०२ उपहोमाः

इन्द्र॑स्य गृ॒हो॑ऽसि॒ तन्त्वा॑ । प्रप॑द्ये॒ सगु॒स्साश्वः॑ । स॒ह यन्मे॒ अस्ति॒ तेन॑ ।

इन्द्र॑स्य गृ॒हो॑ऽसि॒ तन्त्वा॑ । प्रप॑द्ये॒ सगु॒स्साश्वः॑ । स॒ह यन्मे॒ अस्ति॒ तेन॑ ।

10आदित्यमुपतिष्ठते - इन्द्रस्येत्यादि गायत्री ॥ इन्द्रस्य ईश्वरस्य गृहोसि उपासनस्थानमसि । तं त्वा प्रपद्येऽहमाश्रयामि । सगुः गोसहितः साश्वः अश्वसहितः । यच्चान्यत् मे ममास्ति पुरुषादि तेन च सह त्वां प्रपद्ये ॥

ईडे॑ अ॒ग्निव्ँ वि॑प॒श्चित॑म् ॥15॥
गि॒रा य॒ज्ञस्य॒ साध॑नम् । श्रु॒ष्टी॒वान॑न्धि॒तावा॑नम् ।

ईडे॑ अ॒ग्निव्ँ वि॑प॒श्चित॑म् ॥15॥
गि॒रा य॒ज्ञस्य॒ साध॑नम् । श्रु॒ष्टी॒वान॑न्धि॒तावा॑नम् ।

11ईडे अग्निमिति गायत्री ॥ ईडे स्तौमि अग्निं विपश्चितं मेधाविनं यज्ञस्य साधनं श्रुष्टीवानं सुखवन्तं अन्नवन्तं वा । धितावानं धितं निहितं धनं तेन तद्वन्तम् । हित्वाभावश्छान्दसः । यद्वा - ‘धि धारणे’ ‘छन्दसि वनिपौ’ इति वनिप् । ईदृशमग्निं गिरा स्तौमि ॥

अग्ने॑ श॒केम॑ ते व॒यम् । यम॑न्दे॒वस्य॑ वा॒जिनः॑ । अति॒ द्वेषाँ॑सि तरेम ।

अग्ने॑ श॒केम॑ ते व॒यम् । यम॑न्दे॒वस्य॑ वा॒जिनः॑ । अति॒ द्वेषाँ॑सि तरेम ।

12अग्ने शकेमेति गायत्री। ॥ हे! अग्ने! देवस्य देवनशीलस्य वाजिनः अन्नवतः तव यमं यमनं अन्त्यलोपश्छान्दसः । वशीकारं शकेम कर्तुं च समर्थास्स्याम । ततश्चातितरेम द्वेषांसि द्वेष्याणि पापानि ॥

अव॑तम्मा॒ सम॑नसौ॒ समो॑कसौ । सचे॑तसौ॒ सरे॑तसौ । उ॒भौ माम॑वतञ्जातवेदसौ । शि॒वौ भ॑वतम॒द्य नः॑ ।

अव॑तम्मा॒ सम॑नसौ॒ समो॑कसौ । सचे॑तसौ॒ सरे॑तसौ । उ॒भौ माम॑वतञ्जातवेदसौ । शि॒वौ भ॑वतम॒द्य नः॑ ।

13अवतमिति पङ्क्तिः ॥ हे! जातवेदसौ मामवतं रक्षतम् । समनसौ समानमनस्कौ ऐकमत्यं गतौ समोकसौ संगतस्थानौ सचेतसौ समानचैतन्यौ सरेतसौ समानपुंस्त्वौ । उभौ युवां गार्हपत्याहवनीयौ मां अवतम् । शिवौ चास्माकं भवतम् । अद्य अस्मिन् कर्मणि ॥

14यस्याग्निहोत्रं विच्छिद्येत सोऽग्नये तन्तुमते इत्यस्य याज्यानुवाक्ये - स्वयं कृण्वान इति त्रिष्टुभौ ॥

स्व॒यङ्कृ॑ण्वा॒नस्सु॒गमप्र॑यावम् ॥16॥
ति॒ग्मशृ॑ङ्गो वृष॒भश्शोशु॑चानः । प्र॒त्नँ स॒धस्थ॒मनु॒पश्य॑मानः । आ तन्तु॑म॒ग्निर्दि॒व्यन्त॑तान ।

स्व॒यङ्कृ॑ण्वा॒नस्सु॒गमप्र॑यावम् ॥16॥
ति॒ग्मशृ॑ङ्गो वृष॒भश्शोशु॑चानः । प्र॒त्नँ स॒धस्थ॒मनु॒पश्य॑मानः । आ तन्तु॑म॒ग्निर्दि॒व्यन्त॑तान ।

स्वयं कृण्वानः स्वयमेव कुर्वन् सुगं सुष्ठु गन्तव्यं, अप्रयावं प्रमादरहितं तन्तुं अपत्यं दिव्यं देवयोग्यं आततान आतनोत्वग्निः । कीदृशः? तिग्मशृङ्गः तीक्ष्णज्वालः वृषभः वर्षिता कामानाम् । शोशुचानः भृशं दीप्यमानः यत्नं पुराणं सधस्थं सहस्थानं पितापुत्रयोः सहावस्थानफलं अनुपश्यमानः अनुरूपत्वं पश्यन् तन्तुं आतनोतु ॥

त्वन्न॒स्तन्तु॑रु॒त सेतु॑रग्ने । त्वम्पन्था॑ भवसि देव॒यानः॑ । त्वया॑ऽग्ने पृ॒ष्ठव्ँव॒यमारु॑हेम । अथा॑ दे॒वैस्स॑ध॒माद॑म्मदेम ।

त्वन्न॒स्तन्तु॑रु॒त सेतु॑रग्ने । त्वम्पन्था॑ भवसि देव॒यानः॑ । त्वया॑ऽग्ने पृ॒ष्ठव्ँव॒यमारु॑हेम । अथा॑ दे॒वैस्स॑ध॒माद॑म्मदेम ।

15त्वं न इति ॥ हे अग्ने! त्वमेव अस्माकं तन्तुः संततिः, तत्कार्यकरणात् । अपिच त्वमेव अस्माकं सेतुः दुःखानां समाप्तिस्थानम् । दिवोपि त्वत्प्रसादप्राप्यत्वात् त्वमेव देवयानः देवत्वप्राप्तिमार्गोसि, अस्माकं त्वत्प्राप्तिहेतुत्वात् । त्वयैव हेतुना वयं पृष्ठं स्वर्गं आरुहेम, कर्मनिर्वृत्तिहेतुत्वात् । अथ एवं त्वया संपादिते वयं देवः सधमादं सहमदं मदेम ॥

उदु॑त्त॒मम्मु॑मुग्धि नः । वि पाश॑म्मध्य॒मञ्चृ॑त । अवा॑ध॒मानि॑ जी॒वसे॑ ॥ 17॥

उदु॑त्त॒मम्मु॑मुग्धि नः । वि पाश॑म्मध्य॒मञ्चृ॑त । अवा॑ध॒मानि॑ जी॒वसे॑ ॥ 17॥

16उदुत्तममिति गायत्री ॥ उदुत्तमं पाशं मुमुग्धि ऊर्ध्वं मोचय । मध्यमं पाशं विचृत विश्लिष्य छिन्धि । अधमानि अधस्स्थानानि अवचृत अवमुमुग्धि अवागाकृष्य नाशय । जीवसे जीवनाय ॥

व॒यँ सो॑म व्र॒ते तव॑ । मन॑स्त॒नूषु॒ बिभ्र॑तः । प्र॒जाव॑न्तो अशीमहि ।

व॒यँ सो॑म व्र॒ते तव॑ । मन॑स्त॒नूषु॒ बिभ्र॑तः । प्र॒जाव॑न्तो अशीमहि ।

17हे! सोम! तव व्रते कर्मणि वर्तमाना वयं अत्रैव तनूषु शरीरेषु मनो बिभ्रतः विस्रब्धां स्मृतिं धारयन्तः अशीमहि व्याप्नुवाम, तत्फलत्वात् । अश्नोतेश्छान्दसश्शपो लुक् ॥

इ॒न्द्रा॒णी दे॒वी सु॒भगा॑ सु॒पत्नी॑ । उदँशे॑न पति॒विद्ये॑ जिगाय । त्रिँ॒शद॑स्या ज॒घनय्ँ॒योज॑नानि । उ॒पस्थ॒ इन्द्रँ॒ स्थवि॑रम्बिभर्ति ।

इ॒न्द्रा॒णी दे॒वी सु॒भगा॑ सु॒पत्नी॑ । उदँशे॑न पति॒विद्ये॑ जिगाय । त्रिँ॒शद॑स्या ज॒घनय्ँ॒योज॑नानि । उ॒पस्थ॒ इन्द्रँ॒ स्थवि॑रम्बिभर्ति ।

18इन्द्राणीति त्रिष्टुभौ ॥ ‘इन्द्राण्यै चरुम्’ इत्यत्र विकल्पः उपहोमो वा । इन्द्राणी इन्द्रस्य पत्नी देवी क्रीडानादिशीला सुभगा सुशीला सुश्री सुपत्नी शोभनपतिका ‘विभाषा सुपूर्वस्य’ इति ङीब्नकारौ । उभयत्राद्युदात्तत्वम् । अस्याः को विशेष इत्याह - एषा हि अंशेन एकदेशेन उपस्थेन सौभाग्यैकदेशेन वा पतिविद्ये पतिलाभे उज्जिगाय । छान्दसः क्यप् । उच्छ्रिता बभूव । तत्कथमित्याह - त्रिंशद्योजनानि अस्या जघनं योनिपरीणाहः रतिकाले । अतः स्थविरं सर्वैर्गुणैः परिबृढ इन्द्रं रतिकाले उपस्थे बिभर्ति उत्सङ्गे गृह्णाति । ततो ज्ञायते - अंशमात्रेणैव पतिविद्ये उज्जयं लभत इति ॥

सेना॑ ह॒ नाम॑ पृथि॒वी ध॑नञ्ज॒या । वि॒श्वव्य॑चा॒ अदि॑ति॒स्सूर्य॑त्वक् । इ॒न्द्रा॒णी दे॒वी प्रा॒सहा॒ ददा॑ना ॥18॥
सा नो॑ दे॒वी सु॒हवा॒ शर्म॑ यच्छतु ।

सेना॑ ह॒ नाम॑ पृथि॒वी ध॑नञ्ज॒या । वि॒श्वव्य॑चा॒ अदि॑ति॒स्सूर्य॑त्वक् । इ॒न्द्रा॒णी दे॒वी प्रा॒सहा॒ ददा॑ना ॥18॥
सा नो॑ दे॒वी सु॒हवा॒ शर्म॑ यच्छतु ।

19सेना हेति ॥ सेना बलवती सेश्वरा वा । ह नाम प्रसिद्धौ । पृथिवी विस्तीर्णा । धनंजया धनानां नेत्री ‘संज्ञायां भ्रातृवृजि’ इति खश् । विश्वव्यचा विश्वं व्याप्य वर्तमाना ‘गतिकारकयोरपि’ इत्यसुन् । अदितिः अखण्डनीया सूर्यत्वचा वर्तमाना दीप्तिमतीत्यर्थः । ईदृशी इन्द्राणी देवी प्रासहा प्रसहनेन सहेः क्विपि ‘नहि वृति’ इति दीर्घत्वम् । आददाना शत्रुधनानि अस्मदर्थमाहरन्ती सा देवी अस्मभ्यं सुखं यच्छतु ददातु । सुहवा सुखेनाह्वातव्या ‘बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् । शोभनाह्वाना वा । ‘द्व्यचश्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । आह्वानप्रयोजनस्य सद्य एव करणं शोभनत्वम् ॥