१६-१९ रौद्रम्

1सर्वो वा इत्यादि त्वरितरुद्रनामाऽनुवाकः । त्वरितेन किल रुद्रजापिना तत्फलप्राप्तये जप्यम् ।

सर्वो॒+++(→आपः)+++ वै रु॒द्रस्, तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु ।

सर्वो॒ वै रु॒द्रस् तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु ।

त᳓म् अब्रवीच् - “छ᳓र्व्वो ऽसी᳓“ति॥
त᳓द् य᳓द् अस्य त᳓न् ना᳓मा᳓करोद्
आ᳓पस् त᳓द् रूप᳓म् अभवन्न्,
आ᳓पो वै᳓ स᳓र्व्वो, ऽद्भ्यो᳓ हीदँ᳓ स᳓र्व्वं जा᳓यते।

इति शतपथ-ब्राह्मणे।
एवं शाङ्खायन-ब्राह्मणे ऽपि -

नाम मे कुर्वित्यब्रवीन्, … भव एवेति। यद् भव आपस्, …

सर्वः सर्वात्मा क्षिति-सलिल–हुत-वह– सवन-गगन- हिम-कर- दिन-मणि- यजमानात्मभिर् अष्टाभिर् मूर्तिभिः
सर्वं व्याप्य स्थितत्वात् ।
रुद्रो रोदयिता सर्वस्यान्त-काले स्वात्मन्य् उपसंहर्ता ।
यथा ‘य इमा विश्वा भुवनानि जुह्वत्’ इति ।

तस्मै तादृशाय रुद्राय नमोऽस्तु ।
रुद्रायेति पुनर्वचनं रुद्रपदप्रियत्वाद् देवस्य ।

पुरु॑षो॒ वै रु॒द्रस् सन् म॒हो, +++(तस्मै)+++ नमो॒ नमः॑ ।

पुरु॑षो॒ वै रु॒द्रस्सन्म॒हो नमो॒ नमः॑ ।

ननु पुरुषोपादानत्वात् सर्वस्य
कथं विश्वाधिपती रुद्रः सर्वात्मा स्यात् ?

तत्राह - पुरुषो नारायणः यं सर्वात्मकम् आहुः ।
स खलु रुद्र एव - अवस्थाविशेषत्वात् ।
रुद्रो ऽपि तद्-आत्मना तिष्ठतीति ।
तस्माद् रुद्रस्यैव पुष्कल-सर्वात्मकत्वं प्रपञ्चावधिकं तु पुरुषस्य ।
का पुनस् सा ऽवस्थेत्याह –
सद् इति सङ्कल्पेन यदा सद् अजायत
तदा तत् सद्-रूपं विश्वोपादानं पुरुषो ऽभवत् ।
कीदृक् पुनस् तद् इत्याह - महो नम इति ।
षष्ठ्येकवचने ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।
असुनि चाद्युदात्तत्वं स्यात् ।
नमः नमनं प्रपञ्चसृष्टिं प्रति देवस्य प्रह्वीभावः । यथा ‘सम्बाहुभ्यां नमति सम्पतत्रैः’ इति ।
अयमर्थः - महतो देवस्य यन् नमनं प्रपञ्च-सृष्टौ प्रह्वी भावः सच्छब्दवाच्यः [च्या]
सा पुरुषावस्थाऽपि रुद्रस्यैवेति तस्मै देवाय नमस् कुर्मः ।

विश्वं॑ भू॒तं भुव॑नञ् चि॒त्रं
ब॑हु॒धा जा॒तञ् जाय॑मानञ् च॒ यत् ।
सर्वो॒ ह्ये॑ष रु॒द्रस्
तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु ॥ (31)

विश्वं॑ भू॒तं भुव॑नञ्चि॒त्रं ब॑हु॒धा जा॒तञ्जाय॑मानञ्च॒ यत् ।
सर्वो॒ ह्ये॑ष रु॒द्रस्तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु ॥ (31)

यस्माद् एवं तस्माद् विश्वं विश्वात्मा पुरुषः भूतं तस्माद्विश्वात्मन उत्पन्नं भुवनं भूतजातं चित्रं चायनीयं पृथिव्यादि बहुधा बहुप्रकारं जातं तस्मात्पृथिव्यादेरुत्पन्नं घटादि, जायमानं जनिष्यमाणं च यत् तत् सर्वं रुद्र एव । तस्मै रुद्राय नमोऽस्तु ॥
इति याज्ञिक्युपनिषदि षोडशोऽनुवाकः ॥