नक्षत्रेष्टिकाण्डम् +++(वैश्वदेवं काण्डम्)+++
राजसूयब्राह्मणम्
मूलम्
दे॒वा वै यद्य॒ज्ञेऽकु॑र्वत । तदसु॑रा अकुर्वत ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
दे॒वा वै यद् य॒ज्ञेऽकु॑र्वत॒ , तद् असु॑रा अकुर्वत ।
मूलम्
दे॒वा वै यद् य॒ज्ञेऽकु॑र्वत॒ , तद् असु॑रा अकुर्वत ।
भट्टभास्कर-टीका
1 देवा वै यद्यज्ञ इत्यादि ॥ अयमनुवाको राजसूयब्राह्मणम् । वैश्वदेवं काण्डम् । यज्ञे यज्ञविषये यद्देवा अकुर्वत असुरा अपि तदकुर्वत ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
ते ऽसु॑रा ऊ॒र्ध्वम् पृ॒ष्ठेभ्यो॒ नाप॑श्यन् ।
मूलम्
ते ऽसु॑रा ऊ॒र्ध्वम् पृ॒ष्ठेभ्यो॒ नाप॑श्यन् ।
भट्टभास्कर-टीका
अथ असुराः पृष्ठभागात् ऊर्ध्व यद्वपनं पृष्ठमुपक्रम्य उपपक्षश्मश्रुकेशक्रमेण यदूर्ध्वं वपनं तन् नापश्यन् । पृष्ठग्रहणेन तत्सहचरितौ उपपक्षौ लक्ष्येते ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
ते केशा॒न् अग्रे॑ ऽवपन्त । अथ॒ श्मश्रू॑णि +++(अवपन्त)+++ । अथो॑पप॒क्षौ +++(अवपन्त)+++ ।
मूलम्
ते केशा॒न् अग्रे॑ ऽवपन्त । अथ॒ श्मश्रू॑णि +++(अवपन्त)+++ । अथो॑पप॒क्षौ +++(अवपन्त)+++ ।
भट्टभास्कर-टीका
कथं तर्हि तेऽवपन्तेत्याह - ते केशानित्यादि । केशश्मश्रूपपक्षक्रमेणावाचीनं वपनमकुर्वन् ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तत॒स् ते ऽवा॑ञ्च आयन् । परा॑ ऽभवन् ।
मूलम्
तत॒स् ते ऽवा॑ञ्च आयन् । परा॑ ऽभवन् ।
मूलम्
यस्यै॒वव्ँवप॑न्ति ।
अवा॑ङेति ॥25॥
अथो॒ परै॒व भ॑वति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
यस्यै॒वव्ँ वप॑न्त्य्॒ अवा॑ङेत्य् अथो॒ परै॒व भ॑वति ।
मूलम्
यस्यै॒वव्ँ वप॑न्त्य्॒ अवा॑ङेत्य् अथो॒ परै॒व भ॑वति ।
भट्टभास्कर-टीका
ततस्ते अवाञ्चः पतित्वा पराभूता अभवन् । यस्येत्यादि । गतम् ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अथ॑ दे॒वा ऊ॒र्ध्वम् पृ॒ष्ठेभ्यो॑ ऽपश्यन् ।
त उ॑पप॒क्षाव् अग्रे॑ ऽवपन्त ।
अथ॒ श्मश्रू॑णि +++(अपवन्त)+++।
अथ॒ केशा॑न् +++(अपवन्त)+++।
तत॒स् ते॑ ऽभवन् ।
सु॒व॒र्गल्ँ लो॒कम् आ॑यन् ।
मूलम्
अथ॑ दे॒वा ऊ॒र्ध्वम् पृ॒ष्ठेभ्यो॑ ऽपश्यन् ।
त उ॑पप॒क्षाव् अग्रे॑ ऽवपन्त ।
अथ॒ श्मश्रू॑णि +++(अपवन्त)+++।
अथ॒ केशा॑न् +++(अपवन्त)+++।
तत॒स् ते॑ ऽभवन् ।
सु॒व॒र्गल्ँ लो॒कम् आ॑यन् ।
भट्टभास्कर-टीका
2 अथ देवा इत्यादि ॥ उपपक्षश्मश्रुकेशक्रमेण ऊर्ध्वमवपन्त ततस्ते संपन्नास्स्वर्गं गताः ।
मूलम्
यस्यै॒वव्ँवप॑न्ति । भव॑त्या॒त्मना॑ ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
यस्यै॒वव्ँ वप॑न्ति॒ भव॑त्य् आ॒त्मना॑ ।
अथो॑ सुव॒र्गल्ँ लो॒कम् ए॑ति ॥ 26 ॥
मूलम्
यस्यै॒वव्ँ वप॑न्ति॒ भव॑त्य् आ॒त्मना॑ ।
अथो॑ सुव॒र्गल्ँ लो॒कम् ए॑ति ॥ 26 ॥
भट्टभास्कर-टीका
यस्येत्यादि । गतम् ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अथै॒तन् मनु॑र् व॒प्त्रे मि॑थु॒नम् अ॑पश्यत् ।
मूलम्
अथै॒तन् मनु॑र् व॒प्त्रे मि॑थु॒नम् अ॑पश्यत् ।
भट्टभास्कर-टीका
3 अथैतदित्यादि ॥ वप्त्रे वपनार्थं एतन्मिथुनं एतत्प्रकृतमुपायं ऊर्ध्वमवाचीनं च वपनं अपश्यत् मनुः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स श्मश्रू॒ण्य् अग्रे॑ ऽवपत ।
अथो॑पप॒क्षौ +++(अवपत)+++।
अथ॒ केशा॑न् +++(अवपत)+++।
ततो॒ वै स प्राजा॑यत प्र॒जया॑ प॒शुभिः॑ ।
मूलम्
स श्मश्रू॒ण्य् अग्रे॑ ऽवपत ।
अथो॑पप॒क्षौ +++(अवपत)+++।
अथ॒ केशा॑न् +++(अवपत)+++।
ततो॒ वै स प्राजा॑यत प्र॒जया॑ प॒शुभिः॑ ।
मूलम्
यस्यै॒वव्ँवप॑न्ति । प्र प्र॒जया॑ प॒शुभि॑र्मिथु॒नैर्जा॑यते ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
यस्यै॒वव्ँ वप॑न्ति॒ प्र प्र॒जया॑ प॒शुभि॑र् मिथु॒नैर् जा॑यते ।
मूलम्
यस्यै॒वव्ँ वप॑न्ति॒ प्र प्र॒जया॑ प॒शुभि॑र् मिथु॒नैर् जा॑यते ।
भट्टभास्कर-टीका
तत्कथमित्याह – सः श्मश्रूणीत्यादि । गतम् । मिथुनसंपत्त्या प्रजया पशुभिश्च मनुः प्राजायत । गतमन्यत् ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
दे॒वा॒सु॒रास् सय्ँय॑त्ता आसन् ।
ते सव्ँ॑वत्स॒रे व्याय॑च्छन्त ।
मूलम्
दे॒वा॒सु॒रास् सय्ँय॑त्ता आसन् ।
ते सव्ँ॑वत्स॒रे व्याय॑च्छन्त ।
भट्टभास्कर-टीका
4 देवासुरा इत्यादि ॥ संवत्सरे संवत्सरनिमित्तं अस्माकं संवत्सर इति देवाः अस्माकमेवेत्यसुराः एवं संवत्सरोपजीविफलार्थं व्यायच्छन्त व्यायामं कृतवन्तः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तान् दे॒वाश् चा॑तुर्मा॒स्यैर् ए॒वाभि प्रायु॑ञ्जत ॥ 27 ॥
मूलम्
तान् दे॒वाश् चा॑तुर्मा॒स्यैर् ए॒वाभि प्रायु॑ञ्जत ॥ 27 ॥
भट्टभास्कर-टीका
अथ ते देवाः तान् तथा कुर्वतोऽसुरान् अभिलक्ष्य प्रायुञ्जत कांश्चित्प्रयोगान् संवत्सरात्मसात्करणोपायानकुर्वन् चातुर्मास्यैः साधनभूतैः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
वै॒श्व॒दे॒वेन॑ च॒तुरो॑ मा॒सो॑ ऽवृञ्ज॒त+इन्द्र॑-राजानः ।
मूलम्
वै॒श्व॒दे॒वेन॑ च॒तुरो॑ मा॒सो॑ ऽवृञ्ज॒त+इन्द्र॑-राजानः ।
भट्टभास्कर-टीका
तत्कथमित्याह - वैश्वदेवेनेत्यादि । अवृञ्जत आहरन् आत्मसात्कृतवन्तः इन्द्रराजानः इन्द्रो सना येषामिति बहुव्रीहौ टजभावः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
ताञ् छी॒र्षन्नि चाव॑र्तयन्त॒ परि॑ च ।
मूलम्
ताञ् छी॒र्षन्नि चाव॑र्तयन्त॒ परि॑ च ।
भट्टभास्कर-टीका
तान् चतुरो मासान् शीर्षन् शिरसि न्यवर्तयन्त पर्यवर्तयन्त च क्षुरेण ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
व॒रु॒ण॒-प्र॒घा॒सैश् च॒तुरो॑ मा॒सो॑ ऽवृञ्जत॒ वरु॑ण-राजानः ।
ताञ् छी॒र्षन्नि चाव॑र्तयन्त॒ परि॑ च ।
सा॒क॒मे॒धैश् च॒तुरो॑ मा॒सो॑ ऽवृञ्जत॒ सोम॑-राजानः ।
ताञ् छी॒र्षन्नि चाव॑र्तयन्त॒ परि॑ च ।
मूलम्
व॒रु॒ण॒-प्र॒घा॒सैश् च॒तुरो॑ मा॒सो॑ ऽवृञ्जत॒ वरु॑ण-राजानः ।
ताञ् छी॒र्षन्नि चाव॑र्तयन्त॒ परि॑ च ।
सा॒क॒मे॒धैश् च॒तुरो॑ मा॒सो॑ ऽवृञ्जत॒ सोम॑-राजानः ।
ताञ् छी॒र्षन्नि चाव॑र्तयन्त॒ परि॑ च ।
भट्टभास्कर-टीका
वरुणप्रघासैरित्यादि । गतम् ॥
मूलम्
या सव्ँ॑वत्स॒र उ॑पजी॒वाऽऽसी॑त् । तामे॑षामवृञ्जत ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
या सव्ँ॑वत्स॒र उ॑पजी॒वा ऽऽसी॒त् ताम् ए॑षाम् अवृञ्जत ।
मूलम्
या सव्ँ॑वत्स॒र उ॑पजी॒वा ऽऽसी॒त् ताम् ए॑षाम् अवृञ्जत ।
मूलम्
ततो॑ दे॒वा अभ॑वन् । पराऽसु॑राः ॥ 28 ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो॑ दे॒वा अभ॑व॒न्न् , परा ऽसु॑राः ॥ 28 ॥
मूलम्
ततो॑ दे॒वा अभ॑व॒न्न् , परा ऽसु॑राः ॥ 28 ॥
भट्टभास्कर-टीका
5 या संवत्सर इत्यादि ॥ एवं संवत्सरे या उपजीवा यदुपजीव्यमन्नादि तत् एषा असुराणां अवृञ्जत आहरन् । ‘गुरोश्च हलः’इत्यकारप्रत्ययः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
य ए॒वव्ँ वि॒द्वाँश् चा॑तुर्मा॒स्यैर् यज॑ते ।
मूलम्
य ए॒वव्ँ वि॒द्वाँश् चा॑तुर्मा॒स्यैर् यज॑ते ।
मूलम्
भ्रातृ॑व्यस्यै॒व मा॒सो वृ॒क्त्वा । शी॒र्षन्नि च॑ व॒र्तय॑ते॒ परि॑ च ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
भ्रातृ॑व्यस्यै॒व मा॒सो वृ॒क्त्वा , शी॒र्षन्नि च॑ व॒र्तय॑ते॒ परि॑ च ।
मूलम्
भ्रातृ॑व्यस्यै॒व मा॒सो वृ॒क्त्वा , शी॒र्षन्नि च॑ व॒र्तय॑ते॒ परि॑ च ।
मूलम्
यैषा सव्ँ॑वत्स॒र उ॑पजी॒वा । वृ॒ङ्क्ते ताम्भ्रातृ॑व्यस्य ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
यैषा सव्ँ॑वत्स॒र उ॑पजी॒वा वृ॑ङ्क्ते॒ ताम् भ्रातृ॑व्यस्य ।
क्षु॒धा ऽस्य॒ भ्रातृ॑व्य॒ᳶ परा॑ भवति ।
मूलम्
यैषा सव्ँ॑वत्स॒र उ॑पजी॒वा वृ॑ङ्क्ते॒ ताम् भ्रातृ॑व्यस्य ।
क्षु॒धा ऽस्य॒ भ्रातृ॑व्य॒ᳶ परा॑ भवति ।
भट्टभास्कर-टीका
ततो देवा इत्यादि । गतम् ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
लो॒हि॒ता॒य॒सेन॒ नि व॑र्तयते ।
मूलम्
लो॒हि॒ता॒य॒सेन॒ नि व॑र्तयते ।
भट्टभास्कर-टीका
6 लोहितायसेनेत्यादि ॥ ताम्रमयेन क्षुरेण मुण्डयते । ‘अनोश्मायः’इति टच् समासान्तः ।
मूलम्
यद्वा इ॒माम॒ग्निर्ऋ॒तावाग॑ते निव॒र्तय॑ति । ए॒तदे॒वैनाँ॑ रू॒पङ्कृ॒त्वा निव॑र्तयति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
यद् वा इ॒माम् अ॒ग्निर् ऋ॒ताव् आग॑ते निव॒र्तय॑त्य् ए॒तद् ए॒वैनाँ॑ रू॒पङ् कृ॒त्वा निव॑र्तयति ।
मूलम्
यद् वा इ॒माम् अ॒ग्निर् ऋ॒ताव् आग॑ते निव॒र्तय॑त्य् ए॒तद् ए॒वैनाँ॑ रू॒पङ् कृ॒त्वा निव॑र्तयति ।
भट्टभास्कर-टीका
यत् यदा ऋतौ वसन्तादौ आगते इमां पृथिवीं अग्निः निवर्तयति दहति शुष्कसलिलसलिलाशयां शातितपलाशपादपां पक्वलूनधान्यां मुण्डितामिव करोति तदानीं अयमग्निः एतदेव लोहितं रूपं कृत्वा एनां पृथिवीं निर्वर्तयति ।
मूलम्
सा तत॒श्श्वश्वो॒ भूय॑सी॒ भव॑न्त्येति ॥ 29 ॥
प्र जा॑यते ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
सा तत॒श् श्वश्वो॒ भूय॑सी॒ भव॑न्त्य् एति॒ , प्र जा॑यते ।
मूलम्
सा तत॒श् श्वश्वो॒ भूय॑सी॒ भव॑न्त्य् एति॒ , प्र जा॑यते ।
भट्टभास्कर-टीका
सा च पृथिवी ततः परं श्वश्श्वो भूयसो उत्तरोत्तरदिनेषु बहुतरा भवन्ती आपूर्यमाणसलिलाशया विरोहत्पलाशपादपा उप्यमानधान्या भवन्ती एति अविच्छेदेन वर्तते प्रजायते ।
मूलम्
य ए॒वव्ँ वि॒द्वाल्ँ लो॑हिताय॒सेन॑ निव॒र्तय॑ते । ए॒तदे॒व रू॒पङ्कृ॒त्वा नि व॑र्तयते ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
य ए॒वव्ँ वि॒द्वाल्ँ लो॑हिताय॒सेन॑ निव॒र्तय॑त ए॒तद् ए॒व रू॒पङ् कृ॒त्वा नि व॑र्तयते ।
मूलम्
य ए॒वव्ँ वि॒द्वाल्ँ लो॑हिताय॒सेन॑ निव॒र्तय॑त ए॒तद् ए॒व रू॒पङ् कृ॒त्वा नि व॑र्तयते ।
मूलम्
स तत॒श्श्वश्वो॒ भूया॒न्भव॑न्नेति । प्रैव जा॑यते ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स तत॒श् श्वश्वो॒ भूया॒न् भव॑न् नेति॒ प्रैव जा॑यते ।
मूलम्
स तत॒श् श्वश्वो॒ भूया॒न् भव॑न् नेति॒ प्रैव जा॑यते ।
भट्टभास्कर-टीका
य एवं विद्वानित्यादि । गतम् । एतदेव आग्नेयं लोहतं रूपं कृत्वा निवर्तयते । गतमन्यत् ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
त्रे॒ण्या श॑ल॒ल्या नि व॑र्तयेत ।
मूलम्
त्रे॒ण्या श॑ल॒ल्या नि व॑र्तयेत ।
भट्टभास्कर-टीका
7 त्रेण्येति ॥ तिस्र एन्यः श्वेता राजयो यस्य सा त्रेणी । पृषोदरादिः । शलल्या शल्यकस्य सूचिलोम्ना ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
त्रीणि॑-त्रीणि॒ वै दे॒वाना॑म् ऋ॒द्धानि॑ । त्रीणि॒ छन्दाँ॑सि । त्रीणि॒ सव॑नानि । त्रय॑ इ॒मे लो॒काः ॥ 30 ॥
मूलम्
त्रीणि॑-त्रीणि॒ वै दे॒वाना॑म् ऋ॒द्धानि॑ । त्रीणि॒ छन्दाँ॑सि । त्रीणि॒ सव॑नानि । त्रय॑ इ॒मे लो॒काः ॥ 30 ॥
भट्टभास्कर-टीका
त्रीणित्रीणीत्यादि । त्रिसंख्याविशिष्टानि देवानां ऋद्धिरूपाणि यथा छन्दांसि सवनानि लोकाश्च ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
ऋ॒ध्याम् ए॒व तद् वी॒र्य॑ ए॒षु लो॒केषु॒ प्रति॑ तिष्ठति ।
मूलम्
ऋ॒ध्याम् ए॒व तद् वी॒र्य॑ ए॒षु लो॒केषु॒ प्रति॑ तिष्ठति ।
भट्टभास्कर-टीका
तस्मादृद्धिरूपे वीर्ये एषु लोकेषु च प्रतिष्ठितो भवति त्रेण्या निवर्तयमानः ॥
मूलम्
यच्चा॑तुर्मास्यया॒ज्या॑त्मनो॒ नाव॒द्येत् । दे॒वेभ्य॒ आवृ॑श्च्येत ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
यच् चा॑तुर्मास्य-या॒ज्य् आ॑त्मनो॒ नाव॒द्येद् दे॒वेभ्य॒ आवृ॑श्च्येत ।
मूलम्
यच् चा॑तुर्मास्य-या॒ज्य् आ॑त्मनो॒ नाव॒द्येद् दे॒वेभ्य॒ आवृ॑श्च्येत ।
भट्टभास्कर-टीका
8 यदित्यादि ॥ यत् यदि चातुर्मास्ययाजी देवेभ्यः अवदानार्थं आत्मानं नावद्येत् नावखण्डयेत् देवेभ्य आवृश्च्येत हीयेत ।
मूलम्
च॒तृ॒षुच॑तृषु॒ मासे॑षु॒ नि व॑र्तयेत । प॒रोक्ष॑मे॒व तद्दे॒वेभ्य॑ आ॒त्मनोऽव॑द्य॒त्यना॑व्रस्काय ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
च॒तृ॒षु-च॑तृषु॒ मासे॑षु॒ नि व॑र्तयेत प॒रोक्ष॑म् ए॒व तद् दे॒वेभ्य॑ आ॒त्मनो ऽव॑द्य॒त्य् अना॑व्रस्काय ।
मूलम्
च॒तृ॒षु-च॑तृषु॒ मासे॑षु॒ नि व॑र्तयेत प॒रोक्ष॑म् ए॒व तद् दे॒वेभ्य॑ आ॒त्मनो ऽव॑द्य॒त्य् अना॑व्रस्काय ।
भट्टभास्कर-टीका
तस्माच्चतुर्षुचतुर्षु मासेषु निवर्तनं कुर्वन् परोक्षमेव निवर्तनव्याजेन देवेभ्यः आत्मानं अवद्यति । तच्च देवेभ्यः आत्मनोऽनाव्रस्काय अनावृश्चनाय भवति । वृश्चतेर्धञ्, कत्वे श्चुत्वं निवर्तते ॥
मूलम्
दे॒वानाव्ँ॒वा ए॒ष आनी॑तः । यश्चा॑तुर्मास्यया॒जी ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
दे॒वानाव्ँ॒ वा ए॒ष आनी॑तो॒ यश् चा॑तुर्मास्य-या॒जी ।
मूलम्
दे॒वानाव्ँ॒ वा ए॒ष आनी॑तो॒ यश् चा॑तुर्मास्य-या॒जी ।
भट्टभास्कर-टीका
9 देवानां वा इत्यादि ॥ चातुमार्स्ययाजिनां देवानां स्वभूतः आनीतः ।
मूलम्
य ए॒वव्ँ वि॒द्वान्नि च॑ व॒र्तय॑ते॒ परि॑ च । दे॒वता॑ ए॒वाप्ये॑ति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
य ए॒वव्ँ वि॒द्वान् नि च॑ व॒र्तय॑ते॒ परि॑ च दे॒वता॑ ए॒वाप्ये॑ति ।
मूलम्
य ए॒वव्ँ वि॒द्वान् नि च॑ व॒र्तय॑ते॒ परि॑ च दे॒वता॑ ए॒वाप्ये॑ति ।
भट्टभास्कर-टीका
तस्मात् एवं विद्वान्यो निवर्तयते परिवर्तयते च स देवता एवाप्येति अनुप्रविशति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
नास्य॑ रु॒द्रᳶ प्र॒जाम् प॒शून् अ॒भि म॑न्यते ॥ 31 ॥
मूलम्
नास्य॑ रु॒द्रᳶ प्र॒जाम् प॒शून् अ॒भि म॑न्यते ॥ 31 ॥
भट्टभास्कर-टीका
न च अस्य पश्वादिकं रुद्रोऽभिमन्यते न क्रोधेन पश्यति ॥ इति पञ्चमे षष्ठोऽनुवाकः ॥