१० ४

व॒यन्नाम॒ प्रब्र॑वामा घृ॒तेना॒स्मिन् य॒ज्ञे धा॑रयामा॒ नमो॑भिः ।
उप॑ ब्र॒ह्माशृ॑णवच् छ॒स्यमा॑न॒ञ् चतु॑श्शृङ्गोवमीद्गौ॒र ए॒तत् ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चत्वा᳓रि शृ᳓ङ्गा त्र᳓यो अस्य पा᳓दा
दुवे᳓ शीर्षे᳓ सप्त᳓ ह᳓स्तासो अस्य
त्रि᳓धा बद्धो᳓ वृषभो᳓ रोरवीति
महो᳓ देवो᳓ म᳓र्तियाँ आ᳓ विवेश

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

catvā́ri ← catúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pā́dāḥ ← pā́da- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śŕ̥ṅgā ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dvé ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

hástāsaḥ ← hásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śīrṣé ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

baddháḥ ← √bandh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

roravīti ← √rū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

trídhā ← trídhā (invariable)

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyān ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

च॒त्वारि॑ । शृङ्गा॑ । त्रयः॑ । अ॒स्य॒ । पादाः॑ । द्वे इति॑ । शी॒र्षे इति॑ । स॒प्त । हस्ता॑सः । अ॒स्य॒ ।
त्रिधा॑ । ब॒द्धः । वृ॒ष॒भः । रो॒र॒वी॒ति॒ । म॒हः । दे॒वः । मर्त्या॑न् । आ । वि॒वे॒श॒ ॥

• catvāri ← catur
• [noun], nominative, plural, neuter
• “four; catur [word].”

• śṛṅgā ← śṛṅga
• [noun], nominative, plural, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• trayo ← trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pādā ← pādāḥ ← pāda
• [noun], nominative, plural, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• dve ← dvi
• [noun], nominative, dual, neuter
• “two; dvi [word]; second.”

• śīrṣe ← śīrṣa
• [noun], nominative, dual, neuter
• “head; battlefront; ear; front; śīrṣa [word]; tip; skull.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• hastāso ← hastāsaḥ ← hasta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tridhā
• [adverb]
• “threefold.”

• baddho ← baddhaḥ ← bandh
• [verb noun], nominative, singular
• “bandh; tie; envelop; close; dress; wrap; bind; constipate; fixate; shape; paralyze; construct; bandage; compress; beset; oblige; strap; restrain; bind; gesticulate; wear; bar; bandh; connect; stud; mix; obstruct; write; restrain; bind; persecute; enclose; ligature; fill into; fasten.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• roravīti ← roro ← √ru
• [verb], singular, Present indikative
• “bellow.”

• maho ← mahaḥ ← maha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “great; abundant.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martyāṃ ← martya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mortal.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

यद्यपि सूक्तस्याग्निसूर्यादिपञ्चदेवताकत्वात् पञ्चधायं मन्त्रो व्याख्येयस्तथापि निरुक्ताद्युक्तनीत्या यज्ञात्मकाग्नेः सूर्यस्य च प्रकाशकत्वेन तत्परतया व्याख्यायते । अस्य यज्ञात्मकस्याग्नेः चत्वारि शृङ्गा चत्वारो वेदाः शृङ्गस्थानीयाः । यद्यप्यापस्तम्बेन यज्ञं व्याख्यास्यामः स त्रिभिर्वेदैर्विधीयते (परिभा. १. ३ ) इत्युक्तं तथाप्याथर्वणस्य इतरानपेक्षयैव एकाग्निसाध्यानां कृत्स्नकर्मणामभिधायक त्वात्तदपेक्षया चत्वारि शृङ्गेत्युक्तम् । त्रयो अस्य पादाः सवनानि त्रीण्यस्य पादाः । प्रवृत्तिसाधनत्वात् पादा इत्युच्यन्ते । द्वे शीर्षे ब्रह्मौदनं प्रवर्ग्यश्च । इष्टिसोमप्राधान्येनेदमुक्तम् । सप्त हस्तासः सप्त छन्दांसि । हस्ता: अनुष्ठानस्य मुख्यसाधनम् । छन्दांस्यपि देवताप्रीणनस्य मुख्यसाधनमिति हस्तव्यवहारः। त्रिधा बद्धः मन्त्रब्राह्मणकल्पैः त्रिप्रकारं बद्धः । बन्धनमस्य तन्निष्पाद्यत्वम् । वृषभः फलानां वर्षिता रोरवीति । भृशं शब्दायते । ऋग्यजुःसामोक्थैः शस्त्रयागस्तुतिरूपैर्होत्राद्युत्पादितैर्ध्वनिभिरसौ रौति । एवं महो देवः मर्त्यान् आ विवेश । मर्त्यैर्यजमानैर्निष्पाद्यत्वात् प्रवेश उपचर्यते । अत्र यास्कः – ‘ चत्वारिशृङ्गेति वेदा वा एत उक्ताः । ( निरु. १३.७ ) इत्यादिना निरवोचत् । तदत्रानुसंधेयम् ॥ अथ ‘ सूर्यपक्षे व्याख्यायते– अस्यादित्यस्य चत्वारि शृङ्गाणि चतस्रो दिशः । एताः श्रयणार्थत्वात् शृङ्गाणीत्युपचर्यन्ते । त्रयो अस्य पादाः । त्रयो वेदाः पादस्थानीया भवन्ति गमनसाधनत्वात् । तथा हि - ऋग्भिः पूर्वाह्णे दिवि देव ईयते ’ इत्युपक्रम्य • वेदैरशून्यस्त्रिभिरेति सूर्यः ’ (तै. ब्रा. ३. १२. ९. १ ) इति हि वेदत्रयेण गतिराम्नाता । द्वे शीर्षे । अहश्च रात्रिश्चेति द्वे शिरसी । सप्त हस्तासो अस्य । सप्त रश्मयः षड्विलक्षणा ऋतव एकः साधारण इति वा सप्त हस्ता भवन्ति । त्रिधा बद्धस्त्रिषु स्थानेषु क्षित्यादिषु अग्न्याद्यात्मकत्वेन संबद्धः । ग्रीष्मवर्षांहेमन्ताख्यैस्त्रिभिस्त्रेधा बद्धो वा । वृषभो वर्षिता रोरवीति । शब्दं करोति वृष्ट्यादिद्वारा । स महो महान् देवो मर्त्यानां विवेश तन्नियन्तृतया। सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च’ ( ऋ. सं. १. ११५. १ ) इति हि श्रुतम् ॥ एवं त्वबादिपक्षेऽपि योज्यम् । शाब्दिकास्तु शब्दब्रह्मपरतया चत्वारि शृङ्गेति चत्वारि पदजातानि नामाख्याते चोपसर्गनिपाताश्च इत्यादिना व्याचक्षते । अपरे त्वपरथा । तत्सर्वमत्र द्रष्टव्यम् ॥

English translation:

“Four are his horns; three are his feet; his heads are two, his hands are seven; the triple-bound showerer (of benefits) roars aloud; the mighty deity has entered among men.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This verse is preferentially applied to Agni, identified either with yajña or with Āditya; the four horns of the yajña are the four vedas; of Āditya, the four cardinal points of the horizon; the three feet of yajña are the three daily sacrifices; of Āditya, morning, noon, evening; the two heads of yajña are two particular ceremonies termed brahmaudanam and pravargya; of Āditya, day and night; the seven hands of yajña are the seven metres; of Āditya, the seven rays, or the six seasons and their aggregate, or the year, the seventh; the term vṛṣabha phalānām vaṛsitā, the rainer of rewards, applies to yajña and Āditya; so does roraite, he roars, implying the noise made by the repetition of the mantras of the vedas; the three bonds of yajña are: mantra, kalpa and brāhmaṇa, the prayer, the ceremonial; the rationale of Āditya, the three regions, earth, mid-air and heaven; another view is to limit vṛṣabha kāmānam varṣitā to yajña; the four horns are the priests: the hotā, udgātā, adhvaryu and brahmā; the three feet are the three vedas; the two heads the havirdhāna and pravargya rites; the hands are the seven priests, or seven metres; the three bonds the three daily sacrifices; Nirukta 13.7 applies the verse to yajña

Four are his horns, three his feet; two heads, seven hands are his. Triply bound, the bull keeps on roaring. The great god has entered mortals.

Clearly no bull found in nature. The numerology here presumably has to do with items in the ritual. For a conspectus of later interpr., see Witzel Gotō n.

Four are his horns, three are the feet that bear him; his heads are two, his hands are seven in number.
Bound with a triple bond the Steer roars loudly: the mighty God hath entered in to mortals.

Vier Hörner, drei Füße hat er, zwei Köpfe, sieben Hände hat er. Dreifach gefesselt brüllt der Stier. Der große Gott ist in die Sterblichen eingegangen.

Vier Hörner hat er, auf drei Füssen steht er, zwei Köpfe sind ihm und der Hände sieben-, Dreifach gebunden brüllt der Stier gewaltig, der grosse Gott begab sich zu den Menschen.

Четыре рога, три ноги у него,
Две головы, семь рук у него.
Громко ревет бык, трижды связанный.
Великий бог вошел в бессмертных.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर के विज्ञान को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (महः) बड़ा सेवा और आदर करने योग्य (देवः) स्वप्रकाशस्वरूप और सब को सुख देनेवाला (मर्त्यान्) मरणधर्मवाले मनुष्य आदिकों को (आ) सब प्रकार से (विवेश) व्याप्त होता है (वृषभः) और जो सुखों को वर्षानेवाला (त्रिधा) तीन श्रद्धा, पुरुषार्थ और योगाभ्यास से (बद्धः) बँधा हुआ (रोरवीति) निरन्तर उपदेश देता है (अस्य) इस धर्म से युक्त नित्य और नैमित्तिक परमात्मा के बोध के (द्वे) दो उन्नति और मोक्षरूप (शीर्षे) शिरस्थानापन्न (त्रयः) तीन अर्थात् कर्म, उपासना और ज्ञानरूप (पादाः) चलने योग्य पैर (चत्वारि) और चार वेद (शृङ्गा) शृङ्गों के सदृश आप लोगों को जानने योग्य हैं और (अस्य) इस धर्म व्यवहार के (सप्त) पाँच ज्ञानेन्द्रिय वा पाँच कर्मेन्द्रिय अन्तःकरण और आत्मा ये सात (हस्तासः) हाथों के सदृश वर्त्तमान हैं और उक्त तीन प्रकार से बँधा हुआ व्यवहार भी जानने योग्य है ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस परमेश्वर से व्याप्त संसार में यज्ञ के चार वेद और नाम, आख्यात, उपसर्ग और निपात विश्व, तैजस, प्राज्ञ, तुरीय और धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष आदि शृङ्ग हैं। तीन सवन अर्थात् त्रैकालिक यज्ञकर्म तीन काल कर्म, उपासना, ज्ञान मन, वाणी, शरीर इत्यादि पाद हैं। दो व्यवहार और परमार्थ नित्य, कार्य्य शब्दस्वरूप उदगयन और प्रायणीय अध्यापक और उपदेशक इत्यादि शिर हैं। गायत्री आदि सात छन्द सात विभक्तियाँ, सात प्राण, पाँच कर्म्मेन्द्रिय शरीर और आत्मा इत्यादि सात हस्त हैं। तीन मन्त्र, ब्राह्मण, कल्प और हृदय, कण्ठ, शिर में श्रवण, मनन, निदिध्यासनों में ब्रह्मचर्य्य, श्रेष्ठ कर्म, उत्तम विचारों के बीच सिद्ध यह व्यवहार महान् सत्कर्त्तव्य और मनुष्यों के बीच प्रविष्ट है, यह सब जानें ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो महो देवो मर्त्याना विवेश यो वृषभस्त्रिधा बद्धो रोरवीति अस्य परमात्मनो बोधस्य द्वे शीर्षे त्रयः पादाश्चत्वारि शृङ्गा च युष्माभिर्वेदितव्यान्यस्य च सप्त हस्तासस्त्रिधा बद्धो व्यवहारश्च वेदितव्यः ॥३॥

अथेश्वरविज्ञानमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चत्वारि) चत्वारो वेदाः (शृङ्गा) शृङ्गाणीव (त्रयः) कर्मोपासनाज्ञानानि (अस्य) धर्म्मव्यवहारस्य (पादाः) पत्तव्याः (द्वे) अभ्युदयनिःश्रेयसे (शीर्षे) शिरसी इव (सप्त) पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि वा कर्म्मेन्द्रियाण्यन्तःकरणमात्मा च (हस्तासः) हस्तवद्वर्त्तमानाः (अस्य) धर्मयुक्तस्य नित्यनैमित्तिकस्य (त्रिधा) श्रद्धापुरुषार्थयोगाभ्यासैः (बद्धः) (वृषभः) सुखानां वर्षणात् (रोरवीति) भृशमुपदिशति (महः) महान् पूजनीयः (देवः) स्वप्रकाशः सर्वसुखप्रदाता (मर्त्यान्) मरणधर्मान् मनुष्यादीन् (आ) समन्तात् (विवेश) व्याप्नोति ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! अस्मिन् परमेश्वरव्याप्ते जगति यज्ञस्य चत्वारो वेदा नामाख्यातोपसर्गनिपाता विश्वतैजसप्राज्ञतुरीयधर्मार्थकाममोक्षाश्चेत्यादीनि शृङ्गाणि, त्रीणि सवनानि त्रयः कालाः कर्म्मोपासनाज्ञानानि मनोवाक्छरीराणि चेत्यादीनि पादाः, द्वौ व्यवहारपरमार्थौ नित्यकार्यौ शब्दात्मानावुदगयनप्रायणीया अध्यापकोपदेशकौ चेत्यादीनि शिरांसि, गायत्र्यादीनि सप्त छन्दांसि सप्त विभक्तयः सप्त प्राणाः पञ्च कर्मेन्द्रियाणि शरीरमात्मा चेत्यादयो हस्तास्त्रिषु मन्त्रब्राह्मणकल्पेषूरसि कण्ठे शिरसि श्रवणमनननिदिध्यासनेषु ब्रह्मचर्य्यसुकर्मसुविचारेषु सिद्धोऽयं व्यवहारो महान् सत्कर्तव्यो मनुष्येषु प्रविष्टोऽस्तीति सर्वे विजानन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! या परमेश्वराने व्याप्त केलेल्या संसारात यज्ञाचे चार वेद व नाम, आख्यात, उपसर्ग व निपात, विश्व, तैजस, प्राज्ञ, तुरीय व धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष इत्यादी शृंग आहेत. तीन सवन यज्ञ कर्म, तीन काल, कर्म, उपासना, ज्ञान, मन, वाणी शरीर इत्यादी पाद आहेत. दोन व्यवहार व परमार्थ, नित्य कार्य शब्द स्वरूप उदगयन व प्रायणीय, अध्यापक व उपदेशक इत्यादी मस्तक आहेत. गायत्री इत्यादी सात छन्द, सात विभक्ती, सात प्राण, पाच कर्मेंद्रिये, शरीर व आत्मा इत्यादी हात आहेत. तीन मंत्र, ब्राह्मण, कल्प व ह्रदय, कंठ व मस्तकात श्रवण, मनन, निदिध्यासनात ब्रह्मचर्य, श्रेष्ठ कर्म, उत्तम विचारात सिद्ध हा व्यवहार महान सत्कर्तव्य माणसात प्रविष्ट आहे हे सर्वांनी जाणावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रि᳓धा हित᳓म् पणि᳓भिर् गुह्य᳓मानं
ग᳓वि देवा᳓सो घृत᳓म् अ᳓न्व् अविन्दन्
इ᳓न्द्र ए᳓कं सू᳓र्य ए᳓कं जजान
वेना᳓द् ए᳓कं स्वध᳓या नि᳓ष् टतक्षुः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
guhyámānam ← √guh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

paṇíbhiḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

trídhā ← trídhā (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

avindan ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gávi ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jajāna ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nís ← nís (invariable)

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tatakṣuḥ ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

venā́t ← vená- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

त्रिधा॑ । हि॒तम् । प॒णिऽभिः॑ । गु॒ह्यमा॑नम् । गवि॑ । दे॒वासः॑ । घृ॒तम् । अनु॑ । अ॒वि॒न्द॒न् ।
इन्द्रः॑ । एक॑म् । सूर्यः॑ । एक॑म् । ज॒जा॒न॒ । वे॒नात् । एक॑म् । स्व॒धया॑ । निः । त॒त॒क्षुः॒ ॥

• tridhā
• [adverb]
• “threefold.”

• hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• paṇibhir ← paṇibhiḥ ← paṇi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• guhyamānaṃ ← guhyamānam ← guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• gavi ← go
• [noun], locative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• avindan ← vid
• [verb], plural, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• venād ← venāt ← vena
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Vena.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• ṭatakṣuḥ ← tatakṣuḥ ← takṣ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

पणिभिः असुरैः गवि गोषु त्रिधा क्षीरदध्याज्यभेदेन त्रिप्रकारं हितं निहितं गुह्यमानं गोपितं घृतं दीप्तं रसरूपं वा द्रव्यं देवासः देवाः अन्वविन्दन् अलभन्त । तत्र इन्द्र एकं क्षीरं जजान उदपादयत् । सूर्य एकं जजान । वेनात् कान्तिमतः अग्नेर्गमनवतो वायोर्वा एकं घृतं स्वधया अन्नेन निमित्तेन द्रव्येण वा साधनेन निष्टतक्षुः निरपादयन् देवाः ॥

English translation:

“The gods discovered the Ghī concealed by the Paṇis, plural ced three-fold in the cow; Indra genitive rated one (portion), Sūrya another, the (other gods) fabricated one from the resplendent (Agni), for the sake of the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The paṇis are asuras; the three forms or states in which the ghī was deposited in the cow were milk, curds and butter, of which Indra engendered jajāna, milk, Sūrya butter, and the god (devāsaḥ) fabricated (tatakṣuḥ) curds from the shining, venāt, that is Agni; another rendering is devāsaḥ dvijātayaḥ, the twice-born

Triply deposited, being hidden by the niggards—the gods discovered the ghee in the cow.
Indra begat one; the Sun begat one; from the seeker they fashioned one through their own power.

As was just noted, the Paṇis (niggards) may be indirectly implicated in the verb avamīt in 2d. Here they appear overtly, as the hiders of ghee – presumably a reference to their stealing of the cows, since the gods find the ghee in the cow in pāda b.

The threefold nature and creation of ghee has been variously interpreted; it again participates in the numerology of the hymn. I do not have a view on it.

That oil in triple shape the Gods discovered laid down within the Cow, concealed by Panis.
Indra produced one shape, Surya another: by their own power they formed the third from Vena.

Dreifach geteilt fanden das von den Pani´s verborgene Ghrita die Götter wieder in der Kuh. Indra hat das eine, Surya das eine erzeugt. Eines haben sie aus dem Seher durch eigene Kraft herausgebildet.

Die dreigetheilt versteckt war von den Pani’s, die Butter fanden in der Kuh die Götter; Die eine zeugte Indra, Surja eine, und eine schufen selbst sie aus Verlangen.

Боги снова нашли в корове жир,
Трояко разделенный (и) скрываемый Пани.
Индра породил один, Сурья – другой.
Третий образовали они своей силой из стремящегося (к богам).

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब सूर्यदृष्टान्त से विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (देवासः) विद्वान् जन (पणिभिः) प्रशंसित व्यवहार करनेवालों के साथ (गवि) वाणी में (गुह्यमानम्) गुप्त कराया जाता (त्रिधा) तीन प्रकारों से (हितम्) स्थित और (घृतम्) घृत के सदृश आनन्द देनेवाले विज्ञान को (अनु, अविन्दन्) अनुकूल प्राप्त होते और (स्वधया) अपनी धारण की हुई बुद्धि से (निः, ततक्षुः) निरन्तर विस्तार करते हैं। और जैसे (इन्द्रः) बिजुली (वेनात्) सुन्दर परमात्मा के समीप से (एकम्) अव्यक्त अर्थात् प्रकृति को और (सूर्यः) सूर्य (एकम्) एक को (जजान) उत्पन्न करता है, वैसे आप लोग भी (एकम्) निरन्तर सुख अर्थात् मोक्ष को सिद्ध करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे श्रेष्ठ व्यवहारों के साथ वर्त्तमान विद्वान् जन, उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी और बुद्धि को तथा बिजुली आदि की विद्या को प्राप्त हो परमेश्वर को जान और उसकी आज्ञा पालन करके सुख का विस्तार करते हैं, वैसे ही सब लोग अच्छा आचरण करें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा देवासः पणिभिः सह गवि गुह्यमानं त्रिधा हितं घृतमिवान्वविन्दन् स्वधया निष्टतक्षुर्यथेन्द्रो वेनादेकं सूर्यश्चैकं जजान तथा यूयमप्येकमनुतिष्ठत ॥४॥

अथ सूर्यदृष्टान्तेन विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिधा) त्रिभिः प्रकारैः (हितम्) स्थितम् (पणिभिः) प्रशंसितैर्व्यवहर्त्तृभिः (गुह्यमानम्) गोप्यमानम् (गवि) वाचि (देवासः) विद्वांसः (घृतम्) घृतमिवानन्दप्रदं विज्ञानम् (अनु) (अविन्दन्) लभन्ते (इन्द्रः) विद्युत् (एकम्) (सूर्यः) सविता (एकम्) निःश्रेयसम् (जजान) जनयति (वेनात्) कमनीयात् परमात्मनः सकाशात् (एकम्) अव्यक्तम् (स्वधया) स्वकीयया धृतया प्रज्ञया (निः) नितराम् (ततक्षुः) विस्तृण्वन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा प्रशंसितैर्व्यवहारैः सह वर्त्तमाना विद्वांसः सुशिक्षितां वाचं प्रज्ञां च लब्ध्वा विद्युदादिविद्यां प्राप्य परमेश्वरं बुद्ध्वा तदाज्ञामनुसृत्य सुखं वितन्वन्ति तथैव सर्वे समाचरन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! श्रेष्ठ व्यवहार करणारे विद्वान सुशिक्षित वाणी व बुद्धी प्राप्त करून विद्युत इत्यादी विद्या शिकतात व परमेश्वराला जाणून त्याच्या आज्ञेचे पालन करून सुख मिळवितात, तसेच सर्व लोकांनी वागावे. ॥ ४ ॥

यो दे॒वानां॑ प्रथ॒मं पु॒रस्ता॒द्
विश्वा॒धिको॑ रु॒द्रो म॒हर्षिः॑ ।
हि॒र॒ण्य॒ग॒र्भं प॑श्यत॒ जाय॑मानँ॒
स नो॑ दे॒वश् शु॒भया॒ स्मृत्या॒ सय्ँ यु॑नक्तु ॥

यस्मा॒त् पर॒न् नाप॑र॒म् अस्ति॒ किञ्चि॒द्
यस्मा॒न् नाणी॑यो॒ न ज्यायो॑ऽस्ति॒ कश्चि॑त् ।
वृ॒क्ष इ॑व स्तब्धो दि॒वि ति॑ष्ठ॒त्य् एक॒स्
तेने॒दं पू॒र्णं पुरु॑षेण॒ सर्व॑म् ॥ (23)