०८ अथर्व-शिर-इष्टकाः - इन्द्रो दधीचो

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रो दधीचो᳓ अस्थ᳓भिर्
वृत्रा᳓णि अ᳓प्रतिष्कुतः
जघा᳓न नवती᳓र् न᳓व

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asthábhiḥ ← asthán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

dadhīcáḥ ← dadhyáñc- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápratiṣkutaḥ ← ápratiṣkuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

navatī́ḥ ← navatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

इन्द्रः॑ । द॒धी॒चः । अ॒स्थऽभिः॑ । वृ॒त्राणि॑ । अप्र॑तिऽस्कुतः ।
ज॒घान॑ । न॒व॒तीः । नव॑ ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dadhīco ← dadhīcaḥ ← dadhyac
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dadhyac.”

• asthabhir ← asthabhiḥ ← asthi
• [noun], instrumental, plural
• “bone; kernel; shell; seed; asthi [word].”

• vṛtrāṇy ← vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• apratiṣkutaḥ ← apratiṣkuta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unhampered; unrestrained; unchallenged.”

• jaghāna ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• navatīr ← navatīḥ ← navati
• [noun], accusative, plural, feminine
• “ninety; navati [word].”

• nava ← navan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “nine.”

अत्र शाट्यायनिन इतिहासमाचक्षते - आथर्वणस्य दधीचो जीवतो दर्शनेनासुराः पराबभूवुः । अथ तस्मिन् स्वर्गतेऽसुरैः पूर्णा पृथिव्यभवत् । अथेन्द्रः तैरसुरैः सह योद्धुमशक्नुवंस्तमृषिमन्विच्छन् स्वर्गं गत इति शुश्राव । अथ पप्रच्छ तत्रत्यान् नेह किमस्य किंचित्परिशिष्टमङ्गमस्तीति । तस्मा अवोचन् अस्त्येतदाश्वं शीर्षं येन शिरसाश्विभ्यां मधुविद्यां प्राब्रवीत् । तत्तु न विद्म यत्राभवदिति । पुनरिन्द्रोऽब्रवीत् । तदन्विच्छतेति । तद्धान्वैषिषुः । तच्छर्यणावत्यनुविद्याजहुः । शर्यणावद्ध वै नाम कुरुक्षेत्रस्य जघनार्धै सरः स्यन्दते । तस्य शिरसोऽस्थिभिरिन्द्रोऽसुराञ्जघान’ इति । अप्रतिष्कुतः परैरप्रतिशब्दितः प्रतिकूलशब्दरहितः इन्द्रः आथर्वणस्य दधीचः एतत्संज्ञकस्य ऋषेः अस्थभिः अश्वशिरःसंबन्धिभिरस्थिभिः नवतीर्नव नवसंख्याका नवतीर्दशोत्तराष्टशतसंख्याकाः । तथा हि। लोकत्रयवर्तिनो देवाञ्जेतुमादावासुरी माया त्रिधा संपद्यते । त्रिविधा अतीतानागतवर्तमानकालभेदेन तत्कालवर्तिनो देवाञ्जेतुं पुनरपि प्रत्येकं त्रिगुणिता भवति । एवं नव संपद्यते । पुनरप्युत्साहादिशक्तित्रयरूपेण त्रैगुण्ये सति सप्तविंशतिः संपद्यते। पुनः सात्विकादिगुणत्रयभेदेन त्रैगुण्ये सत्येकोत्तराशीतिः संपद्यते । एवं चतुर्भिस्त्रिकैर्गुणिताया मायाया दशसु दिक्षु प्रत्येकमवस्थाने सति नव नवतयः संपद्यन्ते । एवंविधमायारूपाणि वृत्राणि आवरकाण्यसुरजातानि जघान हतवान् ॥ दधीचः । दधि अञ्चतीति दध्यङ्। अञ्चतेः ‘ ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । अनिदिताम्’ इति नलोपः । षष्ठ्येकवचने ‘अचः ’ इति अकारलोपे ‘चौ ’ इति दीर्घत्वम् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्त्युदात्तत्वे प्राप्ते तदपवादतया • चौ ’ इति पूर्वपदस्य अन्तोदात्तत्वं प्राप्तम् ‘अञ्चेश्छन्दस्यसर्वनामस्थानम् ’ ( पा. सू. ६. १. १७० ) इति पुनर्विभक्त्युदात्तत्वविधानेन तद्बाध्यते । अस्थभिः । छन्दस्यपि दृश्यते’ ( पा. सू. ७. १. ७६ ) इति अनजादावपि अस्थिशब्दस्य अनङादेशः स चोदात्तः ॥

दध्यङ्नामर्षिराथर्वणः । तस्य अस्थभिः ‘अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णां"छन्दस्यपिदृश्यते’इत्यनङ् । तन्निर्मितेन वजेण वृत्राणि वारकाणि शत्रुबलानि इन्द्रो जघान हतवान् अप्रतिष्कुतः केनचिदप्यनभियुक्तः । स्कुञ् आप्रवणे । केन चिदप्यनभिभूतः ।

यद्वा - अप्ततिष्कुतः अप्रतिरथः । प्रतिकूलमाचरन्तो यं कुत इति वदन्तोऽभिभवन्ति स प्रतिष्कुतः । पृषोदरादिः । तादृशानि कियन्ति वृत्राणि - नवतीर्नव दशाधिकान्यष्टौ च शतानि बहुतमानीत्यर्थः । स एवमिमामुपदधात्विति शेषः ॥

English translation:

“Indra, with the bones of Dadhīci, slew ninety times nine Vṛtras.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dadhyañc = Dadhīca and Dadhīci, a sage. His bones formed the thunderbolt of Indra. dadhyañc, son of Atharvan, like the asuras, was intimidated and tranquilized by his appearance; but, when he went to svarga, the asuras overspread the whole earth. Indra, inquiring what had become of him and if something of him was left behind, was told that the horse’s head with which he had at one time taught the madhuvidyā to the aśvins, was somewhere in existence, but no one knew where. After a searth, it was found in the lake Śaryaṇāvat, near Kurukṣetra. With the bones of the skull, Indra slew the asuras (i.e. foiled the nine times ninety or eight hundred and ten, strategems or devices of the asuras or Vṛtras]. The number is accounted for by the legend that in the beginning, the āsurī māyā (demoniac illusion) was practised in the three worlds, for three periods (past, present, and future), thus becoming nine-fold; each was exerted with three śaktis or energies, thus becoming twenty seven; each was again modified by the three guṇas, thus becoming eighty-one; the scene of their display extended to each of the ten regions of space, thus becoming the nine times ninety of the text, or 810

With the bones of Dadhyañc unrepulsable Indra
smashed the nine and ninety obstacles.

The use of the bones of Dadhyañc as a vajra-substitute is a particularly puzzling part of this puzzling version of the Dadhyañc myth. The appearance of this motif in the JB and MBh versions (see Geldner n. on vss. 13-15) seems to me an afterthe-fact rationalization of the verse here.

With bones of Dadhyac for his arms, Indra, resistless in attack,
Struck nine-and-ninety Vrtras dead.

Indra hat mit den Knochen des Dadhyanc unbehindert die neunmal neunzig Feinde erschlagen.

Mit Dadhiank’s Gebeinen schlug, Indra, dem niemand widersteht, Die neunundneunzig Feinde todt.

Индра костями Дадхьянча
Беспрепятственно убил
Девяносто девять врагов.

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उस राजा के कृत्य का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेनापते ! जैसे (अप्रतिष्कुतः) सब ओर से स्थिर (इन्द्रः) सूर्यलोक (अस्थभिः) अस्थिर किरणों से (नव नवतीः) निन्नानवें प्रकार के दिशाओं के अवयवों को प्राप्त हुए (दधीचः) जो धारण करनेहारे वायु आदि को प्राप्त होते हैं, उन (वृत्राणि) मेघ के सूक्ष्म अवयव रूप जलों को (जघान) हनन करता है, वैसे तू अनेक अधर्मी शत्रुओं का हनन कर ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - यहाँ वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वही सेनापति होने के योग्य होता है, जो सूर्य के समान दुष्ट शत्रुओं का हन्ता और अपनी सेना का रक्षक है ॥ १३ ॥

अन्वय: हे सेनेश ! यथाप्रतिष्कुत इन्द्रोऽस्थभिर्नवनवतीर्दधीचो वृत्राणि कणीभूतानि जलानि जघान हन्ति तथा शत्रून् हिन्धि ॥ १३ ॥

पुनस्तस्य कृत्यमुपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) सूर्यलोकः (दधीचः) ये दधीन् वाय्वादीनञ्चन्ति तान् (अस्थभिः) अस्थिरैश्चञ्चलैः किरणचलनैः। अत्र छन्दस्यपि दृश्यते। (अष्टा०७.१) अनेनानङादेशः। (वृत्राणि) वृत्रसंबन्धिभूतानि जलानि (अप्रतिष्कुतः) असंचलितः (जघान) हन्ति (नवतीः) नवतिसंख्याकाः (नव) नव दिशामवयवाः ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः स एव सेनापतिः कार्यो यः सूर्यवच्छत्रूणां हन्ता स्वसेनारक्षकोऽस्तीति वेद्यम् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. तोच सेनापती होण्यायोग्य असतो. जो सूर्याप्रमाणे दुष्ट शत्रूंचा हन्ता व आपल्या सेनेचा रक्षक असतो. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

इछ᳓न्न् अ᳓श्वस्य य᳓च् छि᳓रः
प᳓र्वतेषु अ᳓पश्रितम्
त᳓द् विदच् छर्यणा᳓वति

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvasya ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ichán ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápaśritam ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śaryaṇā́vati ← śaryaṇā́vant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

इ॒च्छन् । अश्व॑स्य । यत् । शिरः॑ । पर्व॑तेषु । अप॑ऽश्रितम् ।
तत् । वि॒द॒त् । श॒र्य॒णाऽव॑ति ॥

• icchann ← icchan ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• aśvasya ← aśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• yacchiraḥ ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacchiraḥ ← śiraḥ ← śiras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”

• parvateṣv ← parvateṣu ← parvata
• [noun], locative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• apaśritam ← apaśri ← √śri
• [verb noun], accusative, singular
• “withdraw.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vidaccharyaṇāvati ← vidat ← vid
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• vidaccharyaṇāvati ← śaryaṇāvati ← śaryaṇāvant
• [noun], locative, singular, masculine

पर्वतेषु पर्ववत्सु गिरिषु अपश्रितम् अपगत्य स्थितम् अश्वस्य अश्वसंबन्धि दधीचः यच्छिरः इच्छन् इन्द्रो वर्तते शर्यणावति एतत्संज्ञे सरसि तत् शिरः विदत् अज्ञासीत् । ज्ञात्वा तदाहृत्य तदीयैरस्थिभिर्वृत्राणि जघानेति पूर्वस्यामृचि संबन्धः ॥ इच्छन् । इषु इच्छायाम् ’ । तुदादित्वात् शप्रत्ययः । विदत् । वेत्तेर्लुङि व्यत्ययेन च्लेः अङादेशः । शर्यणावति । शर्यणा नाम देशाः। तेषामदूरभवं सरः शर्यणावत् । मध्वादिषु शर्यणशब्दस्य पाठात् मध्वादिभ्यश्च ’ (पा. सू. ४. २.८६) इति चातुरर्थिको मतुप् ।’ संज्ञायाम्’ इति मतुपो वत्वम् । ‘मतौ बह्वचोऽनजिरादीनाम् ’ (पा. सू. ६. ३. ११९ ) इति दीर्घः ॥

2 इच्छन्निति ॥ अश्वस्य व्यापकस्य यज्ञस्य यच्छिरः शिरस्थानीयोऽग्निः पर्वतेषु गिरिषु मेघेषु वा अपश्रितं तिरोभूय स्थितं तदिच्छन् अन्विच्छन् इन्द्रः विदत् अलब्ध । लुङ् ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि’इत्यडागमः । शर्यणावति एतन्नाम्नि पर्वते लब्धवान् उपलब्धवान् समूहवदधित्यकावदिति केचित् । अस्मिन् कर्मणीत्येके ॥

English translation:

“Wishing for the horse’s head hidden in the mountains, he found is Śaryaṇāvat.”

The head of the horse that he was seeking set away in the mountains, that he found in the reed-filled (lake?).

The syntax of this verse is somewhat unclear. I take ab as a rel. clause with the pres. part. ichán functioning as the main verb and an unusual, indeed disturbing, position of the rel. pron. yád (we might expect *ichán yád áśvasya …), which is then picked up by tád in the main clause of c. Most other tr. take ichán as part of the main clause and the yád as the marker of an embedded rel. cl.: roughly “seeking the head of the horse, which was set away in the mountains, he found it…” But not only would I prefer not to allow embedded relatives in the RV, but the position of yád makes this interpretation difficult, too (expect *ichánn áśvasya śíraḥ yád …?).

He, searching for the horse’s head, removed among the mountains, found
At Saryanavan what he sought.

Als er den Kopf des Pferdes, der im Gebirg versteckt war, suchte, fand er ihn in Saryanavat.

Verlangend nach des Rosses Haupt, das in den Bergen sich versteckt, Fand er’s am somareichen Ort.

Ища голову коня,
Которая была спрятана в горах,
Он нашел ее у Шарьянавата.

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (इन्द्रः) सूर्य (अश्वस्य) शीघ्रगामी मेघ का (यत्) जो (शर्यणावति) आकाश में (पर्वतेषु) पहाड़ वा मेघों में (अपश्रितम्) आश्रित (शिरः) उत्तमाङ्ग के समान अवयव है, उसको छेदन करता है, वैसे शत्रु की सेना के उत्तमाङ्ग के नाश की (इच्छन्) इच्छा करता हुआ सुखों को सेनापति (विदत्) प्राप्त होवे ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य आकाश में रहनेहारे मेघ का छेदन कर भूमि में गिराता है, वैसे पर्वत और किलों में भी रहनेहारे दुष्ट शत्रु का हनन करके भूमि में गिरा देवे, इस प्रकार किये विना राज्य की व्यवस्था स्थिर नहीं हो सकती ॥ १४ ॥

अन्वय: यथेन्द्रोऽश्वस्य यच्छर्यणावति पर्वतेष्वपश्रितं शिरोऽस्ति तज्जघान हन्ति तद्वच्छत्रुसेनाया उत्तमाङ्गं छेत्तुमिच्छन् सुखानि विदल्लभेत् ॥ १४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इच्छन्) (अश्वस्य) आशुगामिनः (यत्) (शिरः) उत्तमाङ्गम् (पर्वतेषु) शैलेषु मेघावयवेषु वा (अपश्रितम्) आसेवितम् (तत्) (विदत्) विद्यात् (शर्यणावति) शर्यणोऽन्तरिक्षदेशस्तस्यादूरभवे। अत्र मध्वादिभ्यश्च। (अ०। ४.२.८३) अनेन मतुप् ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्योऽन्तरिक्षमाश्रितं मेघं छित्त्वा भूमौ निपातयति, तथैव पर्वतदुर्गाश्रितमपि शत्रुं हत्वा भूमौ निपातयेत् नैवं विना राज्यव्यवस्था स्थिरा भवितुं शक्या ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य आकाशातील मेघाचे छेदन करून त्याला भूमीवर पाडतो तसे पर्वतावर व किल्ल्यावर राहणाऱ्या दुष्ट शत्रूंचे हनन करून भूमीवर शयन करवावे. असे केल्याशिवाय राज्य व्यवस्था स्थिर होऊ शकत नाही. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓त्रा᳓ह गो᳓र् अमन्वत
ना᳓म त्व᳓ष्टुर् अपीचि᳓यम्
इत्था᳓ चन्द्र᳓मसो गृहे᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áha ← áha (invariable)

amanvata ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

átra ← átra (invariable)

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

apīcyàm ← apīcyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tváṣṭuḥ ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

candrámasaḥ ← candrámas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

अत्र॑ । अह॑ । गोः । अ॒म॒न्व॒त॒ । नाम॑ । त्वष्टुः॑ । अ॒पी॒च्य॑म् ।
इ॒त्था । च॒न्द्रम॑सः । गृ॒हे ॥

• atrāha ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• atrāha ← āha ← ah
• [verb], singular, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• amanvata ← man
• [verb], plural, Imperfect
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• tvaṣṭur ← tvaṣṭuḥ ← tvaṣṭṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• apīcyam ← apīcya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “secret; hidden; cryptic.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• candramaso ← candramasaḥ ← candramas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “moon; Candra; candramas.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

अत्राह अस्मिन्नेव गोः गन्तुः चन्द्रमसो गृहे मण्डले त्वष्टुः दीप्तस्यादित्यस्य संबन्धि अपीच्यं रात्राव् अन्तर्हितं स्वकीयं यत् नाम तेजः तदादित्यस्य रश्मयः इत्था इत्थमनेन प्रकारेण अमन्वत अजानन् ।
उदकमये स्वच्छे चन्द्रबिम्बे सूर्यकिरणाः प्रतिफलन्ति ।
तत्र प्रतिफलिताः किरणाः
सूर्ये यादृशीं संज्ञां लभन्ते,
तादृशीं चन्द्रेऽपि वर्तमाना लभन्ते इत्यर्थः ।
एतद् उक्तं भवति ।
यद् रात्रावन्तर्हित सौरं तेजस् तच्चन्द्र मण्डलं प्रविश्य
अहनीव नैशं तमो निवार्य सर्वं प्रकाशयति ।
ईदृग्-भूत-तेजसा युक्तः सूर्यश् च इन्द्र एव
द्वादशस्व् आदित्येष्व् इन्द्रस्यापि परिगणितत्वात् ।
अतोऽहोरात्रयोः प्रकाशक इन्द्र एवेतीन्द्र-स्तुतेः प्रतीयमानत्वाद्
इन्द्रो देवतेत्य् एतद् उपपन्नं भवति ।
ईदृग्-भूतस्य तेजस आश्रयत्वेन
चन्द्रमसः प्राधान्य-विवक्षया चान्द्रमस्याम् इष्टौ विनियोगो ऽप्य् उपपद्यते ।
अत्र निरुक्तम् -

अथाप्य् अस्यैको रश्मिश् चन्द्रमसं प्रति दीप्यते।
तद् एतेनोपेक्षितव्यम्।
आदित्यतोऽस्य दीप्तिर् भवतीति ।
“सुषुम्णः सूर्यरश्मिश्चन्द्रमा गन्धर्व” इत्यपि निगमो भवति ।
सोऽपि गौर् उच्यते ।
‘अत्राह गौरमन्वतेति’ (निरु. २. ६.),

‘ अत्र ह गोः सममंसतादित्यरश्मयः स्वं नामापीच्यम् अपचितम् अपगतम् अपिहितम् अन्तर्हितं वा ’ ( निरु. ४. २५ )

इति ॥

अमन्वत । “ मनु अवबोधने’ ।
अपीच्यम् । अपपूर्वात् चिनोतेः “ अघ्न्यादयश्च’ ( उ. सू. ४. ५५१) इति निपातनात् यत् । अत एवाभिमतरूपसिद्धिः। यद्वा । अपिपूर्वात् अञ्चतेः “ ऋत्विक्° ’ इत्यादिना क्विन् ।’ अनिदिताम्’ इति नलोपः । अपिगते निगते भवमपीच्यम् । ‘भवे छन्दसि ’ इति यत् । ‘ अचः’ इति अकारलोपे ‘ चौ ’ इति दीर्घत्वम् । तित्स्वरितः । ‘ अपीच्योऽप्रकाशः’ इति भट्टभास्करमिश्रः । इत्था । इदंशब्दात् ’ था हेतौ च च्छन्दसि । इति प्रकारवचने थाप्रत्ययः । यदि तत्रेदंशब्दो नानुवर्तते" तदानीम् इदमस्थमुः ’ ( पा. सू. ५. ३. २४ ) इति थमुप्रत्ययः । अव्ययादाप्सुपः ’ ( पा. सू. २. ४. ८२ ) इति सुब्लुकं बाधित्वा ‘सुपां सुलुक्’ ’ इति डादेशः । चन्द्रमसः । चन्द्रमाह्लादनं मिमीते निर्मिमीते इति चन्द्रमाः। ‘चन्द्रे माङो डित् ’ ( उ. सु. ४.६६७ ) इति असिप्रत्ययः । दासीभारादिषु पठितत्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पूर्वपदं च ‘स्फायितञ्चि’ ’ इत्यादिना रक्प्रत्ययान्तमन्तोदात्तम् ॥ ॥७॥

3 अत्रेति ॥ त्वष्टुः आदित्यमण्डलस्य गोः अग्नेः सुषुम्ना ख्यस्य यत् नाम नमनं जगद्रक्षणे प्रह्वीभावः अपीच्यं पुनरञ्चितं अविच्छेदेन प्रवृत्तं अत्र कर्मणि अमन्वत ज्ञातवन्त: जानन्ति वा अनेन कर्मणा हेतुना स तथा प्रवर्तते । चन्द्रमसोपि गृहे मण्डले इत्था इत्थमेव गोर्नाम मन्वते अनेन हेतुनेति । ‘थाहेतौ च’ इति थाप्रत्ययः ॥

अत्राह । अत्र यास्कः–

अथाप्य् अस्यैको रश्मिश् चन्द्रमसं प्रति दीप्यते।
तद् एतेनोपेक्षितव्यम्।
आदित्यतोऽस्य दीप्तिर् भवतीति ।
“सुषुम्णः सूर्यरश्मिश्चन्द्रमा गन्धर्व” इत्यपि निगमो भवति ।
सोऽपि गौर् उच्यते ।
‘अत्राह गौरमन्वतेति’ (निरु. २. ६.),

‘ अत्र ह गोः सममंसतादित्यरश्मयः स्वं नामापीच्यम् अपचितम् अपगतम् अपिहितम् अन्तर्हितं वा ’ ( निरु. ४. २५ )

इति ॥

अत्र। चन्द्रमसः । गृहे मण्डले ।
गोः सुषुम्णाख्यादित्यरश्मेः सकाशात्
तद्-एक-देश-भूता रश्मयः ।
अन्तर्हितम्। नमनं कर्तुम्।
अमन्वत गूढं तत्र वसति ।
त्वष्टा त्विषैर् दीप्त-कर्मण इति ।
तच्चैतद् इन्द्र-कृत इत्यैन्द्रत्वम् ।

English translation:

“The (solar rays) found on this occasion the light of Tvaṣṭā verily concealed in the mansion of the moving moon.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text has only ’they found’; Āditya-raśmayaḥ, rays of the sun is added. Tvaṣṭā = the Sun, an Āditya; also, identified with Indra, to whom the hymn is addressed. ‘The rays of the sun are reflected back in the bright watery orb of the moon’; ’the solar radiance, concealed by the night, enters into the moon, and thus dispels darkness by night, as well as by day’. One ray of the sun (that named śuṣumnā lights up the moon; therefore, moon’s light is derived from the sun (Nirukta 2,6)(cf. Viṣṇu Purāṇa 36)

Right there they thought of the secret name of the cow of Tvaṣṭar— likewise in the house of the moon.

I confess myself to be entirely baffled by this verse, though the grammar is straightforward. Geldner’s reconstruction of the mythology (n. to vs. 15) is not entirely compelling, nor is that found in Witzel Gotō.

Then verily they recognized the essential form of Tvastar’s Bull,
Here in the mansion of the Moon.

Da erinnerten sie sich an den geheimen Namen der Kuh des Tvastri daselbst im Hause des Mondes

Dort fanden sie das Wesen auf des Stiers, den Tvaschtar hielt versteckt. Dort endlich in des Mondes Haus.

Тут и вспомнили они
Тайное имя коровы Тваштара,
(Которая находилась) как раз в доме луны.

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब राजा का सूर्य के समान करने योग्य कर्म का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जैसे (अत्र) इस जगत् में (नाम) प्रसिद्ध (गौः) पृथिवी और (चन्द्रमसः) चन्द्रलोक के मध्य में (त्वष्टुः) छेदन करनेहारे सूर्य का (अपीच्यम्) प्राप्त होनेवालों में योग्य प्रकाशरूप व्यवहार है (इत्था) इस प्रकार (अमन्वत) मानते हैं, वैसे (अह) निश्चय से जाके (गृहे) घरों में न्यायप्रकाशार्थ वर्त्तो ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को जानना चाहिये कि ईश्वर की विद्यावृद्धि की हानि और विपरीतता नहीं हो सकती। सब काल सब क्रियाओं में एकरस सृष्टि के नियम होते हैं। जैसे सूर्य का पृथिवी के साथ आकर्षण और प्रकाश आदि सम्बन्ध हैं, वैसे ही अन्य भूगोलों के साथ हैं। क्योंकि ईश्वर से स्थिर किये नियम का व्यभिचार अर्थात् भूल कभी नहीं होती ॥ १५ ॥

अन्वय: हे राजादयो मनुष्या ! यूयं यथाऽत्र नाम गोश्चन्द्रमसस्त्वष्टुरपीच्यमस्तीत्थामन्वत तथाऽह न्यायप्रकाशाय प्रजागृहे वर्त्तध्वम् ॥ १५ ॥

अथ राज्ञः सूर्यवत्कृत्यमुपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्र) अस्मिञ्जगति (अह) विनिग्रहे (गोः) पृथिव्याः (अमन्वत) मन्यन्ते (नाम) प्रसिद्धं रचनं नामकरणं वा (त्वष्टुः) मूर्तद्रव्यछेदकस्य (अपीच्यम्) येऽप्यञ्चन्ति प्राप्नुवन्ति तेषु साधुम् (इत्था) अनेन हेतुना (चन्द्रमसः) चन्द्रलोकादेः (गृहे) स्थाने ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्ज्ञातव्यमीश्वरविद्यावृद्ध्योर्हानिर्विपरीतता भवितुं न शक्या, सर्वेषु कालेषु सर्वासु क्रियास्वेकरससृष्टिनियमा भवन्ति। यथा सूर्यस्य पृथिव्या सहाकर्षणप्रकाशादिसम्बन्धाः सन्ति, तथैवान्यभूगोलैः सह सन्ति। कुत ईश्वरेण संस्थापितस्य नियमस्य व्यभिचारो न भवति ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी हे जाणावे की ईश्वरीय विद्यावृद्धीमध्ये नुकसान किंवा विपरीतता असू शकत नाही. सर्व काळी सर्व क्रियेत सृष्टीचे नियम एकसारखे असतात. जसा सूर्याचा पृथ्वीबरोबर आकर्षण व प्रकाश इत्यादी संबंध असतो तसाच इतर भूगोलाबरोबर ही असतो. कारण ईश्वराच्या स्थिर नियमांचे उल्लंघन होऊ शकत नाही किंवा कधी चूक होऊ शकत नाही. ॥ १५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रम् इ᳓द् गाथि᳓नो बृह᳓द्
इ᳓न्द्रम् अर्के᳓भिर् अर्कि᳓णः
इ᳓न्द्रं वा᳓णीर् अनूषत

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gāthínaḥ ← gāthín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

arkébhiḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

arkíṇaḥ ← arkín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́ṇīḥ ← vā́ṇī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

इन्द्र॑म् । इत् । गा॒थिनः॑ । बृ॒हत् । इन्द्र॑म् । अ॒र्केभिः॑ । अ॒र्किणः॑ ।
इन्द्र॑म् । वाणीः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ ॥

इन्द्र॑म् । इत् । गा॒थिनः॑ । बृ॒हत् । इन्द्र॑म् । अ॒र्केभिः॑ । अ॒र्किणः॑ ॥ इन्द्र॑म् । वाणीः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ ॥

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• gāthino ← gāthinaḥ ← gāthin
• [noun], nominative, plural, masculine

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• arkebhir ← arkebhiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• arkiṇaḥ ← arkin
• [noun], nominative, plural, masculine

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāṇīr ← vāṇīḥ ← vāṇī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “voice; Sarasvati; words; language.”

• anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

गाथिनः गीयमानसामयुक्ता उद्गातारः इन्द्रम् इत् इन्द्रमेव बृहत् ‘त्वामिद्धि हवामहे ( ऋ. सं. ६. ४६. १ ) इत्यस्यामृचि उत्पन्नेन बृहन्नामकेन साम्ना अनूषत स्तुतवन्तः । अर्किणः अर्चन-हेतु-मन्त्रोपेता होतारः अर्केभिः ऋग्रूपैर्-मन्त्रैः इन्द्रम् एव अनूषत । ये त्ववशिष्ट अध्वर्यवस्ते वाणीः वाग्भिर्यजूरूपाभिः इन्द्रम् एव अनूषत ।

अर्कशब्दस्य मन्त्रपरत्वं यास्केनोक्तम्-
‘अर्को मन्त्रो भवति यदेनेनार्चन्ति’ (निरु. ५. ४ ) इति। ‘ श्लोकः’ इत्यादिषु सप्तपञ्चाशत्सु वाङ्नामसु ‘वाशी वाणी ( नि. १. ११. १२ ) इति पठितम् ॥

गाथिनः । ‘ उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन् ’ ( उ. सू. २. १६१ ) इति गायतेः थन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । गाथा एषां सन्तीति गाथिनः । ‘ व्रीह्यादिभ्यश्च ’ (पा. सू. ५. २. ११६) इति इनिः । प्रत्ययस्वरेण इकार उदात्तः । स च सति शिष्टः । बृहत् बृहता। तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्° ’ इति लुक् । ‘पृषद्बृहन्महज्जगच्छतृवच्च’ ( उ. सू. २. २४१ ) इत्यन्तोदात्तो निपातितः ।

अर्केभिः । ‘ अर्च पूजायाम् । अर्च्यते एभिः इति अर्का मन्त्राः । ’ पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ’ (पा. सू. ३. ३. ११८ ) इति घः । ‘ चजोः कु घिण्ण्यतोः (पा. सू. ७. ३. ५२ ) इति कुत्वम् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ७. १. १०) इति भिस ऐसादेशो न भवति ।

अर्काः स्तुतिसाधनभूता मन्त्रा एषां सन्तीति अर्किणः ।

वाणीः । ‘वृषादीनां च’ ( पा. सू. ६. १. २०३ ) इत्याद्युदात्तः । दीर्घाज्जसि च’ ( पा. सू. ६. १. १०५ ) इति पूर्वसवर्णदीर्घनिषेधस्य ’ वा छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. १०६ ) इति विकल्पितत्वात् दीर्घत्वम् । तृतीयार्थे प्रथमा ।

अनूषत । ‘णु स्तुतौ ।’ णो नः ’ ( पा. सू. ६. १. ६५ ) इति नत्वम् । लुङि व्यत्ययेनात्मनेपदम् । झस्य अदादेशः (पा. सू. ७. १. ५)। सिचः इडभावः उकारस्य दीर्घत्वं च छान्दसम् । धातोः कुटादित्वात् सिचो ङित्त्वेन (पा. सू. १.२.१) गुणाभावः (पा. सू. १. १. ५) ॥

इन्द्रमिदिति। गाथिनः सामगा बृहद्बृहता साम्नेन्द्रमिदिन्द्रमेवानूषतास्तुवन्। ऋच् स्तुतावित्यस्माद्धातोरुत्पन्नोऽर्कशब्द ऋचमाचष्टे। अर्केभिग्भिरर्किणो बह्वृचा इन्द्रमस्तुवन्। वाणीरन्या अपि वाचो यजुरूपा इन्द्रमस्तुवन्।

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र इ᳓द् ध᳓रियोः स᳓चा
स᳓म्मिश्ल आ᳓ वचोयु᳓जा
इ᳓न्द्रो वज्री᳓ हिरण्य᳓यः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
háryoḥ ← hári- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

sácā ← sácā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

sámmiślaḥ ← sámmiśla- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vacoyújā ← vacoyúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

hiraṇyáyaḥ ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vajrī́ ← vajrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इन्द्रः॑ । इत् । हर्योः॑ । सचा॑ । सम्ऽमि॑श्लः । आ । व॒चः॒ऽयुजा॑ ।
इन्द्रः॑ । व॒ज्री । हि॒र॒ण्ययः॑ ॥

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• iddharyoḥ ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddharyoḥ ← haryoḥ ← hari
• [noun], locative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sammiśla ← sammiślaḥ ← sammiśla
• [noun], nominative, singular, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vacoyujā ← vacaḥ ← vacas
• [noun], neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• vacoyujā ← yujā ← yuj
• [noun], accusative, dual, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vajrī ← vajrin
• [noun], nominative, singular, masculine

• hiraṇyayaḥ ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

इन्द्र इत् इन्द्र एव हर्योः हरिनामकयोरश्वयोः सचा सह युगपत् आ संमिश्लः सर्वतः सम्यग्मिश्रयिता । कीदृशोर्हर्योः । वचोयुजा । इन्द्रस्य वचनमात्रेण रथे युज्यमानयोः सुशिक्षितयोरित्यर्थः। अयम् इन्द्रः वज्री वज्रयुक्तः हिरण्ययः हिरण्मयः सर्वाभरणभूषित इत्यर्थः ॥ हर्योः । हरतः इति हरी । इन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘सचा सह’ ( निरु. ५. ५) इत्युक्तम् । संमिश्लः । मिश्रणं मिश्रः । मिश्रयतेर्घञ् (पा. सू. ३. ३. १८ ) । सम्यक् मिश्रो यस्यासौ संमिश्रः । लत्वं छान्दसम् । सम्यक् मिश्रयितेत्यर्थः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वचोयुजा ॥ वचसा युज्येते इति वचोयुजौ । तयोः षष्ठीद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति आकारादेशः । युज्शब्दो धातुस्वरेणान्तोदात्तः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते । वज्री । वज्रमस्यास्ति । अत इनिठनौ’ (पा. सू. ५. २. ११५) प्रत्ययस्वरः । हिरण्ययः । ‘ ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि च्छन्दसि’ (पा. सू. ६. ४. १७५ ) इति हिरण्यमयशब्दस्य मकारलोपो निपात्यते । अकारः प्रत्ययस्वरेण उदात्तः । पूर्वेण अनुदात्तेन सह ‘ एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्युदात्तः ॥

5 इन्द्र एव हर्योः अश्वयोः मुख्ययोः सचा समचेत ताभ्यां नित्ययुक्तः । सचतेः क्विप्, प्रथमैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’इत्याकारः । किञ्च - संमिश्लः सममिश्रः ताभ्यां युक्तः इन्द्रः आवचः यावद् वचांसि विद्यन्ते तावन् नित्यमिति युजा युक्तः केन कैः स्तुतिवचोभिः । क्विबन्तात्पूर्ववत्सोराकारः । यद्वा - वचोभिः स्तुतिलक्षणैः युज्यत हति वचोयुक् । आकारः समुच्चये - इन्द्र एव हरिभ्यां युज्यते संमिश्रश्च ताभ्यां वचोयुक्तः स्तुतिवाग्भिश्च युक्तो भवतीति । इन्द्र एव वज्री हिरण्ययः हिरण्मयाभरणः । हरणशीलोदकहेतुर्वा ॥

English translation:

“Indra, the blender of all things, comes verily with his steeds that are harnessed at his word; Indra, the richly-decorated, the wielder of the thunderbolt.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Richly-decorated: hiraṇyaya = lit. golden, or made of gold

Indra, close-linked with his two fallow bays, (is mounted) on the two yoked by speech;
Indra is the golden wielder of the mace.

Though a number of interpreters (Grassmann, Witzel Gotō, Scarlatta) take vacoyújā as an instr. sg.

and supply ráthena ‘chariot’, this form otherwise (4x) is only du. and modifies hárī ‘the two fallow bays’. Thus, it seems better to follow the Sāyaṇa/Geldner/Renou interpr. As Geldner points out, the untethered ā́in b allows a form of √sthā to be supplied, in the idiom ā́ √sthā ‘mount’. The verse is then slightly unusual in referring to Indra’s twin horses in two grammatical cases in the same sentence (háryoḥ loc., [hárī] vacoyújā acc.).

Indra hath ever close to him his two bay steeds and word-yoked car,
Indra the golden, thunder-armed.

Indra, der an dem Falbenpaar hängt, möge die aufs Wort sich schirrenden besteigen, Indra der Keulenträger, der goldige.

Indra mit seiner Füchse Paar, dem Wagen, der aufs Wort sich schirrt, der goldne Indra mit dem Blitz ,

Это Индра связан с парой буланых коней.
(Пусть) с (нарядит своих коней), запрягаемых словом,
Индра-громовержец, золотистый!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पूर्व मन्त्र में इन्द्र शब्द से कहे हुए तीन अर्थों में से वायु और सूर्य्य का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जिस प्रकार यह (संमिश्लः) पदार्थों के साथ मिलकर (इन्द्रः) ऐश्वर्य्य का हेतु स्पर्शगुणवाला वायु, अपने (सचा) सब में मिलनेवाले और (वचोयुजा) वाणी के व्यवहार को वर्त्तानेवाले (हर्य्योः) हरने और प्राप्त करनेवाले गुणों को (आ) सब पदार्थों में युक्त करता है, वैसे ही (वज्री) संवत्सर वा तापवाला (हिरण्ययः) प्रकाशस्वरूप (इन्द्रः) सूर्य्य भी अपने हरण और आहरण गुणों को सब पदार्थों में युक्त करता है॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे वायु के संयोग से वचन, श्रवण आदि व्यवहार तथा सब पदार्थों के गमन, आगमन, धारण और स्पर्श होते हैं, वैसे ही सूर्य्य के योग से पदार्थों के प्रकाश और छेदन भी होते हैं। संमिश्लः इस शब्द में सायणाचार्य्य ने लकार का होना छान्दस माना है, सो उनकी भूल है, क्योंकि संज्ञाछन्द० इस वार्त्तिक से लकारादेश सिद्ध ही है॥२॥

अन्वय: यथाऽयं संमिश्ल इन्द्रो वायुः सचा सचयोर्वचोयुजा वचांसि योजयतोर्हर्य्यो गमनागमनानि युनक्ति तथा इत् एव वज्री हिरण्यय इन्द्रः सूर्य्यलोकश्च॥२॥

उक्तेषु त्रिषु प्रथमतो वायुसूर्य्यावुपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) वायुः (इत्) एव (हर्य्योः) हरणाहरणगुणयोः (सचा) समवेतयोः (संमिश्लः) पदार्थेषु सम्यक् मिश्रो मिलितः सन्। संज्ञाछन्दसोर्वा कपिलकादीनामिति वक्तव्यम्। (अष्टा०८.२.१८) अनेन वार्तिकेन रेफस्य लत्वादेशः। (आ) समन्तात् (वचोयुजा) वाणीर्योजयतोः। अत्र सुपां सुलुगिति षष्ठीद्विवचनस्याकारादेशः। (इन्द्रः) सूर्य्यः (वज्री) वज्रः सम्वत्सरस्तापो वास्यास्तीति सः। संवत्सरो हि वज्रः। (श०ब्रा०३.३.५.१५) (हिरण्ययः) ज्योतिर्मयः। ऋत्व्यवास्त्व्य० (अष्टा०६.४.१७५) अनेन हिरण्यमयशब्दस्य मलोपो निपात्यते। ज्योतिर्हि हिरण्यम्। (श०ब्रा०४.३.१.२१)॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। यथा वायुयोगेनैव वचनश्रवणव्यवहारसर्वपदार्थगमनागमनधारणस्पर्शाः सम्भवन्ति तथैव सूर्य्ययोगेन पदार्थप्रकाशनछेदने च। ‘संमिश्लः’ इत्यत्र सायणाचार्य्येण लत्वं छान्दसमिति वार्तिकमविदित्वा व्याख्यातम्, तदशुद्धम्॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. जसे वायूच्या संयोगाने भाषण, श्रवण इत्यादी व्यवहार व सर्व पदार्थांचे गमन आगमन धारण व स्पर्श होतो, तसेच सूर्यामुळे पदार्थांना प्रकाश मिळतो व ते खंडितही होतात.

टिप्पणी: ‘संमिश्ल’ या शब्दात सायणाचार्याने लकार होणे छान्दस मानलेले आहे. ती त्यांची चूक आहे. कारण ‘संज्ञाछन्द. ’ या वार्तिकाने लकारादेश सिद्धच आहे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रो दीर्घा᳓य च᳓क्षस
आ᳓ सू᳓र्यं रोहयद् दिवि᳓
वि᳓ गो᳓भिर् अ᳓द्रिम् ऐरयत्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
cákṣase ← cákṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

dīrghā́ya ← dīrghá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rohayat ← √ruh- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

airayat ← √īr- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

इन्द्रः॑ । दी॒र्घाय॑ । चक्ष॑से । आ । सूर्य॑म् । रो॒ह॒य॒त् । दि॒वि ।
वि । गोभिः॑ । अद्रि॑म् । ऐ॒र॒य॒त् ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dīrghāya ← dīrgha
• [noun], dative, singular, neuter
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• cakṣasa ← cakṣase ← cakṣas
• [noun], dative, singular, neuter
• “eye; look; radiance.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• rohayad ← rohayat ← rohay ← √ruh
• [verb], singular, Imperfect

• divi ← div
• [noun], locative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• airayat ← īray ← √īr
• [verb], singular, Imperfect
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

अयम् इन्द्रः दीर्घाय प्रौढाय निरन्तराय चक्षसे दर्शनाय दिवि द्युलोके सूर्यम् आ रोहयत् । पुरा वृत्रासुरेण जगति यत् आपातितं तमस्तन्निवारणेन प्राणिनां दृष्टिसिद्धयर्थमादित्यं द्युलोके स्थापितवानित्यर्थः । स च सूर्यः गोभिः स्वकीयरश्मिभिः अद्रिं पर्वतप्रमुखं सर्वं जगत् वि ऐरयत् विशेषेण दर्शनार्थं प्रेरितवान् प्रकाशितवानित्यर्थः । अथवा इन्द्रः एव गोभिः जलैर्निमित्तभूतैः अद्रिं मेघं व्यैरयत् विशेषेण प्रेरितवान् । पञ्चदशसंख्याकेषु रश्मिनामसु ’ खेदयः किरणाः गावः ’ ( नि. १. ५. ३ ) इति पठितम् । त्रिंशत्संख्याकेषु मेघनामसु ‘अद्रिः ग्रावा’ (नि. १. १०.१ ) इति पठितम् ॥ दीर्घाय । प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः । चक्षसे । चक्षेः ‘ सर्वधातुभ्योऽसुन्’ ( उ. सू. ४. ६२८ ) इति असुन् । बहुलग्रहणात् ख्याञादेशाभावः । नित्त्वादाद्युदात्तः । सूर्यम् । सुवति प्रेरयतीति सूर्यः । ‘ षू प्रेरणे’। ‘धात्वादेः षः सः’ । ‘राजसूयसूर्य ’ (पा. सू. ३. १. ११४) इत्यादिना क्यप्प्रत्ययः, तस्य रुडागमश्च निपात्यते । क्यपः कित्त्वाद्गुणाभावः । पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वर एव शिष्यते । रोहयत् । रुहेः ण्यन्तात् लङि ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि’ ( पा. सू. ६. ४. ७५ ) इत्यडभावो निघातश्च । दिवि । ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । अद्रिम् । अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन्’ (उ. सू. ४. ५०५) इति क्रिन्प्रत्ययः । अदन्ति पशवस्तृणादिकमत्र इति अद्रिः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ऐरयत् ।’ ईर गतौ’ । ण्यन्तात् लङ् । निघातः ॥

6 इन्द्रो दीर्घायेति ॥ दीर्घाय दीर्घकालभाविने चक्षसे दर्शनाय पश्येदेनं सर्वलोक इति सूर्ये दिवि इन्द्र एव आरोहयत् । उपर्यारोपितवान् यः सूर्यो गोभिः रश्मिभिः अद्रिं मेघं व्यैरयत् वृष्ट्यर्थं भिनत्ति । यद्वा - इन्द्रः गोभिः वज्रैरद्रिं पर्वतं व्यैरयत् भित्वा न्यपातयत् ॥

English translation:

“Indra, to render all things visible, elevated the sun in the sky, and charged the cloud with (abundant) waters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vṛtra envelopes the world in darkness; to remove darkness, Indra elevated the sun (ā-rohayat = sthāpitavān, plural ced) in the dyu-loka (heaven)

Indra made the sun mount in heaven for the long view.
He propelled apart the rock with the cows (inside).

A more felicitous tr. of dīrghā́ya cákṣase might be “to be seen for a long time,” but “for the long view” allows the phrase to be read as referring to either time or space (“to be seen for a long distance”) or both.

The usage of the instr. góbhiḥ is somewhat strange; it is clearly not meant either as an instr. of agent/instrument or of accompaniment, at least of simple accompaniment. It might be an instr. of separation, or, as in this tr., an adjunct or accompaniment to the obj.: “the rock (which was) with cows.” Elizabeth Tucker points out to me that such a construction would be very unusual; I suggest that it could derive from an instr. of accompaniment: “the rock along with its cows.”

Indra hath raised the Sun on high in heaven, that he may see afar:
He burst the mountain for the kine.

Indra ließ zu langandauerndem Schauer die Sonne am Himmel aufsteigen. Er sprengte den Fels mit den Rindern auf.

Die Sonne liess er, weit zu schaun, am Himmel steigen, er zerschlug Den Fels und liess die Kühe frei.

Индра поднял солнце на небо,
Чтоб долго можно было видеть (его).
Он расколол скалу с коровами (в ней).

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

इसके अनन्तर किसने किसलिये सूर्य्यलोक बनाया है, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) जो सब संसार का बनानेवाला परमेश्वर है, उसने (दीर्घाय) निरन्तर अच्छी प्रकार (चक्षसे) दर्शन के लिये (दिवि) सब पदार्थों के प्रकाश होने के निमित्त जिस (सूर्य्यम्) प्रसिद्ध सूर्य्यलोक को (आरोहयत्) लोकों के बीच में स्थापित किया है, वह (गोभिः) अपनी किरणों के द्वारा (अद्रिम्) मेघ को (व्यैरयत्) अनेक प्रकार से वर्षा होने के लिये ऊपर चढ़ाकर वारंवार वर्षाता है॥३॥

भावार्थभाषाः - रचने की इच्छा करनेवाले ईश्वर ने सब लोकों में दर्शन, धारण और आकर्षण आदि प्रयोजनों के लिये प्रकाशरूप सूर्य्यलोक को सब लोकों के बीच में स्थापित किया है, इसी प्रकार यह हर एक ब्रह्माण्ड का नियम है कि वह क्षण-क्षण में जल को ऊपर खींच करके पवन के द्वारा ऊपर स्थापन करके वार-वार संसार में वर्षाता है, इसी से यह वर्षा का कारण है॥३॥

अन्वय: इन्द्रः सृष्टिकर्त्ता जगदीश्वरो दीर्घाय चक्षसे यं सूर्य्यलोकं दिव्यारोहयत् सोऽयं गोभिरद्रिं व्यैरयत् वीरयति॥३॥

अथ केन किमर्थः सूर्य्यलोको रचित इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) सर्वजगत्स्रष्टेश्वरः (दीर्घाय) महते निरन्तराय (चक्षसे) दर्शनाय (आ) क्रियार्थे (सूर्य्यम्) प्रत्यक्षं सूर्य्यलोकम् (रोहयत्) उपरि स्थापितवान् (दिवि) प्रकाशनिमित्ते (वि) विविधार्थे (गोभिः) रश्मिभिः। गाव इति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं०१.५) (अद्रिम्) मेघम्। अद्रिरिति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) (ऐरयत्) वीरयत् वीरयत्यूर्ध्वमधो गमयति। अत्र लडर्थे लुङ्॥३॥

भावार्थभाषाः - सृष्टिमिच्छतेश्वरेण सर्वेषां लोकानां मध्ये दर्शनधारणाकर्षणप्रकाशप्रयोजनाय प्रकाशरूपः सूर्य्यलोकः स्थापितः, एवमेवायं प्रतिब्रह्माण्डं नियमो वेदितव्यः। स प्रतिक्षणं जलमूर्ध्वमाकृष्य वायुद्वारोपरि स्थापयित्वा पुनः पुनरधः प्रापयतीदमेव वृष्टेर्निमित्तमिति॥३॥

भावार्थभाषाः - सृजनाची इच्छा करणाऱ्या ईश्वराने सर्व लोकांमध्ये दर्शन, धारण व आकर्षण इत्यादी प्रयोजनांसाठी प्रकाशरूपी सूर्याला सर्व गोलांच्या मध्ये स्थापन केलेले आहे. त्याचप्रकारे प्रत्येक ब्रह्मांडाचा नियम आहे की सूर्य क्षणोक्षणी जल वर खेचतो व वायूद्वारे वर स्थापन करून वारंवार वृष्टी करवितो. त्यामुळे तो पर्जन्याचे कारण आहे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र वा᳓जेषु नो अव
सह᳓स्रप्रधनेषु च
उग्र᳓ उग्रा᳓भिर् ऊति᳓भिः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

sahásrapradhaneṣu ← sahásrapradhana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ugrā́bhiḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

इन्द्रः॑ । वाजे॑षु । नः॒ । अ॒व॒ । स॒हस्र॑ऽप्रधनेषु । च॒ ।
उ॒ग्रः । उ॒ग्राभिः॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘va ← ava ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• sahasrapradhaneṣu ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrapradhaneṣu ← pradhaneṣu ← pradhana
• [noun], locative, plural, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ugra ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ugrābhir ← ugrābhiḥ ← ugra
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे इन्द्र उग्रः शत्रुभिरप्रधृष्यस्त्वम् उग्राभिः अप्रधृष्याभिः ऊतिभिः अस्मद्विषयरक्षाभिः वाजेषु युद्धेषु नः अस्मान् अव रक्ष। तथा सहस्रप्रधनेषु च । सहस्रसंख्याकगजाश्वादिलाभयुक्तेषु महायुद्धेष्वपि रक्ष ॥ वाजेषु ।’ वृषादीनां च ’ (पा. सू. ६. १. २०३) इत्याद्युदात्तत्वम् । नोऽव । नसः सकारस्य रुत्वोत्वगुणेषु ’ प्रकृत्यान्तःपादम् ’ ( पा. सू. ६. १. ११५) इति प्रकृतिभावो न भवति अव्यपरे ’ इति निषेधात् । अव । ‘अव रक्षणे’। “ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । यद्यपि सहस्रप्रधनेषु च अव इति अध्याहृतां क्रियामपेक्ष्य प्रथमायाः श्रूयमाणाया अव इति क्रियायाः ‘चवायोगे प्रथमा ’ (पा. सू. ८. १. ५९) इति निघातनिषेधः प्राप्तः, तथापि वाजेषु इत्यत्र चकारस्य लुप्तत्वात् ’ चादिलोपे विभाषा ’ ( पा. सू. ८. १. ६३ ) इति निषेधस्य विकल्पितत्वादत्र निघातः प्रवर्तते । सहस्रशब्दः ‘ कर्दमादीनां च ’ ( फि. सू. ५९ ) इति मध्योदात्तः । सहस्रप्रधनेषु वाजेषु । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । उग्रः।’ उच समवाये । चस्य गः। ‘ ऋज्रेन्द्रा ’ ( उ. सू. २. १८६ ) इति रन् । व्यत्ययेनान्तोदात्तः । ऊतिभिः । ऊतियूति° ’ इत्यादिना क्तिन् उदात्तः ॥

7 इन्द्रेति ॥ हे इन्द्र! नः अस्मान् वाजेषु अन्नेषु निमित्तभूतेऽषु अव रक्ष यथा वाजान् लप्स्यामहे अन्नदानेन अस्मान् तर्पय सहस्रप्रधनेषु च अपि सहस्रत्वं धनेषु वाजेषु सहस्रं प्रकृष्टानि धनानि येषु तादृशेषु । यद्वा - सहस्रप्रधानेषु, छान्दसं ह्रस्वत्वम् । उग्रः उद्गूर्णः तं उग्राभिरूतिभिः उद्गूर्णाभिः रक्षाभिः तर्पणेन वा । यद्वा - वाजेषु ग्रामेषु सहस्रप्रधनेषु सहस्रं प्रधनाः प्रकष्टधनाः पुरुषा येषु तेषु । यद्वा - सहस्रं प्रकृष्टधना रथगजतुरगपदातयो येषु तेष्वस्मानव । उग्रः उद्गूर्णस्त्वं उग्राभिरूतिभिः गतिभिः वेगगमनैः ॥

English translation:

“Invincible Indra, protect us in battles abounding in spoil, with insuperable defenceṣ”

O Indra, help us when prizes and stakes of thousands (are set),
as the mighty one with mighty forms of help.

Help us, O Indra, in the frays, yea, frays, where thousand spoils are gained,
With awful aids, O awful One.

Indra, steh uns in den Kämpfen um den Siegerpreis, und wo Tausend auf dem Spiel steht, bei als Gewaltiger mit gewaltigen Hilfen!

Hilf in den Schlachten, Indra, uns, im Kampf, der tausend Schätze bringt, Mit mächt’gen Hülfen, mächtiger!

О Индра, помоги нам в состязаниях за награду,
И (там), где добыча – тысяча,
Сильный, с сильными подкреплениями!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

इन्द्र शब्द से व्यवहार को दिखलाकर अब प्रार्थनारूप से अगले मन्त्र में परमेश्वरार्थ का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य्य देनेवाले जगदीश्वर ! (उग्रः) सब प्रकार से अनन्त पराक्रमवान् आप (सहस्रप्रधनेषु) असंख्यात धन को देनेवाले चक्रवर्त्ति राज्य को सिद्ध करनेवाले (वाजेषु) महायुद्धों में (उग्राभिः) अत्यन्त सुख देनेवाली (ऊतिभिः) उत्तम-उत्तम पदार्थों की प्राप्ति तथा पदार्थों के विज्ञान और आनन्द में प्रवेश कराने से हम लोगों की (अव) रक्षा कीजिये॥४॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर का यह स्वभाव है कि युद्ध करनेवाले धर्मात्मा पुरुषों पर अपनी कृपा करता है और आलसियों पर नहीं। इसी से जो मनुष्य जितेन्द्रिय विद्वान् पक्षपात को छोड़नेवाले शरीर और आत्मा के बल से अत्यन्त पुरुषार्थी तथा आलस्य को छो़ड़े हुए धर्म से बड़े-बड़े युद्धों को जीत के प्रजा को निरन्तर पालन करते हैं, वे ही महाभाग्य को प्राप्त होके सुखी रहते हैं॥४॥

अन्वय: हे जगदीश्वर ! उग्रो भवान् सहस्रप्रधनेषु वाजेषूग्राभिरूतिभिर्नो रक्ष सततं विजयं च प्रापय॥४॥

इन्द्रशब्देन व्यावहारिकमर्थमुक्त्वाऽथेश्वरार्थमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रदेश्वर ! (वाजेषु) संग्रामेषु। वाज इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (नः) अस्मान् (अव) रक्ष (सहस्रप्रधनेषु) सहस्राण्यसंख्यातानि प्रकृष्टानि धनानि प्राप्नुवन्ति येषु तेषु चक्रवर्त्तिराज्यसाधकेषु महायुद्धेषु। सहस्रमिति बहुनामसु पठितम्। (निघं०३.१) (च) आवृत्त्यर्थे (उग्रः) सर्वोत्कृष्टः। ऋज्रेन्द्राग्र० (उणा०२.२९) निपातनम्। (उग्राभिः) अत्यन्तोत्कृष्टाभिः (ऊतिभिः) रक्षाप्राप्तिविज्ञानसुखप्रवेशनैः॥४॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वरो धार्मिकेषु योद्धृषु कृपां धत्ते नेतरेषु। ये मनुष्या जितेन्द्रिया विद्वांसः पक्षपातरहिताः शरीरात्मबलोत्कृष्टा अनलसाः सन्तो धर्मेण महायुद्धानि विजित्य राज्यं नित्यं रक्षन्ति त एव महाभाग्यशालिनो भूत्वा सुखिनो भवन्ति॥४॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वराचा हा स्वभाव आहे की युद्ध करणाऱ्या धार्मिक पुरुषांवर आपली कृपा करतो, आळशी लोकांवर नाही. त्यामुळे जी माणसे जितेन्द्रिय, विद्वान, शरीर व आत्म्याच्या बलाने युक्त होतात व पक्षपात न करता अत्यंत पुरुषार्थी बनून आळस सोडून धर्माने मोठमोठी युद्धे जिंकतात व सतत प्रजेचे पालन करतात तीच सौभाग्यशाली व सुखी होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सुकक्षः
• छन्दः - गायत्री

त᳓म् इ᳓न्द्रं वाजयामसि
महे᳓ वृत्रा᳓य ह᳓न्तवे
स᳓ वृ᳓षा वृषभो᳓ भुवत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājayāmasi ← √vājay- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hántave ← √han- (root)
{case:DAT, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । इन्द्र॑म् । वा॒ज॒या॒म॒सि॒ । म॒हे । वृ॒त्राय॑ । हन्त॑वे ।
सः । वृषा॑ । वृ॒ष॒भः । भु॒व॒त् ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vājayāmasi ← vājay ← √vaj
• [verb], plural, Present indikative
• “incite.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vṛtrāya ← vṛtra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• hantave ← han
• [verb noun]
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

यजमाना आहुः । तं पूर्वोक्तलक्षणम् इन्द्रं वाजयामसि वाजयामः । सोमेन स्तुतिभिर्वा वाजवन्तं बलवन्तं कुर्मः । किमर्थम् । महे महते वृत्राय अपामावरकं वृत्रासुरं हन्तवे हन्तुम् । सोमपानेन मत्तः स्तुतिभिर्वा स्तुतः सन् वृषा धनानां सेक्ता दाता सः इन्द्रः वृषभः अस्माकं स्तोतॄणां सोमस्य दातॄणां धनादिसेचको दाता भुवत् भवतु ॥

8 तमिति ॥ तादृशं इन्द्रं वाजयामसि वाजयामः गमयामः । ‘इदन्तोमसि’। किमर्थं महे वृत्राय । कर्मणस्संप्रदानत्वाच्चतुर्थी । महावृत्रं हन्तवे हन्तुम् । ‘तुमर्थे सेसेन्’इति तवेन् प्रत्ययः । स इन्द्रो वृषा स्वयमेव वर्षणशीलः अस्माकं वृषभः कामानां पूरयिता भुवत् भवतु । लेटि अडागमः ‘भूसुवोस्तिङि’इति गुणाभावः ॥

English translation:

“We invigorate that (great) Indra for the slaying of mighty Vṛtra, may he be a bounteous showerer (ofwealth).”

We incite this Indra to smite great Vr̥tra.
He will become a bullish bull.

We make this Indra very strong to strike the mighty Vrtra dead:
A vigorous Hero shall he be.

Diesen Indra eifern wir an, den großen Vritra zu töten. Er sei der riesige Bulle.

Ihm, diesem Indra, geben wir zum Mord des grossen Vritra Kraft; Der Held erweise sich als Stier.

• इन्द्र:
• सुकक्षः
• गायत्री
• षड्जः