स्रियो॑ दीप्यता॒मप्र॑युच्छन् ।
वि॒भ्राज॑मानस्समिधा॒न उ॒ग्रः ।
आऽन्तरि॑क्षमरुह॒दग॒न्द्याम् ॥62॥

35अथ पञ्चत्रिंशीमाह - अयम् अग्निः क्षत्रभृत् बलं धारयन् अनिभृष्टमोजः केनाप्यतिरस्कृतं बलं अस्मभ्यं प्रयच्छन्निति शेषः । सहस्रियः देवसहस्रेण संमितः अप्रयुच्छन् प्रमादम् अकुर्वन् दीप्यताम् । विभ्राजमानः विशेषेण दीप्यमानः समिधानः समिद्भिर्युक्त उग्रः तीव्रस्सन् अन्तरिक्षमाऽरुहत् आरोढुमर्हति । ततो द्यामगन् दिवं गच्छतु ।

इति तैत्तिरीयब्राह्मणभाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुर्थप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥