०१ ०४

ए॒ष हि दे॒वः प्र॒दिशोनु॒ सर्वाः॒
पूर्वो॑ हि जा॒तस्स उ॒ गर्भे॑ अ॒न्तः ।
स वि॒जाय॑मानस्स जनि॒ष्यमा॑णः
प्र॒त्यङ्मुखा॑स्तिष्ठति वि॒श्वतो॑मुखः ॥

एष हि देवः विश्वाधिकः सर्वाः प्रदिशः प्रधानदिशः परमात्मा दिक्प्रदेशान् अनु लक्षीकृत्य सर्वासु दिक्ष्वनुगतो भवति सर्वत्र देवनशीलो भवति भानरूपत्वात् । न ह्यभातं किञ्चिदात्मानं लभते । तस्मात् सर्वत्रायमेव तत्तद्रूपेण भाति । किञ्च - स देवः पूर्वः प्रागेव विद्यमानः परमात्मा आदित्यरूपेण प्रादुर्भूत उ अपि तादृशो देव इदानीं गर्भे अन्तो ऽविच्छिन्नचैतन्यः सङ्कुचितचैतन्यो भूत्वा नानाजीवभावेन वर्तते । किञ्च - स एव विजायमानो ऽचेतनात्मना विरूपेण जायमानः । यद्वा - कर्मवशेन विविधशरीरपरिग्रहेण गर्भान्निर्गच्छन् भवति । स एव जनिष्यमाणः पुत्रपौत्रादिभावेन सन्तायमानो भवति । किञ्च - एष आत्मा प्रत्यक् प्रत्येकमञ्चन् मुखादुपक्रमाद् आरभ्य कार्यजातं व्याप्य तिष्ठति । छान्दसं वर्णान्यत्वम् । यद्वा - मुखादारभ्य प्रपञ्चाभिमुख्येन तिष्ठतीति । वचनव्यत्ययो वा - प्रत्यङ्मुखः प्रपञ्चाभिमुखः । आद्युदात्तत्वं मृग्यम् । कथमेकमुखस्यैवमवस्थानमित्याह - विश्वतोमुखः विश्वतो विद्यमानमुखभावः । तस्माद् बहुमुखत्वात् कृत्स्नं कार्यव्याप्तिः ॥

वि॒श्वत॑श् चक्षुरु॒त वि॒श्वतो॑मुखो
वि॒श्वतो॑हस्त उ॒त वि॒श्वत॑स्पात् ।
सं बा॒हुभ्या॒न् नम॑ति॒ सं पत॑त्रै॒र्
द्यावा॑पृथि॒वी ज॒नय॑न् दे॒व एकः॑ ॥

15विश्वतश्चक्षुरिति ॥ व्याख्याता ‘य इमा विश्वा’ इत्यत्र । एको देवो रुद्र इत्युक्तम् ॥

वे॒नस् तत् पश्य॒न्विश्वा॒ भुव॑नानि
वि॒द्वान् यत्र॒ विश्वं॒ भव॒त्येक॑नीळम् ।
यस्मि॑न्नि॒दँ सञ्च॒ विचैकँ॒ स
ओतः॒ प्रोत॑श्च वि॒भुः प्र॒जासु॑ ॥

16वेन इति ॥ वेनतिः कान्तिकर्मा । प्रपञ्चाविर्भावं कामयमानो देवस् तत् परं व्योम परव्योमावस्थानम् आत्मानं पश्यन् आविर्भावयन् यथा - ‘तदैक्षत बहु स्यां’ इति ‘सोऽकामयत । बहु स्यां’ इति । विश्वा विश्वानि भुवनानि विश्वं भुवनात्मकं विद्वान् सर्वार्थज्ञः विश्वभुवनयाथात्म्यज्ञस् तदुपादानयोग्यं प्रथमं बभूव । पुनश्च तद्विशिनष्टि - यत्र कारणद्रव्ये इदं विश्वं जगत एकनीळम् एकवासं सहावस्थितं भवति । उभयो रेकत्वं स्मरन्ति । किञ्च - यस्मिन् कारणे इदं विश्वम् एकं भूत्वा समेति व्येति च एकमिव द्रव्यं समुत्पद्यते विलीयते च तादृशं तत् परमकारणं पश्यन् स देवः विभुर् व्यापकः प्रजासु विकारेषु सर्वेष्व् ओतः प्रोतश्च वर्तते । ओतः कारणत्वेन सर्वत्र कार्ये सन्ततः । प्रोतो ऽधिष्ठानत्वेन भोक्तृत्वपर्यायेण तस्मिन्नपि कारणे सन्ततः । यद्वा - कारणव्याप्तिर् वानं, तद्व्याप्तव्याप्तिः प्रवाणम् ॥

प्र तद्वो॑चे अ॒मृत॒न् नु वि॒द्वान्
ग॑न्ध॒र्वो नाम॒ निहि॑त॒ङ्गुहा॑सु । (3)
त्रीणि॑ प॒दा निहि॑ता॒ गुहा॑सु॒
यस्तद्वेद॑ सवि॒तुः पि॒ताऽस॑त् ॥

स नो॒ बन्धु॑र् जनि॒ता स वि॑धा॒ता
धामा॑नि॒ वेद॒ भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ।
यत्र॑ दे॒वा अ॒मृत॑म् आनशा॒नास्
तृ॒तीये॒ धामा॑न्य् अ॒भ्यैर॑यन्त ॥

परि॒ द्यावा॑पृथि॒वी य॑न्ति स॒द्यः
परि॑ लो॒कान् परि॒ दिशः॒ परि॒ सुवः॑ ।
ऋ॒तस्य॒ तन्तुव्ँ॑ विततव्ँ वि॒चृत्य॒
तद् अ॑पश्य॒त् तद् अ॑भवत् प्र॒जासु॑ ॥

प॒रीत्य॑ लो॒कान् प॒रीत्य॑ भू॒तानि॑
प॒रीत्य॒ सर्वाः॑ प्र॒दिशो॒ दिश॑श्च ।
प्र॒जाप॑तिः प्रथम॒जा ऋ॒तस्या॒त्मना॒ऽऽत्मान॑म् अ॒भिसं॑बभूव ॥

• देवता - सदसस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स᳓दसस् प᳓तिम् अ᳓द्भुतम्
प्रिय᳓म् इ᳓न्द्रस्य का᳓मियम्
सनि᳓म् मेधा᳓म् अयासिषम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádbhutam ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sádasaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kā́myam ← kā́mya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ayāsiṣam ← √yā- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

medhā́m ← medhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

saním ← saní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सद॑सः । पति॑म् । अद्भु॑तम् । प्रि॒यम् । इन्द्र॑स्य । काम्य॑म् ।
स॒निम् । मे॒धाम् । अ॒या॒सि॒ष॒म् ॥

• sadasas ← sadas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• adbhutam ← adbhuta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kāmyam ← kāmya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “desirable; optional; beautiful.”

• sanim ← sani
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gain.”

• medhām ← medhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; medhā [word]; Medhā.”

• ayāsiṣam ← yā
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

मेधां लब्धुं सदसस्पतिम् एतन्नामकं देवम् अयासिषं प्राप्तवानस्मि । कीदृशम् । अद्भुतम् आश्चर्यकरं इन्द्रस्य प्रियं सोमपाने सहचारित्वात् ‘काम्यं कमनीयं सनिं धनस्य दातारम् ॥ सदसः । षद्लृ विशरणादौ । सर्वधातुभ्योऽसुन्’ । नित्त्वादाद्युदात्तः। पतिम् । पातेर्डतिः (उ. सू. ४. ४९७ )। टिलोपः । प्रत्ययस्वरः । प्रियम् । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः’। इयङादेशः । प्रत्ययस्वरः । काम्यम्। कामयतेः ‘अचो यत्’। ‘ णेरनिटि ’ इति णिलोपः । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सनिम् । ‘ षणु दाने ‘। ‘ धात्वादेः षः सः’। ‘ अच इः ’ ( उ. सू. ४. ५७८ ) इत्यनुवृत्तौ खनिकष्यज्यसिवसिवनिसनिध्वनिग्रन्थिचरिभ्यश्च ’ ( उ. सू. ४. ५७९ ) इति इप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । अयासिषम् । ‘ या प्रापणे । लुङ् । मिपोऽमादेशः । ‘ यमरमनमातां सक् च ’ ( पा. सू. ७. २. ७३ ) इति सिच इडागमः; धातोः सगागमः । निघातः ॥

English translation:

“I solicit understanding from Sadasaspati (= Agni, protector of the assembly), the wonderful, the friend of Indra, the desirable, the bountiful.”

The Lord of the Seat, infallible, dear and desirable to Indra,
I have besought for wisdom as our gain.

ayāsiṣam: I take this form to the root √yā ‘beseech, implore’, not to √yā ‘drive, go’, which does, admittedly, have a well-attested -siṣ-aorist. So also Witzel Gotō, though other translators (including Schmidt, Bṛhaspati und Indra) render as a verb of motion (Geldner “habe ich … angegangen”). That interpretation isn’t impossible, but ‘beseech’ fits the context better.

To the Assembly’s wondrous Lord, to Indra’s lovely Friend who gives
Wisdom, have I drawn near in prayer.

Den unsichtbaren Schutzgeist des Hauses, den geliebten Freund Indra´s, habe ich um Verdienst und Eingebung angegangen,

Den wunderbaren Wohnungsherrn, des Indra wünschenswerthen Freund, Hab’ ich um Weisheit angefleht.

К Господину сиденья удивительному,
К милому (другу) Индры, достойному любви,
Я обратился ради достижения мудрости.

• सदसस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से परमेश्वर के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (इन्द्रस्य) जो सब प्राणियों को ऐश्वर्य्य देने (काम्यम्) उत्तम (सनिम्) पाप-पुण्य कर्मों के यथायोग्य फल देने और (प्रियम्) प्राणियों को प्रसन्न करानेवाले (अद्भुतम्) आश्चर्य्यमय गुण और स्वभाव स्वरूप (सदसस्पतिम्) और जिसमें विद्वान् धार्मिक न्याय करनेवाले स्थित हों, उस सभा के स्वामी परमेश्वर की उपासना और सब उत्तम गुण स्वभाव परोपकारी सभापति को प्राप्त होके (मेधाम्) उत्तम ज्ञान को धारण करनेवाली बुद्धि को (अयासिषम्) प्राप्त होऊँ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सर्वशक्तिमान् सबके अधिष्ठाता और सब आनन्द के देनेवाले परमेश्वर की उपासना करते और उत्कृष्ट न्यायाधीश को प्राप्त होते हैं, वे ही सब शास्त्रों के बोध से प्रसिद्ध क्रियाओं से युक्त बुद्धियों को प्राप्त और पुरुषार्थी होकर विद्वान् होते हैं॥६॥

अन्वय: अहमिन्द्रस्य काम्यं सनिं प्रियमद्भुतं सदसस्पतिं परमेश्वरमुपास्य सभाध्यक्षं प्राप्य मेधामयासिषं बुद्धिं प्राप्नुयाम्॥६॥

अथेन्द्रशब्देन परमेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सदसः) सीदन्ति विद्वांसो धार्मिका न्यायाधीशा यस्मिँस्तत्सदः सभा तस्य। अत्राधिकरणेऽसुन्। (पतिम्) स्वामिनम् (अद्भुतम्) आश्चर्य्यगुणस्वभावस्वरूपम्। अदि भुवो डुतच्। (उणा०५.१) अनेन ‘भू’धातोरद्युपपदे डुतच् प्रत्ययः। (प्रियम्) प्रीणाति सर्वान् प्राणिनस्तम् (इन्द्रस्य) जीवस्य (काम्यम्) कमनीयम् (सनिम्) पापपुण्यानां विभागेन फलप्रदातारम्। खनिकष्यज्यसि० (उणा०४.१४०) अनेन ‘सन’धातोरिः प्रत्ययः (मेधाम्) धारणावतीं बुद्धिम् (अयासिषम्) प्राप्नुयाम्॥६॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वशक्तिमन्तं सर्वाधिष्ठातारं सर्वानन्दप्रदं परमेश्वरसुपासते, ये च सर्वोत्कृष्टगुणस्वभावपरोपकारिणं सभापतिं प्राप्नुवन्ति त एव सर्वशास्त्रबोधक्रियायुक्तां धियं प्राप्य पुरुषार्थिनो विद्वांसश्च भूत्वा सुखिनो भवन्तीति॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्वशक्तिमान, सर्वांचा अधिष्ठाता व संपूर्ण आनंददाता अशा परमेश्वराची उपासना करतात, त्यांना उत्कृष्ट, गुणवान, परोपकारी, न्यायाधीश सभाधीश प्राप्त होतो. तीच सर्व शास्त्रांचा बोध घेऊन क्रियायुक्त बुद्धीने पुरुषार्थी होऊन विद्वान बनतात आणि सुखी होतात. ॥ ६ ॥

उद्दी॑प्यस्व जातवेदो
ऽप॒घ्नन्निर्ऋ॑तिं॒ मम॑ ।
प॒शूँश्च॒ मह्य॒म् आव॑ह॒
जीव॑नञ् च॒ दिशो॑ दिश ॥

मा नो॑ हिँसीज् जातवेदो॒
गामश्वं॒ पुरु॑ष॒ञ् जग॑त् । अबि॑भ्र॒द् अग्न॒ आग॑हि
श्रि॒या मा॒ परि॑पातय ॥