०२ अग्निहोत्रनिरूपणम्

प्र॒जाप॑तिर् अ॒ग्निम् अ॑सृजत ।
तम् प्र॒जा अन्व॑सृज्यन्त ।
तम् +++(अग्निर्)+++ अ॑-भा॒ग उपा॑स्त ।

प्र॒जाप॑तिर॒ग्निम॑सृजत ।
तम्प्र॒जा अन्व॑सृज्यन्त ।
तम॑भा॒ग उपा॑स्त ।

1 प्रजापतिरित्यादि ॥ तमनु प्रजाः असृज्यन्त
तं प्रजापतिं अभाग अलब्धभागोऽग्निः उपास्त भागं मे देहीत्युपासितवान् ।

सो॑ ऽस्य +++(प्रजापतेः)+++ प्र॒जाभि॒र् +++(सह)+++ अपा॑क्रामत् ।

सो॑ऽस्य प्र॒जाभि॒रपा॑क्रामत् ।

अथाग्निरलब्धभागोऽस्य प्रजापतेस् स्वभूताभिस् सह अपाक्रामत् प्रजा अप्यादाय पलायत ।

तम् अ॑व॒रुरु॑त्समा॒नो ऽन्वै॑त् । तम् अ॑व॒रुध॒न् नाश॑क्नोत् ।

तम॑व॒रुरु॑त्समा॒नोऽन्वै॑त् । तम॑व॒रुध॒न्नाश॑क्नोत् ।

अथ तमग्निं अवरोद्धुकामोऽन्वैत् अन्वगच्छत्, प्रजापतिरवरोद्धुं च नाशक्रोत् । ‘शकि णमुल्कमुता’ इति कमुल्प्रत्ययः ।

स तपो॑ ऽतप्यत ।

स तपो॑ऽतप्यत ।

स तपोऽतप्यतेत्यादि । उपारमत गमनान्निवृत्तः ।

सो॑ऽग्निर् उपा॑रमत - “+अता॑पि॒ +++(तपसा??)+++ वै स्य प्र॒जाप॑ति॒र्” इति॑ ।

सो॑ऽग्निरुपा॑रम॒ताता॑पि॒ वै स्य प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ ।

स एव प्रजापतिः अतापि तपसा अविध्यतेति । स्य ‘स्यश्छन्दसि बहुलम्’ इति सोर्लोपः ।

स र॒राटा॒द्+++(=ललाटाद्)+++ +++(स्वेदम्)+++ उद॑मृष्ट ॥4॥

स र॒राटा॒दुद॑मृष्ट ॥4॥

सः रराटात् ललाटात् । कपिलकादित्वाल् लत्वविकल्पः । स्वेदं उदमृष्ट उत्सृष्टवान् ।

तस्मा॒द् यस्य॑ दक्षिण॒तᳵ केशा॒ उन्मृ॑ष्टाः॒
ताञ् +++(शैलीं)+++ “ज्ये॑ष्ठ-ल॒क्ष्मी प्रा॑जाप॒त्ये"त्य् आ॑हुः ।

तस्मा॒द्यस्य॑ दक्षिण॒तᳵ केशा॒ उन्मृ॑ष्टाः । ताञ्ज्ये॑ष्ठल॒क्ष्मी प्रा॑जाप॒त्येत्या॑हुः ।

तस्माद्यस्य दक्षिणतः पार्श्वात् केशा उत्सृष्टाः
ऊर्ध्वं उदवमृज्यन्ते
तां ज्येष्ठलक्ष्मीं श्रेष्ठलक्षणां प्राजापत्यामित्याहुः ।

यद्र॒राटा॑दु॒दमृ॑ष्ट । तस्मा॑द्र॒राटे॒ केशा॒ न स॑न्ति ।

यद् र॒राटा॑द् उ॒दमृ॑ष्ट॒ -
तस्मा॑द् र॒राटे॒ केशा॒ न स॑न्ति ।

यद्र॒राटा॑दु॒दमृ॑ष्ट॒ तस्मा॑द्र॒राटे॒ केशा॒ न स॑न्ति ।

+++(स्वेदजातं)+++ तद् अ॒ग्नौ प्रागृ॑ह्णात् ।

तद॒ग्नौ प्रागृ॑ह्णात् ।

प्रागृह्णात् अग्नेर् उपरि होतुं अग्निना सहितम् अधारयत् ।

तद् व्य॑चिकित्सत् -
“जु॒हवा॒नी३
मा हौ॒षा३म्” इति॑ ।

तद्व्य॑चिकित्सत् । “जु॒हवा॒नी३ मा हौ॒षा ३ “मिति॑ ।

व्यचिकित्सत् विचारितवान् जुहवानि मा हौषमिति ‘विचार्यमाणानाम्’ इत्युदात्तः प्लुतः ।

तद् वि॑चिकि॒त्सायै॒ जन्म॑ ।

तद्वि॑चिकि॒त्सायै॒ जन्म॑ ।

ततःप्रभृति विचिकित्सा जाता ।

य ए॒वव्ँ वि॒द्वान् वि॑चि॒कित्स॑ति॒ -
वसी॑य ए॒व चे॑तयते+++(=जानाति)+++ ।

य ए॒वव्ँ वि॒द्वान् वि॑चि॒कित्स॑ति ॥5॥
वसी॑य ए॒व चे॑तयते ।

य एवं विद्वान् कार्यारम्भेषु विचिकित्सति । स प्रशस्तमेव कार्यं चेतयते जानाति ।

तव्ँ वाग् अ॒भ्य॑वदज् - “जु॒हुधी"ति॑ ।

सो॑ ऽब्रवीत् - “कस् त्वम् अ॒सी"ति॑ ।
“स्वैव ते॒ वाग्” इत्य् अ॑ब्रवीत् ।

तव्ँ वाग॒भ्य॑वदज्जु॒हुधीति॑ ।

सो॑ऽब्रवीत् - “कस्त्वम॒सी"ति॑ ।
स्वैव ते॒ वागित्य॑ब्रवीत् ।

2 स्वैवेत्यादि ॥ तवात्मीया वाक् सैवाहमिति वाग् अब्रवीत् ।

सो॑ ऽजुहो॒थ् - “स्वाहे"ति॑ । तत् स्वा॑हाका॒रस्य॒ जन्म॑ ।+++(5)+++

सो॑ऽजुहो॒त्स्वाहेति॑ । तत्स्वा॑हाका॒रस्य॒ जन्म॑ ।

प्रजापतिश् चाजुहोत् । स्वैव वागहं, किमिदानीं विमृश्यत इति । यद्वा - सुष्ठु मदभिप्रायानुरूपमेव आहेत्यजुहोत् । ततःप्रभृत्याकारान्तो निपातस्स्वाहाकारो जातः ।

य ए॒वँ स्वा॑हाका॒रस्य॒ जन्म॒ वेद॑ । क॒रोति॑ स्वाहाका॒रेण॑ वी॒र्य॑म् ।

य ए॒वँ स्वा॑हाका॒रस्य॒ जन्म॒ वेद॑,
क॒रोति॑ स्वाहा-का॒रेण॑ वी॒र्य॑म् ।

य ए॒वँ स्वा॑हाका॒रस्य॒ जन्म॒ वेद॑ क॒रोति॑ स्वाहाका॒रेण॑ वी॒र्य॑म् ।

करोति स्वाहाकारेण वीर्य कर्मफलं स एव साधयति ।

यस्यै॒वव्ँ वि॒दुष॑स् स्वाहाका॒रेण॒ जुह्व॑ति॒
भोगा॑यै॒वास्य॑ हु॒तम् भ॑वति ।

यस्यै॒वव्ँवि॒दुष॑स्स्वाहाका॒रेण॒ जुह्व॑ति ॥6॥
भोगा॑यै॒वास्य॑ हु॒तम्भ॑वति ।

भोगायैवेति । एवं विदुषो हुतं न वृथा भवति

तस्या॒ आहु॑त्यै॒ पुरु॑षम् असृजत ।

द्वि॒तीय॑म् अजुहोत् । सोऽश्व॑म् असृजत ।

तृ॒तीय॑म् अजुहोत् । स गाम् अ॑सृजत ।

च॒तु॒र्थम् अ॑जुहोत् । सोऽवि॑म् असृजत ।

प॒ञ्च॒मम् अ॑जुहोत् । सो॑ऽजाम् अ॑सृजत ॥7॥

तस्या॒ आहु॑त्यै॒ पुरु॑षमसृजत ।

द्वि॒तीय॑मजुहोत् । सोऽश्व॑मसृजत ।

तृ॒तीय॑मजुहोत् । स गाम॑सृजत ।

च॒तु॒र्थम॑जुहोत् । सोऽवि॑मसृजत ।

प॒ञ्च॒मम॑जुहोत् । सो॑ऽजाम॑सृजत ॥7॥

सो॑ऽग्निर॑बिभेत् । आहु॑तीभि॒र्वै मा॑ऽऽप्नो॒तीति॑ ।

सो॑ऽग्निर् अ॑बिभे॒द् -
“आहु॑तीभि॒र् वै मा॑ ऽऽप्नो॒ती"ति॑ ।
स प्र॒जाप॑ति॒म् पुन॒ᳶ प्रावि॑शत् ।

सो॑ऽग्निर॑बिभे॒द् - आहु॑तीभि॒र्वै मा॑ऽऽप्नो॒तीति॑ ।
स प्र॒जाप॑ति॒म्पुन॒ᳶ प्रावि॑शत् ।

3 तस्या इत्यादि ॥ पुरुषाश्वगोअव्यजासृष्ट्यनन्तरं अग्निरबिभेत् इत्थमयमाहुतीभिः आहुतिपरंपरया माऽऽप्नोतीति गृह्णाति न विमुञ्चति, न च मम भागमसाधारणं प्रयच्छति तस्मात्तिरोभवामीति मत्वा प्रजापतिमेव पुनः प्राविशत् आत्मसृष्टेः प्रागिव तस्मिन् लीनोऽभवत्

तम् प्र॒जा-प॑तिर् अब्रवीत् - “जाय॒स्वे"ति॑ ।

तम्प्र॒जाप॑तिरब्रवीत् । जाय॒स्वेति॑ ।

4 तमित्यादि ॥ जायस्व प्रादुर्भव इति ।

सो॑ ऽब्रवी॒त्- “किम् भा॑ग॒-धेय॑म् अ॒भिज॑निष्य॒” इति॑ ।

सो॑ऽब्रवीत् । किम्भा॑ग॒धेय॑म॒भिज॑निष्य॒ इति॑ ।

किं भागधेयमभिलक्षीकृत्य ‘अभिरभागे’ इत्यभेः कर्मप्रवचनीयत्वं त्वत्र लक्षणे ।

“तुभ्य॑म् ए॒वेदँ हू॑याता॒” इत्य् अ॑ब्रवीत् ।

“तुभ्य॑मे॒वेदँ हू॑याता॒” इत्य॑ब्रवीत् ।

तुभ्यमेवेत्यादि । हूयाता इत्युपसंवादोपनिपाते लेट् । ‘लेटोऽडाटौ’ इत्याट्, ‘वैतोऽन्यत्र’ इत्यैकारः ।

स ए॒तद् भा॑ग॒-धेय॑म् अ॒भ्य॑जायत॒ - यद् अ॑ग्नि-हो॒त्रम् ॥8॥
तस्मा॑द् अग्नि-हो॒त्रम् उ॑च्यते ।

स ए॒तद्भा॑ग॒धेय॑म॒भ्य॑जायत । यद॑ग्निहो॒त्रम् ॥8॥
तस्मा॑दग्निहो॒त्रमु॑च्यते ।

ततः प्रभृत्यग्निहोत्रमग्नेरेव भागोऽभवत्, तस्मादेव तस्याग्निहोत्रत्वमिति ।

तद् +धू॒यमा॑नम् आदि॒त्यो॑ ऽब्रवीत् -
“मा हौ॑षीर् ,
उ॒भयो॒र् वै ना॑व् " इति॑ ।

सो॑ऽग्निर॑ब्रवीत् -
“क॒थन्नौ॑ होष्य॒न्ती"ति॑ ।

सा॒यम् ए॒व तुभ्य॑ञ् जु॒हुव॑न् । प्रा॒तर् मह्य॒म् \

इत्य् अ॑ब्रवीत् ।

तस्मा॑द् अ॒ग्नये॑ सा॒यँ हू॑यते ,
सूर्या॑य प्रा॒तः ॥9॥

तद्धू॒यमा॑नमादि॒त्यो॑ऽब्रवीत् । मा हौ॑षीः । उ॒भयो॒र्वै ना॑वे॒तदिति॑ । सो॑ऽग्निर॑ब्रवीत् । क॒थन्नौ॑ होष्य॒न्तीति॑ । सा॒यमे॒व तुभ्य॑ञ्जु॒हुव॑न् । प्रा॒तर्मह्य॒मित्य॑ब्रवीत् । तस्मा॑द॒ग्नये॑ सा॒यँ हू॑यते । सूर्या॑य प्रा॒तः ॥9॥

5 तद्धूयमानमित्यादि ॥ नौ आवयोरेवैतत् अग्निहोत्रं स्वं, तस्मादग्नये केवलाय मा हौषीः । गतमन्यत्

आ॒ग्ने॒यी वै रात्रिः॑ । ऐ॒न्द्रम् अहः॑ ।

आ॒ग्ने॒यी वै रात्रिः॑ । ऐ॒न्द्रमहः॑ ।

यद् अनु॑दिते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर् जु॑हु॒याद्
उ॒भय॑म् ए॒वाग्ने॒यँ स्या॑त् । उदि॑ते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर्जु॑होति ।

यदनु॑दिते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर्जु॑हु॒यात् । उ॒भय॑मे॒वाग्ने॒यँ स्या॑त् । उदि॑ते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर्जु॑होति ।

6 आग्नेयीत्यादि उदितहोमविधिः ॥ इन्द्र ईश्वरस्सूर्यः ।

तथा॒ग्नये॑ सा॒यँ हू॑यते । सूर्या॑य प्रा॒तः ।

तथा॒ग्नये॑ सा॒यँ हू॑यते॒
सूर्या॑य प्रा॒तः ।

तथा॒ग्नये॑ सा॒यँ हू॑यते॒ सूर्या॑य प्रा॒तः ।

7 तथेत्यादि सायंप्रातर्होमस्तुतिः ॥ रात्रिमनु रात्र्या हेतुना । ‘अनुर्लक्षणे’ इति कर्मप्रवचनीयत्वम् ।

रात्रिव्ँ॒ वा अनु॑ प्र॒जाᳶ प्रजा॑यन्ते ।

रात्रिव्ँ॒ वा अनु॑ प्र॒जाᳶ प्रजा॑यन्ते ।

रात्रौ प्रजा निषिच्यते दिवा निषेधात् ।

अह्ना॒ प्रति॑तिष्ठन्ति ।

अह्ना॒ प्रति॑तिष्ठन्ति ।

अह्ना हेतुना प्रतितिष्ठन्ति, तस्य सर्वव्यापारहेतुत्वात् ।

यत् सा॒यञ् जु॒होति॒
प्रैव तेन॑ जायते ।

उदि॑ते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर् जु॑होति॒
प्रत्य् ए॒व तेन॑ तिष्ठति ।

यत्सा॒यञ्जु॒होति॑ ॥10॥
प्रैव तेन॑ जायते । उदि॑ते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर्जु॑होति । प्रत्ये॒व तेन॑ तिष्ठति ।

यदित्यादि । गतम्

प्र॒जाप॑तिर् अकामयत॒ “प्रजा॑ये॒ये"ति॑ ।

स ए॒तद् अ॑ग्नि-हो॒त्रम् मि॑थु॒न् अम॑पश्यत् ।

प्र॒जाप॑तिरकामयत॒ प्रजा॑ये॒येति॑ ।

स ए॒तद॑ग्निहो॒त्रम्मि॑थु॒नम॑पश्यत् ।

8 प्रजापतिरित्यादि ॥ अग्निहोत्राख्यं होमद्वयं मिथुनमपश्यत् ।

तद् उदि॑ते॒ सूर्ये॑ ऽजुहोत् -
यजु॑षा॒ ऽन्यत्
तू॒ष्णीम् अ॒न्यत् ।
ततो॒ वै स प्राजा॑यत ।

तदुदि॑ते॒ सूर्ये॑ऽजुहोत् । यजु॑षा॒ऽन्यत् ।

तू॒ष्णीम॒न्यत् । ततो॒ वै स प्राजा॑यत ।

यस्यै॒वव्ँ वि॒दुष॒ उदि॑ते॒ सूर्ये॑ऽग्निहो॒त्रञ्जुह्व॑ति ॥11॥

यस्यै॒वव्ँ वि॒दुष॒ उदि॑ते॒ सूर्ये॑ ऽग्नि-हो॒त्रञ् जुह्व॑ति॒
प्रैव जा॑यते ।

यस्यै॒वव्ँ वि॒दुष॒ उदि॑ते॒ सूर्ये॑ऽग्निहो॒त्रञ्जुह्व॑ति॒ प्रैव जा॑यते ।

‘अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिः ’ इत्यादिना यजुषा एकं, तूष्णीमेकमजुहोत् । गतमन्यत् ।

अथो॒ यथा॒ दिवा॑ प्रजा॒नन्न् एति॑ -
ता॒दृग् ए॒व तत् ।

अथो॒ यथा॒ दिवा॑ प्रजा॒नन्नेति॑ । ता॒दृगे॒व तत् ।

अथो इत्यादि । यथा दिवा प्रजानन् पश्यन् गच्छति पान्थादिः तादृगेव यदुदिते पश्यन्, जुहोति

अथो॒ खल्व् आ॑हु॒र् -
“यस्य॒ वै द्वौ पुण्यौ॑ गृ॒हे वस॑तो॒
यस् तयो॑र् अ॒न्यँ रा॒धय॑त्य्, अ॒न्यन् न,
उ॒भौ वाव स ताव् +++(वैमनस्येन)+++ ऋ॑च्छ॒ती“ति॑ ।

अथो॒ खल्वा॑हुः । यस्य॒ वै द्वौ पुण्यौ॑ गृ॒हे वस॑तः । यस्तयो॑र॒न्यँ रा॒धय॑त्य॒न्यन्न । उ॒भौ वाव स तावृ॑च्छ॒तीति॑ ।

9 अथो खल्वित्यादि ॥ अपि च खल्वाहुः - यस्य गृहे द्वौ पुण्यौ वसतः पुण्यात्मानौ युगपत्सन्निदधाते, तयोरन्यं राधयति अभिमतदानेन तोषयति अन्यतरं न तोषयति
तावुभावपि स ऋच्छति कृच्छ्रम् आपादयति । ‘ऋच्छ गतीन्द्रियप्रळयमूर्तिभावेषु’ ।
न च द्वावपि तुल्यमाराधयितुं शक्यत इति भावः ।
यस्मात् द्वयोरपि पृथगाराधने कृतेऽपि तुल्यसमाराधने चित्तवैषम्यात्,
अतोऽन्यस्य अभ्यर्हितम् आराधनं मन्यते,
तस्मादुभावपि तस्य नाराधितौ भवतः,
तस्मादा(दना)राधयन्नपि कृच्छ्रम् आपादयति
पृथग्वाऽऽराधयिता,
तस्मात्सायं प्रातश्च उभाभ्यां सहहोतव्यमिति वक्ष्यति ।

अ॒ग्निव्ँ वावादि॒त्यस् सा॒यम् प्रवि॑शति ।
तस्मा॑द् अ॒ग्निर् दू॒रान् नक्त॑न् ददृशे ।
उ॒भे हि तेज॑सी स॒म्पद्ये॑ते ॥12॥ उ॒द्यन्तव्ँ॒ वावादि॒त्यम् अ॒ग्निर् अनु॑स॒मारो॑हति ।
तस्मा॑द् धू॒म ए॒वाग्नेर् दिवा॑ ददृशे ।

अ॒ग्निव्ँ वावादि॒त्यस्सा॒यम्प्रवि॑शति ।

तस्मा॑द॒ग्निर्दू॒रान्नक्त॑न्ददृशे ।

उ॒भे हि तेज॑सी स॒म्पद्ये॑ते ॥12॥

उ॒द्यन्तव्ँ॒वावादि॒त्यम॒ग्निरनु॑स॒मारो॑हति ।

तस्मा॑द्धू॒म ए॒वाग्नेर्दिवा॑ ददृशे ।

तदर्थमिदानीं अग्न्यादित्ययोस्महावस्थानं प्रतिपादयति - अग्निं वावेत्यादि । तेजोद्वयस्य संघातत्वसंपत्त्या दूरादपि रात्रावग्निः दृश्यते । महतः आदित्यतेजसोऽग्नावनुप्रवेशादग्नेरौज्जल्यातिशयो रात्रौ, दिवा तु महत्यादित्यतेजसि अग्नेस्समारूढत्वात् धूम एव अग्नेः दूराद्दृश्यते अभिभूत इवाग्निर्न दृश्यते, अग्निरपि रात्रौ दूराद्दृश्यते ।

यद् अ॒ग्नये॑ सा॒यञ् जु॑हु॒याद्
आ सूर्या॑य वृश्च्येत ।

यत् सूर्या॑य प्रा॒तर् जु॑हु॒याद्
आऽग्नये॑ वृश्च्येत ।

यद॒ग्नये॑ सा॒यञ्जु॑हु॒यात् । आ सूर्या॑य वृश्च्येत । यत्सूर्या॑य प्रा॒तर्जु॑हु॒यात् । आऽग्नये॑ वृश्च्येत ।

10 यदग्नय इत्यादि ॥ आवृश्च्येत आच्छिद्येत । केवलहोमस्य निन्दा । पञ्चम्यर्थे चतुर्थी ।

+++(अनुभय-लिङ्गक-मन्त्र-प्रयोगेण)+++ दे॒वता॑भ्यस् स॒मद॑न्+++(=कलहं)+++ दध्यात् ।

दे॒वता॑भ्यस्स॒मद॑न्दध्यात् ।

देवताभ्यः समदं कलहमुत्पादयेत् ।

अग्निर्ज्योतिरित्यादि मिश्रलिङ्गविधिः । तथा सत्युभयत्र उभाभ्यां सह होमात् न पूर्वोक्तदोषः । आवृत्तेरुभयार्थत्वादुभयोस्तृप्तौ कर्मनिर्वृत्तेः देवताश्च न कलहायिष्यन्ते ।

“सूर्यो॒ ज्योति॒र् ज्योति॑र् अ॒ग्निस् स्वाहे"ति॑ प्रा॒तः । तथो॒भाभ्याँ॑ सा॒यँ हू॑यते ॥13॥
उ॒भाभ्या॑म्प्रा॒तः ।
न दे॒वता॑भ्यस् स॒मद॑न् दधाति ।

सूर्यो॒ ज्योति॒र्ज्योति॑र॒ग्निस्स्वाहेति॑ प्रा॒तः ।
तथो॒भाभ्याँ॑ सा॒यँ हू॑यते ॥13॥
उ॒भाभ्या॑म्प्रा॒तः ।
न दे॒वता॑भ्यस्स॒मद॑न्दधाति ।

अ॒ग्निर्ज्योति॒र् इत्य् आ॑ह । अ॒ग्निर्वै रे॑तो॒-धाः । “प्र॒जा ज्योति॒र्” इत्य् आ॑ह । प्र॒जा ए॒वास्मै॒ प्रज॑नयति ।

अ॒ग्निर्ज्योति॒रित्या॑ह । अ॒ग्निर्वै रे॑तो॒धाः । प्र॒जा ज्योति॒रित्या॑ह । प्र॒जा ए॒वास्मै॒ प्रज॑नयति ।

“सूर्यो॒ ज्योति॒र्” इत्य् आ॑ह । प्र॒जास्व ए॒व प्रजा॑तासु॒ रेतो॑ दधाति ।

सूर्यो॒ ज्योति॒रित्या॑ह । प्र॒जास्वे॒व प्रजा॑तासु॒ रेतो॑ दधाति ।

“ज्योति॑र् अ॒ग्निस् स्वाहे"त्य् आ॑ह । प्र॒जा ए॒व प्रजा॑ता अ॒स्याम् प्रति॑ष्ठापयति ॥14॥

ज्योति॑र॒ग्निस्स्वाहेत्या॑ह । प्र॒जा ए॒व प्रजा॑ता अ॒स्याम्प्रति॑ष्ठापयति ॥14॥

तू॒ष्णीम् उत्त॑रा॒म् आहु॑तिञ् जुहोति -
मि॒थु॒न॒त्वाय॒ प्रजा॑त्यै ।

तू॒ष्णीमुत्त॑रा॒माहु॑तिञ्जुहोति । मि॒थु॒न॒त्वाय॒ प्रजा॑त्यै ।

11 अग्निर्ज्योतिरित्यादिरवयवस्तुतिर्मन्त्रयोः ॥ अत्र प्रजाज्योतिरिति प्राशनमन्त्रः केषांचितस्यैकवचनं प्रजोत्पत्तिक्रमानुसारेणेति वेदितव्यम् । यथाऽग्निर्ज्योतिरिति निषिच्यते रेतोऽग्निना प्रजाज्योतिरिति तद्रेतः प्रजात्वेन जनयति सूर्यः

यद् उदि॑ते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर् जु॑हु॒यात् - यथाऽति॑थये॒ प्रद्रु॑ताय शू॒न्याया॑वस॒थाया॑हा॒र्यँ॑ हर॑न्ति
ता॒दृग् ए॒व तत् ।

यदुदि॑ते॒ सूर्ये॑ प्रा॒तर्जु॑हु॒यात् । यथाऽति॑थये॒ प्रद्रु॑ताय शू॒न्याया॑वस॒थाया॑हा॒र्यँ॑ हर॑न्ति । ता॒दृगे॒व तत् ।

12 उदित-होम-निन्दा अनुदितहोमस्तुत्यर्था,
तस्माद्विकल्प इत्याहुः यथेत्यादि ॥
प्रद्रुताय वैमुख्येन गृहात्प्रस्थिताय अतिथये अतिथिमुद्दिश्य शून्याय असंनिहितातिथिकाय आवसथाय गृहाय । सप्तम्यर्थे चतुर्थी । शून्ये गृहे आहार्ये अतिथये उपाहर्तव्यमातिथ्यभोजनादिकं यथा हरन्ति तादृक् तद्भवति यदुदिते हूयते, अग्नेस्तदानीं गतत्वात् प्रत्यक्षस्य सूर्यस्यैव स्यात्, मन्त्रे च प्राथम्यात्तेनैव गृहीतत्वात् । अनुदिते तु सूर्याय होमे द्वयोरपि स्यात्, प्राथम्यसंनिधानाभ्यां द्वयोः ।

“क्वाह॒ तत॒स् तद् भव॒ती"त्य् आ॑हुः - “यत् स न वेद॒ यस्मै॒ तद् +धर॒न्ती"ति॑ ।

“क्वाह॒ तत॒स्तद्भव॒ती"त्या॑हुः । यत्स न वेद॑ । यस्मै॒ तद्धर॒न्तीति॑ ।

एतदेव समर्थयते क्वेत्यादि । कुत्रेदं दृष्टं? किं।

ततस्ततद्भवति तद्भागं प्राप्नोति । द्वितीयार्थे पञ्चमी । किं प्राप्य तदवतिष्ठते? । ‘अहेति विनियोगे च’ इति निघाताभावः ।

किं? यत् स न वेद, सोऽतिथिर् यद्-आतिथ्यं न जानाति ।
कः? यस्मा अतिथये तद् +धरन्ति नयन्ति
यत् न
स वेद प्राप्नोतीत्येव ।
तत् क्व दृष्टं? न कुत्रचिदपि ।
असंभावितमिति किमेवैतदित्याहुः । तस्मादुदितहोमस्तत्तुल्य इति ।

तस्मा॒द्यदौ॑ष॒सञ्जु॒होति॑ । तदे॒व स॑म्प्र॒ति ।

तस्मा॒द् यद् औ॑ष॒सञ् जु॒होति॒
तद् ए॒व स॑म्प्र॒ति ।

तस्मा॒द्यदौ॑ष॒सञ्जु॒होति॒ तदे॒व स॑म्प्र॒ति ।

यस्मादेवं तस्मात् यत् औषसं उषसि भवं अनुदित एव हुतं तदेव संप्रति साप्रतिकं युक्तं, संनिहितत्वात् गृहीतम् ।

अथो॒ यथा॒ प्रार्थ॑मौष॒सम्प॑रि॒वेवे॑ष्टि । ता॒दृगे॒व तत् ॥15

अथो॒ यथा॒ प्रार्थ॑म् +++(पुरुषम्)+++ औष॒सम् प॑रि॒वेवे॑ष्टि
ता॒दृग् ए॒व तत् ॥15॥

अथो॒ यथा॒ प्रार्थ॑मौष॒सम्प॑रि॒वेवे॑ष्टि ता॒दृगे॒व तत् ॥15॥

अथो अपिच यथा लोके कश्चित् प्रार्थं प्रस्तुतकार्यं साधयन्तं पुरुषं औषसं उषस्येव परिवेवेष्टि भोजयति जनः तत्तुल्यं भवत्यौषसं हुतमिति।

इति तैत्तिरीयब्राह्मणे द्वितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ।